فرصت تربیت و مهارت

مردم درباره اوقات فراغت نظرات متفاوتی ارائه می‌دهند. عده‌ای بر این باورند که اوقات فراغت، مدت زمانی است که پس از انجام کار یا انجام وظایف و مسئولیت ما باقی می‌ماند. عده دیگر به فعالیت‌های ورزشی، صرف غذا در بیرون از منزل، پارک رفتن و هزاران نوع فعالیت دیگری از این قبیل اشاره می‌کنند.
تنوع این نظرات نشان می‌دهد که اوقات فراغت برای افراد مختلف معانی گوناگونی دارد. ولی آنچه مسلم است فقط زمان آزاد شده از بار کار نیست بلکه فعالیت غیر اجباری است.
معنای اوقات فراغت و کارگذراندن وقت با هدف واهمیت خاص، کار نام دارد.
در فرهنگ عمید اوقات فراغت چنین معنا شده است:
فراغت در فارسی به معنی آسایش و آسودگی از کار و شغل است. فرد در این اوقات می‌خواهد به اشتغالی بپردازد که با کمال میل به آنها علاقه نشان می‌دهد، گاهی به جهت استراحت و گاهی برای ایجاد تنوع.
به هرحال اوقات فراغت، اوقات آزادی هستند که هدف خاص و از پیش تعیین شده‌ای ندارد و در برگیرنده آموزش‌های غیر رسمی می‌باشد که معمولا به غلط برای اوقات فراغت برنامه‌ریزی نمی‌شود.
امام محمد باقر فرموند:
وقتتان را به چهار بخش تقسیم کنید:
الف) بخشی را برای خدا و ارتباط و راز و نیاز و عبادت با او اختصاص دهید.
ب) بخشی را صرف کار و تلاش به تناسب توانایی‌هایتان نمایید.
ج) بخشی را به صله رحم و ارتباط با دیگران و انس با افراد بگذرانید.
در بخش آخر: به تفریحات سالم و حلال بپردازید.
امام محمد باقر فرمودند که با این بخش آخر، سه بخش دیگر تضمین می‌شود.
روانشناسان،‌ اوقات فراغت را به عنوان یک تربیت غیررسمی می‌دانند. براساس مطالعات و تحقیقات انجام شده گاهی تربیت غیر رسمی تاثیر بیشتری در آموزش و تربیت رسمی به جای می‌گذارد.
بنابراین در چارچوب تربیت غیررسمی می‌توان مسائل مختلف آموزشی و تربیتی را به طور غیرمستقیم به نوجوانان و جوانان آموزش داد و با کشف استعدادهای افراد و آموزش لازم، مهارت‌های زندگی را در آنها ایجاد نمود. بنابر این برنامه‌ریزی برای اوقات فراغت و استفاده صحیح از آن در افراد از اهمیت بسزایی برخوردار است که با آموزش و استفاده بهینه از آن می‌توان از بسیاری از انحرافات جلوگیری نمود و برنامه‌ریزی برای اوقات فراغت نشانه توجه جامعه به نوجوانان و جوانان می‌باشد و جامعه با برقراری تعامل با نوجوانان و ایجاد انگیزه در آنها می‌تواند نوجوانان را به طور سالم تربیت کند که البته این برنامه‌ریزی در زمینه‌های فرهنگی، ورزشی، اجتماعی، اخلاقی و دینی باید شکل بگیرد.
● مراحل برنامه‌ریزی فعالیت‌های اوقات فراغت:
۱) اولین گام در برنامه‌ریزی، برنامه‌ریزی فردی است که در این مرحله بایستی استعدادها، توانایی‌ها و علایق افراد و نحوه پرورش و شکوفایی آنها را کسب نمود.
۲) برنامه‌ریزی در زمینه‌های اجتماعی و سیاسی که در این مرحله باید با سیاستگذاری‌‌های صحیح بتوانند در این زمینه فعالیت کنند.
۳) برنامه‌ریزی اقتصادی که در این مرحله از آنجا که اوقات فراغت نیاز به سرمایه دارد لذا باید منابع مالی لازم برای فعالیت‌‌های اوقات فراغت تامین شود.
