جمعه, ۱۰ فروردین, ۱۴۰۳ / 29 March, 2024
مجله ویستا


دیدن محاسن در کنار معایب


دیدن محاسن در کنار معایب
● تاملی در قواعد و آداب نقد
از محاسن بیان كردن قواعدی برای نقد، آن است كه حداقل دو گروه خلع سلاح می شوند:
۱) اول آنان كه به بهانه نقد، به نكته گیری، تخریب، توطئه و هتاكی دیگران می پردازند. اگر آداب نقد به درستی و وضوح بیان شود و نقد به صورت فرهنگ درآید، این گروهها یا باید دست از تلاش خود بردارند و یا در قالبی غیر از نقد به فعالیت خود ادامه دهند؛ زیرا اگر از نقد و انتقاد سوء استفاده كنند، رسوا می شوند.
۲) گروه دوم، كسانی هستند كه بی جهت در برابر نگرشها یا عملكرد فرد یا گروه و نهادی حساسیت نشان می دهند و هرگونه طرح بخصوص نقاط ضعف را تخطئه و توطئه می پندارند. در صورت طرح آداب نقد و نهادینه كردن آن، بهانه از دست این گروه نیز گرفته می شود و مصلحان و اندیشمندان فرصت طرح انتقادی دیدگاهها درباره اندیشه ها و عملكردها را می یابند.
مجموعه قواعد و آداب نقد را به دو دسته می توان تقسیم كرد: قواعد و آداب درون منطقی و قواعد و آداب برون منطقی.
۱) قواعد و آداب درون منطقی نقد
مراد از چنین قواعدی، حدود و آدابی است كه به اصل، مركز، متن و خود نقد مربوط است، نه به حیطه ها و حواشی و مسایل پیرامونی نقد (قواعد و آداب برون منطقی).
مهمترین قواعد درون منطقی نقد عبارتست از:
▪ فقط نقادی نظری اندیشه و عمل
در روابط ما آدمیان، حیطه نقد و انتقاد تنها به نقد زبانی، كلامی و قلمی اندیشه و عمل خود و یا دیگران محدود است و كنش، كار و عمل علیه دیگران به طور ذاتی در حیطه نقادی و نقدپذیری، و همزمان با نقد قرار نمی گیرند؛ و چون نقد با غایت صلاح، اصلاح و رشد صورت می گیرد و دیدن محاسن در كنار معایب در نقد، از لوازم قطعی آن است، ضمن اینكه نقد از عمل و اقدام متمایز است، هر نوع اظهار نظری را نیز دربر نمی گیرد و هرگونه موضعگیری نقد شمرده نمی شود. بر این اساس، نقد با توطئه كه اولاً با اقدام قرین است، ثانیاً برجسته كردن كاستیها و معایب است فرق دارد؛ چنان كه بسیاری از مواضع جریانهای سیاسی هم در واقع خرده گیری و انتقام گیری است و با غایت آسیب زدن به یكدیگر انجام می شود و در چارچوب نقد قرار نمی گیرند.
اگر در حیطه یاد شده و با رعایت شرایط آن، به نقد توجه شود، می توان درباره دامنه نقد در حیطه تفكر بشری و اندیشه هر كس و هر نخبه (سیاسی، فكری و ...) داوری كرد و معایب فكرش را در كنار محاسن او برشمرد. در نقد سیاسی هم تنها قید و حد نقد بر عملكرد دیگران، پذیرش قانون اساسی یك كشور است و یك فرد تا وقتی پذیرفته است كه طبق قانون عمل كند، و در همه حیطه های نظام نیز حق نقد دارد.
در سایر حوزه های ارتباطی نیز حق نقد بر یكدیگر، برای همگان محفوظ است و چنانكه اشاره شد حیطه نقد به اقدام عملی علیه دیگران نمی رسد و در نقد نظری محض خلاصه می شود.
▪ برشمردن سره و ناسره
از غایات نقد آن است كه خوب از بد، حسن از عیب، و نقص از كمال در یك اندیشه یا فعل متمایز شود. برای رسیدن به چنین هدفی، ابتدا باید محاسن یك فكر یا كنش از معایب آن تفكیك و در نقد نیز به هر دو بعد آن اشاره شود. به عبارت دیگر، شاید این الگو در نقد قابل پیشنهاد باشد كه ناقد ابتدا محاسن روشی و محتوایی متن یا فرد یا ... را برشمارد و سپس نواقص روشی و محتوایی موضوع مورد نقد را مطرح كند.
