چالش های محیط زیستی قرن حاضر

● هوا سپهر
انواع زیادی از آلاینده های هوا سپهر و وجود دارد كه بخش انسانی آلودگی هوا در این شهر فراوان تر از همه بوده كه به شدیدترین مشكلات آلودگی و بهداشتی منجر می شود رشد سریع جمعیت انسانی زیربنای همه مشكلات زیست محیطی است. مشكلات محیط زیست را نمی توان حل كرد مگر آنكه مشكل جمعیت انسانی حل شود و برای این كار باید یاد بگیریم كه تعداد كل افراد را روی زمین به رقمی محدود كنیم كه محیط زیست قادر به تامین آن باشد. شهری مثل تهران از این قاعده مستثنی نیست.
در واقع باید در این شهر بین فعالیت های صنعتی و تجاری و كیفیت محیط زیست شهری هماهنگی به وجود آورد. در واقع تصمیم گیری در مورد مسایل محیط زیست در ارتباط با جامعه، سیاست، اقتصاد، فرهنگ، ارزش ها و اطلاعات علمی است. امروزه یكی از مسایل مطرح در تهران آلودگی هواست.
هوا سپهر همواره برای گازها یا مواد زاید معلق یك چال (محل انباشت یا ذخیره) بوده است، هرجا كه مقدار ضایعات وارد شده به هوا سپهر از قابلیت آن در پراكنده كردن و فروپاشی ضایعات فزونی بگیرد مشكل بروز می كند. از زمانی كه بشر از آتش بهره جسته هوا سپهر به عنوان چال دفع ضایعات به كار گرفته می شده است. آلودگی هوا بر بسیاری از جنبه های محیط ما اثر می گذارد. تاثیر ناگوار بر منابع و مناظر، پوشش گیاهی خاك، كیفیت آب، ساختمان های طبیعی و مصنوعی و سلامت انسان ها از جمله آنهاست.
مسئله مهم دیگر كه در این شهر بزرگ با آن روبه رو هستیم، آلاینده های هوا بر منابع دیداری نیز تاثیر نامطلوب دارد. زیرا هوا سپهر را بد رنگ و میدان دید را محدود می كند و شفافیت آن را تا به آن حد از بین می برد كه تضاد قسمت های مختلف اشیای دور كاهش می یابد. در هوای آلوده مناطق دور را نمی توان دید و آنچه دیده می شود از نظر رنگ،تضاد (كنتراست) چندانی ندارد. در گذشته آلودگی در سطح این شهر محدود بود اما امروزه به بسیاری از فضاهای باز هم كشیده شده است.
آلاینده های هوا به راه های مختلفی بر سلامت انسان اثر می گذارند، تاثیر آنها بر فرد بستگی به دوز یا تراكم تماس و سایر عوامل از جمله حساسیت افراد دارد. مردمی كه در این شهر از بیماری های تنفسی رنج می برند به احتمال بسیار تحت تاثیر آلاینده های هوا قرار دارند. افراد سالم معمولاً در مدت كوتاهی به آلودگی هوا عادت می كنند در عین حال این هوا ممكن است یك مشكل بهداشتی جدی باشد.
آلاینده های هوا با انباشت در منابع خاك این منطقه (تهران) موجب تباهی و فروافت كیفیت آن شده اند.
انواع زیادی از آلاینده های هوا سپهر وجود دارد كه بخش انسانی آلودگی هوا در این شهر فراوان تر از همه بوده كه به شدیدترین مشكلات آلودگی و بهداشتی منجر می شود. در واقع در این شهر بزرگ شرایط جوی و اقلیمی در تركیب با تراكم شدید جمعیت و صنایع، مشكلات آلودگی هوا را به وجود می آورد. شرایط آب و هوا معین می كند كه آیا آلودگی هوا یك دردسر عادی است یا اینكه یك مشكل عمده بهداشتی. آثار اصلی آلودگی هوا به صورت آسیب به گیاهان سبز و وخامت بیماری های مزمن در انسان است.
قسمت عمده این تاثیر در نتیجه تماس طولانی با تراكم های نسبتاً كم این مواد سمی پیش می آید. در شهرهای كشورهای در حال توسعه مثل تهران علی رغم كوشش های زیاد در بهبود وضعیت آلودگی وضع بدتر خواهد شد زیرا جمعیت و عوامل اقتصادی احتمالاً بر بهبود آلودگی هوا خواهد چربید، اما احتمال دارد كه كیفیت هوای نواحی بزرگ شهری در كشورهای پیشرفته و مرفه طی سال های آینده بهتر شود. یك طرح جدید چند جانبه بهبود كیفیت هوا كه تمامی ناحیه شهر را در برمی گیرد، از جنبه های زیر تشكیل شده است:
۱) راهبردهای تقلیل دهنده مصرف اتومبیل و همچنین كاستن از شمار آنها.
