مسوولیت و پاسخ گویی

امکان دارداحساس مسوولیت در قبال انجام داذدن وظایف محوله ، نوعی احساس تعهد درونی یا ناشی از وجود قوانین و مقررات و بازخواست ناظران بیرونی باشد که در هر دو صورت فرد مسوول موظف به پاسخ گویی نتایج کار خود است . اما استفاده از افرادی که در قبال کار خویش دارای احساس تعهد درونی هستند ، نیاز سازمان ها را به به کارگیری اهرم های نظارتی متعدد کاهش می دهد .
● مسوولیت و پاسخ گویی
واژه مسوولیت ارزش دارد و مشتقات آن به کرّات در سور صافات ( آیه ۲۴ ) ، احزاب ( آیه ۱۵ ) ، اسراء ( آیات ۳۴ و ۳۶ ) و فرقان ( آیه ۱۶ ) به معنی مورد سوال و بازخواست قرار گرفتن آمده است . با وجود این امروزه در سنت ها و مکاتبات اداری بعضی سازمان ها مشاهده می شود که واژه مسوول به مدیران تازه کار اطلاق می گردد ( که کمتر از ۶ ماه سابقه مدیریت دارند ) و پس از مدتی به اتصاف « رییس » مفتخر می گردند که تا حدودی بار تحکمی دارد و بار معنوی موجود در عنوان « مسوول » را ندارد . بنابراین ؛ کلمه ی « مسوول » تذکاری برای مدیر است تا فراموش نکند که آنچه به او تفویض شد ، امانتی است که در قبال آن تعهد سپرده است تا از آن حفاظت و حق آن را ادا کند و در هر زمان آماده ی بازخواست و پاسخ گویی در مقابل مافوق باشد .
در مباحث مدیریتی معمولاً با توجه به اصول مدیریت اداری فایول بحث از مسوول در کنار « اختیار » می آید و چنین تعریف می شود « اختیار عبارت از حق دستور دادن و به اجرا درآوردن آن به کمک پاداش یا تنبیه که به عنوان بخشی از اختیارات مافوق و بدون سلب مسوولیت از او به فرودست تفویض می گردد و مسوولیت داشتن بدین معنی است که صاحب اختیار باید در برابر نتایج کارش پاسخ گو باشد و این مسوولیت متناسب با اختیار واگذار شده است ( ۱ ) . بنابراین ؛ مسوولیت نوعی تعهد در برابر دیگران است و قابل تفویض نیست .
امکان دارد احساس مسوولیت در مقابل کار منبع درونی یا بیرونی داشته باشد . یعنی گاهی فرد صرف نظر از وجود نظارت بیرونی ، قوانین و مقررات و بازخواست دنیوی در قبال انجام دادن کار ، نتایج و پی آمدهای آن احساس تعهد درونی دارد و با تمام وجود در جهت تحقق اهداف سازمان و جلب رضای حق تعالی و امت اسلامی تلاش می کند که به حق این گونه کارگزاران شایسته ی عنوان مسوول یا کارمند متعهدند . مسوولیت موضوع شخصی به شمار می آید و ممکن است در افرادی وجود داشته باشد و در برخی دیگر نباشد . وجود یا نبود احساس مسوولیت در کارکنان موضوعی است که با انگیزه های فرد رابطه ی مستقیمی دارد و این اشخاص را می توان از روی سوابق آن ها در مسوولیت های قبلی و صفاتی چون امانت داری ، وفای به عهد ، اعتقاد قوی به یوم الحساب و خود را همیشه در محضر خدا دانستن ، شناخت .
گاهی نیز احساس مسوولیت دارای منبع بیرونی است و عبارت است از تعهد و الزام شاغل جهت اجرای تکالیف و اعمال اختیارات و ضوابط و معیارهای مقرره ( ۲ ) . یعنی قوانین و مقررات و ناظر بیرونی فرد را متعهد و ملزم به احساس مسوولیت و پاسخ گویی می کنند . بر این اساس ، فرد چه دارای احساس تعهد درونی باشد و چه نباشد ، باید در قبال کار خود پاسخ گو باشد . البته این نوع پاسخ گویی اگر مبتنی بر ضوابط و دستورهای اسلامی باشد ، سبب ایجاد احساس مسوولیت در شخص نیز می شود .
هربرت جی ، هیکس و سی . ری گولت بین مسوولیت ( ۳ ) و پاسخ گویی ( ۴ ) تمایز قائل اند و می نویسند مسوولیت آن احساس تعهد درونی افراد است که نسبت به کار خود دارند . در حالی که پاسخ گویی به معنی مورد سوال و بازخواست قرار گرفتن یک کارمند در مورد کارهایش از سوی مدیر خود است ( ۵ ) .همچنین در کتاب اصول مدیریت ترجمه محمد علی طوسی و همکاران آمده است ، ( واژه های مسوولیت و پاسخ گویی بیشتر به جای یکدیگر به کار برده می شود . به سخن دقیق ، به گونه ای که سازمان های نظامی بر آن آگاهی دارند ، پاسخ گویی برای نشان دادن گونه ای ویژه از مسوولیت به کار برده می شود . در سازمان های نظامی یک افسر را برای مواد و تجهیزات « پاسخ گو » و برای کنش های نیروهای زیر فرمان وی « مسوول » می شمارند ) ( ۶ ) . در هر حال ، هر فرد مسوولی باید پاسخ گو باشد و هر پاسخ گویی نتیجه ی پذیرش مسوولیت است . اما در قبال هر گونه پذیرش مسوولیتی نباید انتظار پاسخ گویی داشت . برای مثال ، معلمی مسوولیت تعلیم و تربیت دانش آموز را می پذیرد ، اما چون دانش آموز علاوه بر مدرسه تحت تاثیر خانواده و دیگر نهادهای اجتماعی است ، نمی توان معلم را به دلیل وضعیت تربیتی نامطلوب او را مورد مواخذه قرار داد . بنابراین ؛ با تعیین هدف های دقیق ، ملاک های عملکردی روشن و اعمال ضوابط نسبت به متعهد ساختن کارکنان به بازده قابل قبول ، پاسخ گویی ممکن می گردد .
امید است که در سازمان های نظام مقدس جمهوری اسلامی ایران مدیران و کارکنانی به کار گماشته شوند که نسبت به انجام دادن وظایف محوله احساس تعهد درونی داشته باشند . این احساس مسوولیت در سایه ایمان و اعتقادات الهی و تزکیه نفس قابل حصول است و آن روز است که سازمان های عریض و طویل نظارتی کمتر مورد نیاز خواهد بود .

حسین استرون
پی نوشت ها :
۱ - علی محمد اقتداری . سازمان و مدیریت . ( تهران : مولوی . ۱۳۶۸)
۲ - مجید پسران قادر . دریچه ای به مدیریت منابع انسانی . ( تهران : رودکی . ۱۳۷۳ ) .
۳- responsibility
۴- accountability
۵ - هربرت جی ، هیکس و سی . ری گولت . تئوری های سازمان و مدیریت . ترجمه گوئل کهن . ج ۱ ( تهران انتشارات اطلاعات . ۱۳۷۰)
۶ - هرولد ، کونتز. سیریل ، اودائل ، و هاینز ، ویهریخ . اصول مدیریت . ترجمه محمد علی طوسی و همکاران ج ۱ . ( تهران : مرکز آموزش مدیریت دولتی . ۱۳۷۲ ) .