▪ شفافیت نقد
اگر غایت نقد تشخیص صواب از ناصواب و تأثیرگذاری بر علم و عالم و عامل باشد، واضح است كه مخاطب نقد باید مقصود ناقد را دقیقاً دریابد. اگر ناقد در بیان مقصودش به جهت طرح ابهام آلود و رمزآمیز توفیق نداشته باشد، هرگز به غایت و مطلوب نقد نمی رسد. گفته شده نقد تلویحی نافذتر از نقد تصریحی است. این، به معنای مبهم و ناقص طرح كردن نقد نیست بلكه به معنای آن است كه ناقد با بهره گیری از هنر، فصاحت و بلاغت و هشیاری و زیركی، مقصود خود از انتقاد را حتی بلیغ تر از نقد تصریحی و مستقیم بیان كند، كه گفته اند: «الكنایه ابلغ من التصریح».
▪ آداب پیشینی متن در نقد
در بررسی انتقادی متون، قبل از ورود به نقد آرای مؤلف (نویسنده)، بررسی و تحقیق در این موارد، از آداب نقد به شمار می آید:
۱) استناد اصل نوشته به آن مؤلف یقینی باشد
۲) تمامی آنچه در آن كتاب آمده است، بدون تحریف و تفسیر، نوشته همان مؤلف باشد
۳) مقصود مؤلف، صرف جمع آوری مطالب و گردآوری اقوال، بدون تضمین صدق و كذب یا تعهد حق و باطل آن نباشد، بلكه منظور وی، بیان واقع و فتوا و نقل صدق باشد
۴) مؤلف در بیان واقع آزاد و از گزند تقیه و آسیب و ترس، مصون باشد؛ ۵- آنچه در آن نوشتار آمده، آخرین اثر و رأی نهایی مؤلف و فتوای پایانی او باشد. (جوادی آملی، ۱۳۷۵: ۱۵۱)
بدون طی مراحل پنج گانه فوق و بدون مسلم دیدن آخرین آرای جدی و اصلی نویسنده، چگونه می توان به خود حق داد از نویسنده ای نقد كرد؟
بنابراین، آداب پیشینی متن نیز از قواعد جدی انتقاد متون است.
مرحوم زرین كوب، تحقیق در صحت و سقم اسناد و مدارك و اصالت یا عدم اصالت اثر را در عنوان نقد تاریخی بررسی و از آن به نقد داخلی (در مقابل نقد خارجی، كه مطالعه در سوانح تاریخی و تحقیق در اشارات و احوال اعلام و حوادث مذكور در متن است) یاد كرده است. (زرین كوب، ۱۳۷۸: ۱۰۱)
▪ شرط علم در نقد نظری
قبلاً اشاره شد كه در دو حیطه نظری و عملی می توان به نقد توجه كرد. از آداب نقد نظری كه به انتقاد از اندیشه و آرای دیگران مربوط است، ورود كارشناسان هر رشته و آشنایان با پیشینه و ادبیات بحث در موضوع برای نقد و انتقاد است. چگونه فردی كه با علوم طبیعی، ریاضی، انسانی، ... آشنا نیست، به خود حق می دهد وارد نقد و انتقاد روشمند بر هر كدام از این حیطه ها شود؟
البته رعایت این قاعده به این معنا نیست كه ناقد لزوماً باید آشناتر از منتقد (انتقاد شونده) باشد، یا اینكه منتقد الزاماً باید در موضوع مورد نقد، صاحب نظریه نیز باشد؛ زیرا كرسی نقد از كرسی نظریه پردازی متمایز است؛ ممكن است كسی نقاد خوبی باشد، اما نظریه پرداز توانایی نباشد یا برعكس، نظریه پرداز باشد، اما فاقد ذهن كاوشگر و نقاد باشد. گرچه فرض داشتن هر دو توانایی (نقد و نظریه پردازی برای دیگران) محال نیست، در عمل چنین متفكرانی نادرند.