۲) مهار دقیق تر و جدی تر انتشار آلودگی از اتومبیل ها.
۳) الزام به استفاده از تعداد معینی اتومبیل كه میزان آلودگی آنها صفر باشد (اتومبیل برقی).
۴) ملزم كردن مسئولان تولید بنزین به تجدید فرمول آن به نحوی كه تمیزتر بسوزد.
۵) بهبود حمل و نقل عمومی و ترغیب مردم به استفاده از آن.
۶) همپیمایی اجباری.
۷) نظارت بیشتر بر آن دسته از فعالیت های صنعتی و خانگی كه معلوم شده به آلودگی هوا می افزایند.
البته با توجه به راه حل های بالا مسئله ای كه در كشورهای در حال توسعه آن هم به خصوص در كشورهای كم توسعه با جمعیت در حال رشد هم امروز و هم درآینده نسبت به آلودگی هوا مطرح است،اینها منابع مالی لازم برای مبارزه با آلودگی هوا را ندارند زیرا توجه آنها بیشتر به تامین بقا، مسكن و غذای جمعیت رو به رشد خویش است. مسئله دیگری كه وجود دارد باران اسیدی است كه به دو نوع بارش تر (باران، برف، مه) و خشك (ذرات معلق) گفته می شود كه بر اثر احتراق سوخت های فسیلی به صورت انتشار دی اكسید گوگرد(SO۲) و اكسیدهای ازت (NO۲) در پایین باد منطقه ای كه در آن تولید شده،می بارد.
مشكل باران اسیدی در دهه های اخیر توجه بسیاری را به خود جلب كرده و امروزه به عنوان یك مشكل زیست محیطی جهانی شناخته می شود. امروزه باران اسیدی همه كشورهای صنعتی را تحت تاثیر قرار می دهد و بالاخره آن دسته از كشورهای در حال توسعه كه انتظار می رود در آینده شدیداً متكی به زغال سنگ باشند (مثل چین) نیز بامشكل جدی باران اسیدی روبه رو خواهند شد. در این شهر بزرگ منطقی ترین برنامه ریزی نظارت در مورد كانون های ثابت و متحرك آلاینده ها آن است كه آنها را قبل از ورود به هوا سپهر كاهش داده، جمع آوری كنیم و به دام اندازیم. كاهش آلودگی هوا نیازمند در پیش گرفتن برنامه هایی است كه برای هر منبع و نوع خاص آلاینده طرح شده باشد.
بهترین شیوه مهار آلاینده هایی نظیر منوكسیدكربن، اكسیدهای ازت و هیدروكربن ها در محیط تهران، در پیش گرفتن اقدامات مهاركننده در مورد اتومبیل هاست. مهار این مواد، ازن لایه های پایین هوا سپهر را كه در واكنش با اكسیدهای ازت و هیدروكربن ها و در حضور نور خورشید تشكیل می شود، مهار می كند.
برای مهار اكسیدهای ازت خروجی اتومبیل ها می توان گاز خروجی را باز چرخش كرد و با استفاده از آن مخلوط هوا به سوخت مصرفی را رقیق كرد. این رقیق سازی دمای احتراق را پایین می آورد و تراكم اكسیژن را در مخلوط سوخت كم می كند، یعنی سوخت را غنی تر می كند، در نتیجه مقدار تولید اكسیدهای ازت پایین می آید.
متاسفانه همین فرایند انتشار هیدروكربن را افزایش می دهد زیرا انتشار آن در سوخت های غنی (نسبت كم هوا به سوخت) بیشتر است.
در نهایت سؤالی كه مطرح است، به هزینه های كنترل، در تهران بزرگ برای رفع آلودگی هوا برمی گردد. در واقع موضوع سود و زیان مهار كردن آلودگی هوا مبحثی پرجنجال است، گفته می شود كه سیستم استانداردهای موجود كیفیت هوا، كارآمد و منصفانه نیست زیرا در مورد كانون های جدید آلودگی خشن تر و جدی تر از كانون های موجود برخورد می كند.
● چگونه می توان سود و زیان واقعی مهار یا كاهش آلودگی را معین كرد؟
برای این پرسش پاسخ آسانی وجود ندارد، اما علی رغم ناتوانی در تعیین سود و زیان مربوط باز هم كاستن از آلودگی هوا تا سطح پایین تر از یك استاندارد معین در خور ارزش است.

منبع : بنیاد آینده نگر ایران