۴) برنامه‌ریزیفعالیت‌های فوق‌برنامه هفتگی، دینی، اخلاقی و تربیتی است. از آنجا که می‌توان اوقات فراغت را به آموزش غیررسمی تبدیل کرد، این مسئله بسیار حایز اهمیت است زیرا نوجوانان و جوانان از این طریق به یادگیری‌های مختلفی از جمله به طور غیرمستقیم به مهارت‌های زندگی دست می‌یابند. البته باید به این امر توجه نمود که تلویزیون و رسانه ملی نباید جانشین فعالیت‌های فردی و اجتماعی نوجوانان شود، زیرا آنان را به فردی منفعل تبدیل می‌سازد ولی می‌توان از طریق رسانه ملی روش‌های صحیح استفاده از اوقات فراغت را به نوجوانان آموزش داد و نقش سازنده اوقات فراغت را در یادگیری‌های غیر مستقیم تذکر و گوشزد نمود.
به طور کلی یکی از راه‌های جلوگیری از انحرافات و بزهکاری‌های نوجوانان و جوانان، آموزش استفاده صحیح از اوقات فراغت است البته در برنامه‌ریزی برای اوقات فراغت باید به علایق و نیازهای نوجوانان توجه ویژه مبذول داشت و امکانات فیزیکی و محیطی و برنامه‌های تفریحی را برای آنان لحاظ کرد.
باتوجه به اهمیت و نقش سازنده فعالیت‌های فوق برنامه که زمینه‌ساز فعالیت‌های نوجوانان در جامعه است لذا آنها با حضور در برنامه‌های مختلف اردوها، انجمن‌های ورزشی، ادبی، هنری و حتی در نهادهای اجتماعی به تجربه و آگاهی و شناخت دست یافته و مهمترین امر در پیشگیری آنها از انحرافات مختلف می‌باشد باتوجه به اینکه شرکت در این فعالیت‌ها برای آنها هم جنبه تفریحی و هم جنبه آموزش را دارد.
● کارکردهای اوقات فراغت
۱) رفع خستگی
یکی از کارکردهای اساسی اوقات فراغت، رفع خستگی و تامین استراحت فرد است. همه انسان‌ها به استراحت و رفع خستگی نیاز دارند. کار مستمر و مداوم بدون هیچ‌گونه رفع خستگی موجب از بین رفتن سلامت روانی و پایین آمدن بازده کاری افراد می‌شود البته باید بدانیم هدف اصلی بطالت اوقات نیست بلکه نیاز افراد به تمدد اعصاب است و افزایش بازده عمل، حاصل آن است.
۲) نیاز به تفریح
آدمی نیاز دارد پس از انجام کار در طی زمان، اوقاتی را جهت تفریح اختصاص دهد.
پیامبر اعظم(ص) می‌فرمایند: مسافرت کنید تا سلامت بمانید.
نقل می‌کنند امیرمومنان علی(ع) در روزهای جمعه به خارج از شهر مدینه به قصد تفریح می‌رفتند. تفریح برای افراد جنبه‌های مختلفی دارد ولی در اسلام به تفریحات سالم به صورت مستمر اشاره شده است.
۳) شکوفایی استعدادها
استعدادهای انسان اگر در زمینه و شرایط مساعدی قرار گیرد به فعل تبدیل می‌شوند. بنابراین شناسایی استعداد و توانایی فرد در زندگی فردی او از اهمیت خاصی برخوردار است و اوقات فراغت یکی از موقعیت‌های بسیار مناسب است که افراد می‌توانند با استفاده از آن به شناسایی و تقویت استعدادهای خود بپردازند. به عنوان مثال می‌تواند به فعالیت‌هایی بپردازد که در آموزش رسمی، زمان کمی برای آن منظور شده است ولی افراد به انجام آن از خود رغبت و انگیزه وافری نشان می‌دهند مثل: نقاشی، خطاطی و ...