در قاعده و ادب نقد، بر همین حد می توان پای فشرد كه یك ناقد باید با حیطه ای كه نقد می كند، آشنا باشد و با پیشینه، ادبیات، اصطلاحات و اصول و مبادی آن مباحث مأنوس باشد، تا نقدی روشمند از موضوع ارایه دهد و بتوان به انتقاد او بر موضوع وقعی نهاد.
البته، یادآوری این ادب نقد، به معنای بستن راه نقد بر دیگران نیست، بلكه تأكید بر آن است؛ كه باید ضمن دامن زدن به فرهنگ نقادی، آداب درست نقد كردن را نیز چشید، ضمن اینكه ممكن است فرد غیركارشناسی نیز نكته ای قابل توجه پیرامون موضوع مطرح كند، كه در این صورت فرد مورد انتقاد باید آن را به دیده منت بپذیرد.
▪ رعایت طبقه بندی در نقد
از اهم مباحثی كه منتقد باید برای حصول به نقدی معتبر و روشمند تعقیب كند، طبقه بندی موضوع نقد از جهات فراوان است. برای مثال:
اولاً متن یا مسأله ای كه قرار است نقد و بررسی شود، به كدام حیطه علمی مربوط است؟ آیا می توان مسایل مربوط به حیطه علم روان شناسی را با روشها و اصطلاحات و مبانی علم جغرافیا بررسی كرد؟
پس در طبقه بندی موضوع باید ابتدا رابطه آن بحث با علم و دانش مربوط معلوم شود، تا آن متن براساس روش، مبانی و ادبیات آن علم خاص، بررسی شود.
در مرحله بعد می توان متن و یا كلام مورد بررسی را در دو سطح معنی و لفظ نقد كرد. در نقد معنی و مضمون می توان به عوامل اجتماعی مؤثر بر متن (نقد اجتماعی) و نیز عوامل روان شناختی مربوط به مؤلف و گوینده و عامل حالات باطنی و ویژگیهای درونی (نقد روان شناختی) توجه كرد و مثلاً درباره اخلاقی بودن یا نبودن اثر یا فعل، داوری نمود(نقد اخلاقی).
در نقد لفظی نیز می توان یك اثر و كلام را از جهت فصاحت، بلاغت، جمله بندی، پاراگراف بندی، نكات ویرایشی،... نقد و بررسی كرد و از محاسن و معایب آن سخن گفت.
طبقه بندی دیگر، جدا كردن مباحث متدولوژیك (روشی) از مباحث مضمونی و محتوایی است. در مباحث متدولوژیك، به شیوه و ساختار نگارش در مقدمه (سؤال، فرضیه، سازماندهی و ...)، شیوه ارجاعات و پاورقیها، سندیت منابع و ... اشاره می شود؛ ولی در مباحث محتوایی، به مفهوم، استحكام یا ضعف دلایل، شیوه نتیجه گیری، نوآوری و خلاقیت در بحث و ... نفیاً یا اثباتاً بحث می شود.
از نكات دیگر مورد استفاده در طبقه بندی، جداكردن محاسن و سره از معایب و ناسره است و با توجه به غایات نقد، مناسب تر است ابتدا به محاسن و سپس به معایب اثر پرداخت.
۲) قواعد و آداب برون منطقی
مراد از این ضوابط، آن گونه آدابی اند كه گرچه جزو اصول اساسی و مركزی نقد نیستند و در مباحث نقد، در حاشیه و پیرامونند، گاه بی توجهی به آنها اصل و غایت موضوع را نیز زیر سؤال می برد و كار نقد را بی حاصل می كند. از جمله نكات برون منطقی نقد عبارتند از:
▪ رعایت زمان و مكان نقد
یكی از عوامل بیرونی نقد، رعایت زمان و مكان در طرح اصل نقد و شیوه نقد است.
در سطح فردی نیز رعایت زمان نقد، از آداب و قواعد برون منطقی نقد است. واضح است، در حین مناقشه و دلخوری بین دو فرد، نقد از مخاطب معنایی دارد و واكنشی ایجاد می كند كه در فضای دوستانه هرگز چنان معنا و بازتابی ندارد. از این رو، مناسب تر است نقد در فضای سالم و عادی و دوستانه مطرح شود، تا هم ناقد شرط انصاف را رعایت كند و هم نقد پذیر سعه صدر لازم را از خود بروز دهد.
