۱۳ تیر؛ جشن تیرگان

در فرهنگ های فارسی، در برابر واژه جشن دو معنا می آید؛ یکی مجلس شادی و مهمانی و دیگری عید. در اوستا، کتاب دینی ایرانیان باستان، این واژه به صورت یسنه و در پهلوی به شکل یشن و جشن آمده که از مصدر اوستایی یز به معنای پرستیدن و ستودن است. ۱
در ایران باستان ظاهراً بیشتر جشن ها، یا دست کم مهم ترین آنها، اهمیت و جنبه دینی داشتند و در آنها به ستایش و پرستش ایزدان - که موجوداتی مینوی و الهی بودند می پرداختند. از این رو تمام روزهای مقدس و عیدها را جشن می خواندند.۲
اما در اصل جشن به معنای مراسمی دسته جمعی در بزرگداشت رویدادی تاریخی یا دینی بوده که همواره با آیین هایی خاص، به ویژه سرودخوانی و نیایش خوانی برگزار می شده است.۳ بیشتر پژوهشگران جشن های به یادگار مانده از عهد باستان را بر دوگونه می دانند؛ یکی اعیاد دینی و دیگری اعیاد ملی.۴ که بیشتر جشن های موسوم به ملی یا غیردینی، برخلاف این عنوان، جنبه دینی هم داشته اند، زیرا بیشتر آنها به سبب تقارن نام روز و ماه و بزرگداشت ایزد مرتبط با آن روز و ماه برگزار می شدند.
با این حال برگزاری این گروه از جشن ها تکلیف دینی نبوده بلکه صرفاً دارای فضیلت و ثواب بوده است. دوازده روز از ماه ـ که سی روز آن به نام ایزدان زردشتی نامگذاری شده بود - دارای همان نام های دوازده ماه هستند. بنابراین در یک روز از هر ماه - تقارن دو نام پیش می آمد که ایرانیان باستان، با اعتقاد به فرخندگی این تقارن، آن را جشن می گرفتند.
اما در همین گروه ـ جشن هایی هم هستند که هرچند به نام ایزدان و محل تقارن و تلاقی نام های ماه و روز هستند، ولی اهمیت ملی ـ میهنی بیشتری دارند که جشن تیرگان یکی از این موارد است. ۵ این جشن در روز سیزدهم تیرماه که به نام تیر یا تشتر یکی از ایزدان مهم ایران باستان نامگذاری شده است، برگزار می شود و یکی از مهم ترین جشن های ایرانیان است. می گویند در دوران منوچهر پادشاه پیشدادی ایران، افراسیاب پادشاه توران زمین، به ایران حمله می کند و بخش هایی از کشور را می گیرد و منوچهر را نیز در تبرستان محصور می کند. اما سرانجام هر دو خواهان آشتی می شوند و منوچهر از افراسیاب درخواست می کند که به اندازه یک تیر پرتاب از خاک او را به وی برگرداند.
افراسیاب این درخواست را می پذیرد. سپندارمد غایزد بانوی زمینف به منوچهر فرمان می دهد که تیر و کمان خاصی برای این کار تهیه کند. چوب این تیر و کمان از جنگل های خاص، پر آن از پر عقاب برگزیده و آهن آن از کانی های ویژه آماده می شود.
آرش، پهلوان ایرانی، انجام این مهم را به عهده می گیرد. او همه نیرو و وجود خود را با یاد سرزمین ایران به تیر می بخشد. تیر سپیده دم رها می شود، از کوه ها می گذرد، ایزد باد به یاری می آید تا سرانجام در غروب آفتاب، در سرزمین بلخ، در ناحیه ای به نام گوزگان، در کنار جیحون بر درخت گردویی که بلند بالاتر از آن در جهان نیست می نشیند و مرز ایران و توران مشخص می شود.
از آرش قهرمان که وقتی تیر را پرتاب می کرد پهلوانی تندرست بود و همه را به گواهی تندرستی خود طلبیده بود، دیگر چیزی باقی نمی ماند؛ چون او هستی خود را به تیری بخشیده که سرزمین ایران را گسترده تر کرده است.۶ و با این فداکاری آرش، ایرانیان رهایی یافتند و از آن هنگام این خاطره را جشن گرفتند. ابوریحان بیرونی از دو جشن تیرگان کوچک و بزرگ یاد می کند که اولی در روز سیزدهم و دومی در روز چهاردهم تیرماه واقع بود و درباره علت آنها نوشته است؛ تیرگان کوچک زمان پرتاب تیر و تیرگان بزرگ هنگامی است که خبر آوردند تیر در کجا افتاده است و در این روز رسم است که مردم وسایل پخت و پز خود را بشکنند. ۷