۴) رشد اجتماعی فرد
اوقات فراغت علاوه بر تاثیرات فردی که در شخصیت فرد دارد به رشد اجتماعی او نیز کمک می‌کند. شرکت افراد در فعالیت‌های اجتماعی موجب بهبود روابط اجتماعی می‌شود. باتوجه به اینکه بسیاری از پیشرفت‌های فرد با پیشرفت‌های اجتماعی افراد پیوند تنگاتنگ دارد اگر فرد دارای بالاترین توانایی و استعداد باشد تا زمانی که نتواند در سطوح اجتماعی به ارائه فعالیت بپردازد موفقیتی را برایش به دنبال ندارد.
رهنمودهای عملی برای استفاده از اوقات فراغت
معنای اصلی اوقات فراغت به اختیار و آزادی عمل فرد اشاره دارد. بنابراین فرد در این اوقات با آزادی عمل و آسودگی خاطر باتوجه به علایق و استعدادهای خود با هدایت غیرمستقیم اولیاء باید فعالیت خود را در جهت رشد و آموزش بیشتر انتخاب نماید و از سرگرمی‌ها و فعالیت‌های متنوع استفاده نماید تا موجب خستگی و دلزدگی افراد نشود.
برخی از افراد اوقات فراغت خود را با استفاده از فعالیت‌های رایانه‌ای می‌گذرانند که در راس این فعالیت‌ها بازی‌های کامپیوتری، Chat و غیره قرار دارد. اما آنچه توصیه می‌شود ساعات طولانی از وقت نوجوانان و جوانان نباید به این امر اختصاص داده شود زیرا عوارض زیادی مثل جسمانی، روانی و اجتماعی و فرهنگی را به دنبال دارد. یکی از عوارض جسمانی بروز چاقی در نوجوانان و از عوارض روانی، پرخاشگری است. باید نوجوانان و جوانان بدانند اگر قرار است با استفاده از رایانه اوقات فراغت فرد طی شود لازم است با برنامه‌ریزی‌ و انتخاب فعالیت مطلوب انجام گیرد.
صله رحم و دید و بازدید در اسلام به عنوان یکی از فعالیت‌های اوقات فراغت معرفی می‌شود که هم آثار مطلوب فردی و هم اجتماعی دارد. در انتخاب فعالیت‌های اوقات فراغت از دیگران تقلید نکنید. افراد از لحاظ میزان لذتی که از فعالیت‌ها می‌برند متفاوتند. اجازه ندهید فعالیت شما در اوقات فراغت‌ به صورت عادت در بیاید که از هدف اساسی برنامه‌ریزان اوقات فراغت ساقط است.
● سخن آخر
اوقات فراغت به معنای بیکاری نیست. چون در اوقات بیکاری، فرد کاری برای انجام دادن ندارد ولی در اوقات فراغت کارهای متعددی می‌تواند داشته باشد که با اوقات دیگری که در آنها نیز به انجام کار و فعالیت مشغول است هدف متفاوت است.
هدف از فعالیت‌های اوقات فراغت کسب آرامش، لذت همراه با تدبیر و آموزش است و فرد کاری را با میل و رغبت خود همراه با آ‌رزو و خواست‌های فردی خود انجام می‌دهد و این لحظات به خودش اختصاص دارد.

گیتی‌خان احمدی
عصمت شیرازی
منابع:
۱- روش‌های هدایت رفتاری نوجوانان و جوانان، مولف محمد قمی‌فر، انتشارات محیا ۱۳۸۳
۲- نقش اولیاء در پیروزی تحصیلی فرزندان، نوشته: لسی جی‌ نیسون، ترجمه نعمت‌کدیور ۱۳۷۹
۳- ضرورت پر کردن اوقات فراغت، دکتر عبدالعظیم کریمی، مجله پیوند ۲۸۵
۴- درآمدی بر نحوه گذران اوقات فراغت، دکتر محسن ایمان، مجله پیوند ۲۸۶
۵- اوقات فراغت؛ رشد یا انحطاط، دکتر فرید هاشمیان، مجله پیوند ۲۸۷

منبع : روزنامه رسالت