منتقد باید مكان نقد را نیز در نظر بگیرد. برای نمونه، آیا در مورد دو كشور كه یكی هنوز مجلسی عادی و صوری را نیز برنمی تابد و دیگری سابقه چند قرن انتخابات و دموكراسی دارد، یك شیوه نقد را باید به كار برد؟ واضح است كه از آداب نقد آن است كه باید امكان و موقعیت و مخاطبی را كه قرار است نقد شود در نظر گرفت و اصل نقد و شیوه آن را به تناسب ظرفیتها، تنظیم و مطرح كرد. در این مورد، برای اینكه ناقد بتواند سطح انتقادپذیری جامعه را محك بزند، بهتر است از آسان ترین روش ها و سطحی ترین موضوعات، نقد را طرح كند و اگر جامعه كشش داشت و ظرفیت و قابلیتها موجود بود، بتدریج به شیوه های جدی تر و موضوعات، عمیق تر بپردازد.
▪ اصل بودن نقد از پایین به بالا و در حاشیه بودن عكس آن
گرچه از جهت سطح مخاطبان نمی توان اصل را بر نفی نقد و انتقاد گرفت، به نظر می رسد فضای نقد را باید برای سطوح پایین تر و ضعیف تر فراهم كرد تا افراد و مقامات عالی تر. دستاورد چنین نقدی برای آحاد جامعه، ایجاد جسارت، روحیه و اعتماد به نفس است. برای افراد دارای مسؤولیت و قدرت نیز سازنده است؛ زیرا روحیه تواضع و مشاركت پذیری را در آنها تقویت می كند. ولی عكس چنین روندی (نقد از بالا به پایین) را نمی توان اصل قرار داد. گرچه در مواقع ضروری و با رعایت آداب خصوصی بودن، محترمانه بودن، ... نمی توان نفی كرد، نقد آشكار و در جمع مقامات عالی تر از نیروهای زیر دست آسیب زننده است. از این رو، به مدیران توصیه شده است:
به جای محكوم كردن دیگران، بكوشیم تا آنها را بشناسیم و با دلایل آنچه ایشان انجام می دهند، آشنا شویم. این عمل سودمندتر و مفیدتر از خرده گرفتن و انتقاد كردن است. زیرا هیچ چیز برای كشتن استعداد، هولناك تر از انتقاد مدیر از زیردستان نیست. (گاهنامه آموزشی مدیران سازمان، ۱۳۸۲:۶)
پیشتر در اشاره به دستورالعمل حضرت امیر به مالك اشتر عنوان شد كه زمامدار باید كاستیهای مردم را بپوشاند. (نهج البلاغه، نامه ۵۳)
▪ به كار بردن كلمات مثبت، محترمانه و مناسب
از آنجا كه غایت نقد، تخریب و به بن بست كشاندن افراد نیست، از آداب نقد آن است كه محتوای نقد در ظرف مناسب ریخته شود تا بهتر ثمر دهد و بیشتر مؤثر افتد. از این رو، خوب است نقد با كلمات مثبت و در ساختاری مناسب مطرح شود. برای مثال، می توان از پرسش انتقادی در بیان مقصود حداكثر بهره را برد و مخاطب را متوجه نواقص و معایبش كرد. نهایت اینكه نباید عزت نفس مخاطب را زیر سؤال برد، بلكه نقد را باید دوستانه و مشفقانه و با هدف بهبود و در فرد و یا افراد مطرح كرد. از این رو، برای چنین غایاتی نمی توان از كلمات با بار منفی و نیشدار بهره گرفت.
▪ احترام به مواضع مخاطب
برای رعایت این قاعده، بهتر است ابتدا نقاط قوت منتقد را برشمرد و یا حین نقد، پاسخ شنونده را با دقت گوش كرد و كوشید كه بویژه در شیوه عملش، شرایط او را درك كرد. اینجاست كه ناقد باید آرامش و خونسردی خود را در نقد كاملاً حفظ كند تا به حریم شخصی كسی، حتی غیرعامدانه تعدی نكند و عزت نفس شخص یا اشخاص را زیر سؤال نبرد.