● از آداب ورسوم مربوط به این روز یعنی جشن تیرگان
این بود که مردم میوه و گندم می پختند و می خوردند، اما پختن گندم بدان سبب بوده که چون در دوره جنگ و محاصر مردم نمی توانستند گندم را آرد کنند، آن را می پختند و مصرف می کردند ۸ و باز در منابع آمده است که ایرانیان در این روز به شست وشوی تن می پرداختند. دراین باره هم گفته اند سبب شست وشو آن بوده که چون کیخسرو از جنگ با افراسیاب بازگشت، در راه- تنها کنار چشمه ای ایستاد و آنجا خوابش برد.
آن گاه بیژن- از پهلوانان کیخسرو از راه رسید چون او را در خواب دید، بر صورتش آب پاشید تا از خواب بیدار شود و از این رو شست وشوی در این روز رسم شد. ۹ جشن دیگری نیز در سیزدهم تیرماه برپا می شد که آب ریزان نام داشت.
وجه تسمیه آب ریزان این است که گویند در زمان پادشاهان عجم، مدت زیادی بارندگی نشد و در این روز جماعت زیادی دست به دعا به درگاه خدای بزرگ بلند کردند و دعای آنان مستجاب شد و باران آمد و به همین سبب مردم شادی کردند و آب بر یکدیگر پاشیدند و این رسم را هر سال در سیزدهم تیرماه برپا می کردند. به احتمال زیاد جشن آبریزان همان جشن تیرگان بوده است که بعدها هر کدام به صورت جشنی مستقل درآمده اند. ۱۰ جشن تیرماه سیزه نیز همزمان با جشن تیرگان برگزار می شده است، این جشن در واقع برای نیایش تیشتر بوده که با دیو خشکسالی یعنی اپوش می جنگد و پیروز می شود و آنگاه باران بر زمین نازل می کند.
تیشتر همچنین نام ستاره ای برابر شعرای یمانی است و در آغاز تابستان در مصر طلوع می کند، با طلوع این ستاره، سیلاب های آغاز تابستان در رود نیل شروع می شود. اینکه چرا تیرماه در مازندران به پاییز می افتد، بدان سبب است که در شمال ایران این ستاره در پاییز طلوع می کند و درست به همین دلیل است که جشن تیرماه سیزه در شهرهای مازندران در آذرماه برگزار می شود.
برخی از محققان تیرماه سیزه را همان جشن تیرگان دانسته اند.۱۱ جشن تیرگان ـ تا چند دهه پیش نیز، نزد زردشتیان ایران همراه با آیین ها و تشریفات خاص، در روز دهم تیرماه برگزار می شده است. از مهم ترین آیین های این روز، آب تنی و پوشیدن لباس نو بود. مدت برگزاری این جشن ده روز بود یعنی از دهم تا بیستم تیرماه. و در این مدت زردشتیان، نیایش هایی می خواندند و به شور و شادی می پرداختند و به یکدیگر آب می پاشیدند.

پی نوشت ها
۱- جشن های ایرانیان ـ عسکر بهرامی ـ دفتر پژوهش های فرهنگی.
۲- یسنا ـ گزارش ابراهیم پورداود ـ انتشارات دانشگاه تهران.
۳- آیین ها و جشن های کهن در ایران امروز ـ محمود روح الامینی ـ انتشارات آگاه.
۴- پژوهشی در اساطیر ایران ـ مهرداد بهار ـ انتشارات آگاه.
۵- جشن های ایرانیان ـ عسکر بهرامی.
۶- تاریخ ایران باستان ـ جلد اول ـ دکتر ژاله آموزگار.
۷- آثار الباقیه- ابوریحان بیرونی- ترجمه اکبر داناسرشت- امیرکبیر.
۸- تاریخ گردیزی ـ تصحیح غعبدالحی حبیبیف ـ دنیای کتاب.
۹-جشن های ایرانیان- عسکر بهرامی.
۱۰- کلیات گاهشماری در جهان- دکتر عزیزالله بیات دانشگاه شهیدبهشتی.
۱۱- اسطوره، بیان نمادین ـ ابوالقاسم اسماعیل پور ـ انتشارات سروش.

منبع : روزنامه اعتماد