▪ نقد نهادینه و مستمر
از آداب بیرونی نقد كه سبب نفوذ و تأثیر جدی نقد می شود، نقد نهادینه و مستمر است. نقد فردی و دفعی كم تأثیر است. خوب است افراد عادت كنند ابتدا به تأسیس تشكلهای مدنی (تشكلهای صنفی، فرهنگی، اجتماعی...) و سیاسی (احزاب) اقدام كنند و آنگاه برخی از وظایف خود را در معرض نقد و بررسی دقیق، عمیق و مستمر افراد یا نهادهای مسؤول قرار دهند. در این صورت است كه هم نقد گستره و عمق مناسب می یابد یا به سوی آن سیر می كند و هم مخاطب آن انتقاد را جدی تر می گیرد و از آن متأثر می شود.
▪ بی طرفی آگاهانه
از آنجا كه به دلایل فراوان انسان نمی تواند در اظهار نظر خود خالی از ارزش و داوری باشد (به جهت زمانی و مكانی بودن ما آدمیان و تأثیر جامعه، طبیعت، تاریخ، جنسیت، ژن و ... بر انسان)، ناقد خواه ناخواه متأثر از پیش فرضهای متعدد قهری و قطعی است. آنچه را در مرحله نقد و داوری می توان از منتقد به عنوان یك ادب و قاعده برای نقد توقع داشت، آن است كه اگر خواه ناخواه متأثر از ارزشها و باورهایش به نقد می نشیند و اگر مجموعه آرمانها و باورهایش به دو دسته قابل تقلیل باشند (ارزشهای ارادی و آگاهانه و ارزشهای ناخواسته و غیرارادی)، حداقل در مقام نقد و داوری و قضاوت، به صورت آگاهانه و هشیارانه، ارزشها و پیش فرضها و مواضع مطلوبش را در مورد متن، عالم و یا عامل، اعمال نكند، تا نقد او تا حدودی رعایت انصاف، جامعیت و علمیت كرده باشد.
● جمع بندی و نتیجه گیری
۱) اصل نقد، آداب خاص خود (نفی عمل، برشمردن سره از ناسره، ...) و حواشی نقد نیز آداب خاص خود را دارد (رعایت زمان، مكان، به كاربردن كلمات مثبت و محترمانه،...) نكات پیرامونی نقد به قدری اهمیت دارد كه رعایت نكردن آنها كارآیی نقد را از بین می برد و در مواقع و شرایطی راه نقد و انتقاد را می بندد.
۲) بعضی معتقدند ناقد باید در حد انتقاد شونده باشد و برخی گفته اند:
قرآن كریم به ما درس زندگی می دهد. در داستان موسی (دانشجو) و خضر (استاد) كه در قرآن آمده، به ما می آموزد كه یك دانشجو نباید بدون تأمل در كار استاد انتقاد كند و باید بداند كه در برخی از دانش ها باید تعبداً پیرو استاد باشد... پس باید در ایراد بر آنها نهایت دقت شود، تا مبادا به استاد بی حرمتی شود و یا اینكه در نزد دیگر شاگردان مرتبت والایش پایین آید. (میرزایی، ۱۳۷۳: ۱۲۶۰)
از نگاه نگارنده چنانكه پیشتر توضیح داده شد در نقد همتایی و هم سطحی از آداب نیست؛ همچنین، نقد پایین به بالا نه تنها منفی نیست، بلكه قاعده است و از این رو اصل بر این است كه دانش آموز از معلم و دانشجو از استاد انتقاد كند. البته، رعایت آداب نقد همان طور كه برای دیگران لازم است، برای دانشجو نیز لازم است.
اما دیدگاه فوق كه در آن به پیروی تعبدی در برخی دانشها دعوت شده است، اگر مراد از آن علم حصولی باشد، قطعاً مردود است. از داستان موسی و خضر هم اتفاقاً می توان این پیام را آموخت كه ما حق انتقاد داریم؛ زیرا از بین دو پیامبر موسی و خضر آن كه صاحب كتاب و شریعت است و مردم باید به راه و رسم او ایمان بیاورند و عمل كنند، موسی است نه خضر، گرچه خضرها نیز در همه اعصار هستند و آداب خاص خود را دارند، نسخه خضری، نسخه همگانی نیست و مخصوص خواص است و نسخه موسایی عمومیت دارد؛ چنان كه در نقد عملی نیز عامل بودن ناقد، جزو اركان نقد به شمار نمی آید و به بهانه غیرعامل بودن، نمی توان راه نقد را بر این و آن بست؛ گرچه واضح است كه عامل بودن، تأثیر كلام انتقاد كننده بر مخاطب را بیشتر می كند و در صورتی كه انتقاد شونده، انتقاد كننده را نشناسد، اعتماد به نفس بالاتری خواهد داشت.
۳) اشاره شد كه از آداب نقد این نیست كه فرد انتقاد شونده لزوماً در قید حیات باشد و در نتیجه دامنه و حیطه نقد، هم مردگان و هم زندگان را شامل می شود.
۴) از آداب نقد برای انتقاد شونده آن نیست كه لزوماً نقدهای وارده را بپذیرد؛ بلكه آن است كه سعه صدر، تحمل و صبر پیشه كند و انتقاد را بشنود. اما حق دارد كه پس از شنیدن نقد از خود دفاع كند و اگر عیبهای مطرح شده را وارد نمی داند، از نظر یا عملش دفاع كند. همچنین حق دارد پس از قطع ارتباط با منتقد، انتقاد وارده را بررسی كند، صحیح آن را بپذیرد و سقیم آن را نفی كند (نقد را نقد كند).
۵) از آداب نقد آن نیست كه نقد لزوماً تأثیر مثبت و آنی داشته باشد، بلكه اگر بتوان سه گونه تأثیر، مثبت، خنثی و منفی برای نقد فرض كرد، تنها در صورت سوم است كه برای رعایت آداب برون منطقی نقد، باید از انتقاد خودداری نمود وگرنه در صورت تأثیر مثبت، حتماً باید نقد كرد. در صورتی هم كه تأثیر مثبت و منفی ندارد و اثرگذاری نقد خنثی است، خوب است نقد كند؛ به این دلیل كه اولاً ممكن است در آینده مؤثر افتد، ثانیاً خود این اقدام به تولید و تقویت فضای عمومی نقد و فرهنگ نقد و انتقاد كمك می كند و جامعه را به سوی جسارت، صراحت و شفافیت می برد و اگر كاركرد فردی شایسته نداشته باشد، كاركرد اجتماعی مثبت دارد.
۶) از آداب نقد آن است كه غیرمستقیم باشد و از این روست كه امروزه از صندوقهای پیشنهاد و انتقاد و یا دفاتری برای ثبت نقد و انتقاد بهره برده می شود. اما این گونه اقدامها اغلب مؤثر و مفید نمی افتد؛ زیرا از آنجا كه هنوز بستر نقد آماده نیست و فرهنگ نقد و انتقاد در جامعه ریشه ندوانده است، منتقد به صندوقها و دفاتر اعتماد لازم را ندارد. برای ایجاد اعتماد عمومی و تشویق به نقد و انتقاد، ضروری است فرهنگ سازی شود، عوامل نقد تقویت و موانع نقد برداشته شود.
دكتر محمد منصورنژاد
منابع:
۱- امام خمینی، سید روح ا... . ۸۲ ۱۳۸۱. صحیفه امام. ج ۲۰. تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام.
۲- جوادی آملی، عبدا... . ۱۳۷۵. رسالت قرآن. چ۲. تهران: مركز نشر فرهنگی رجاء.
۳- زرین كوب، عبدالحسین. ۱۳۷۸. آشنایی با نقد ادبی. چ ۵. تهران: سخن.
۴- گاهنامه آموزشی مدیران سازمان. ش ۲: تابستان ۱۳۸۲. مركز آموزش جواد الائمه.
۵- میرزایی، نجفقلی. ۱۳۷۳. اخلاق دانشجویی در اسلام. تهران: مؤسسه انتشارات مدین، به نقل از نامه علوم انسانی دو فصلنامه شورای بررسی متون و كتب علوم انسانی.
منبع : روزنامه قدس


همچنین مشاهده کنید