سوء هاضمه

سوء هاضمه به‌صورت دل‌درد، نفخ، اسپاسم، ترش کردن معده اسهال، پیوست و یا بد هضم شدن غذا در افراد ظاهر می‌شود.
متأسفانه شمار افراد مبتلا به سوء‌هاظمه بسیار زیاد بوده و روز به روز به تعداد آنها اضافه می‌شود و در صورتی‌که این افراد بخواهند جهت درمان خود از دارو استفاده کنند عوارض مصرف داروهای شیمیائی باعث نگرانی آنها خواهد بود.
شرایط زندگی ماشینی در سال‌های اخیر باعث گسترش تعداد از بیماری‌ها از جمله سو‌ءهاضمه شده است. نوع تغذیه، نوع کار و فعالیت، کمی استراحت، کمی تحرک و مشکلات روحی و روانی از عوامل بسیار مؤثر در ایجاد سوء‌هاضمه هستند، سو‌ءهاضمه به‌صورت دل درد، نفخ، اسپاسم، ترش کردن معده اسهال، پیوست و یا بد هضم شدن غذا در افراد ظاهر می‌شود. متأسفانه شمار افراد مبتلا به سوء هاضمه بسیار زیاد بوده و روز به روز به تعداد آنها اضافه می‌شود و در صورتی‌که این افراد بخواهند جهت درمان خود از دارو استفاده کنند عوارض مصرف داروهای شیمیائی باعث نگرانی آنها خواهد بود. خوشبختانه برای اکثر مشکلات سوء‌هاضمه داروهائی گیاهی بسیار خوبی وجود دارند که ضمن اثرات مفید به‌علت عدم عوارض جانبی می‌توان آنها را سالیان دراز مصرف کرد. قبل از توضیح چند نمونه از گیاهان مورد مصرف در سوء‌هاضمه عواملی را که می‌توانند در جلوگیری از سوء‌هاضمه مؤثر باشند توضیح می‌دهیم.
●تغذیه
رعایت رژیم غذائی مناسب حاوی مواد متنوع پروتئینی، چربی، کربوهیدرات، میوه و سبزیجات تازه بسیار ضروری است. وجود الیاف گیاهی که بیشتر از طریق خوردن میوه و سبزیجات به بدن می‌رسد در هضم, جذب و دفع مواد غذائی بسیار مهم است. سبوس گندم در نان‌های سبوس نگرفته از مهم‌ترین منابع الیاف گیاهی است. عدم تنوع مواد غذائی به‌خصوص در طولانی مدت باعث به‌هم خوردن وضعیت هضم، جذب و دفع می‌شود و انواع عوارض سوء هاضمه را ایجاد می‌کند. نکته‌ٔ مهم در تغذیه وب ”تنوع“ و ”میزان مرف“ غذائی است که باید به‌طور مرتب مصرف شود. مرف فیبرهای گیاهی که از طریق میوه و سبزیجات به بدن می‌رسند نه تنها در جلوگیری از سوء‌هاضمه نقش دارند بلکه پس از ورود به بدن با جذب آب حجیم شده و باعث سهولت دفع مدفوع می‌شوند و از توقف طولانی مواد در روده‌ٔ بزرگ و در نتیجه از جذب بیش از اندازه‌ٔ چربی، کلسترول و... جلوگیری می‌کنند. همین‌طور در جذب و دفع مواد تعادل برقرار می‌سازند و در نتیجه بسیاری از مشکلات از جمله چاقی کاهش می‌یابد. همچنین فیبرهای گیاهی می‌توانند با این عمل از پیوست که خود عامل مشکلات متعددی است جلوگیری کنند.
● تحرک
تحرک و ورزش از عوامل بسیار مهم برای سلامتی انسان به‌خصوص در جلوگیری از سوء‌هاضمه است. تحرک و ورزش یابد به‌طور منظم انجام شود و پیوسته تداوم داشته باشد. نداشتن تحرک در ایجاد پویست دخالت دارد. جالب است که بدانید، امسال شعار سازمان جهانی بهداشت، ”تحرک رمز سلامتی“ است. تحرک و ورزش در کاهش قند خون، فشارخون، چربی و کلسترول افرادی که از این عوامل رنج می‌برند تأثیر خوبی دارد.
● عوامل روحی ـ روانی
با توجه به اینکه وظیفه همه اعضاء بدن، تحت تأثیر فرمان‌های اعصاب است، استرس، دلهره، تشویش، نوع کار و خلاصه عوامل اطراف زندگی شخص می‌توانند از طریق مختل کردن کار معده و روده، عمل هضم جذب و دفع را مختل کرده و مشکلات مربوط به سوء‌هاضمه را ایجاد کند لذا باید از عوامل استرس‌زا دوری کرد و کوشید تا آرامش حفظ شود. همچنین استراحت و خواب از عواملی هستند که به آرامش کمک کرده و در سلامت انسان دخالت مستقیم دارند. عوامل ذکر شده جهت سلامتی و به‌خصوص جلوگیری از سوء‌هاضمه در درجه‌ٔ اول اهمیت قرار دارند ولی در صورتی‌که با توجه به رایت آنها، باز هم عوارض سو‌ء‌هاضمه وجود داشته باشند می‌توان از داروهای گیاهی در بسیاری از موارد کمک گرفت.
● دارو درمانی
از گذشته‌های دور گیاهان اسانس‌دار جهت تهیه‌ٔ ادویه‌جات به‌عنوان افزودنی به غذاها، از اهمیت خاصی برخوردار بوده است. مطالعات جدید نشان می‌دهد که ادویه‌جات (مخلوط گیاهان اسانس‌دار) مانند داروها، در سلامتی و تنظیم بسیاری از اعمال بدن مانند تحریک برای هضم، جذب و یا دفع، یا تقویت معده و اشتهاآوری تأثیر به‌سزائی دارند. امروزه بیش از بیست اثر فیزیولوژیک و فارماکولوژیک از اسانس‌ها به اثبات رسیده‌ است، مهم‌ترین این آثار عبارتند از: اثرات ضد نفخ، ضد درد، ضد اسپاسم، ضد میکروب، ضد قارچ، محرک، ضد انگل و موارد دیگر، همچنین اروماتراپی یا رایحه درمانی که برای تسکین و یا درمان بیماری‌ها از قدیم مورد استفاده بوده در سال‌های اخیر دوباره مورد توجه و کاربرد قرار گرفته است. یکی از کاربردهای رایحه درمانی، در دفع مشکلات سوءهاضمه است. گیاهانی از جمله نعنا، گشنیز، بادرنجیویه، زیره، رازیانه، شوید، جعفری و... از سبزی‌های خوراکی مشهوری هستند که سالیان دراز به‌عنوان گیاهان داروئی ضددرد، ضدنفخ، ضداسپاسم، اشتهاآور، مقوی معده و محرک مورد استفاده قرار گرفته‌اند. در سال‌های اخیر و از زمان انقلاب صنعتی در اروپا، این گیاهان به‌صورت فرآورده‌های داروئی به بازار عرضه شده‌اند. در ادامه‌ٔ مبحث به سه نمونه از این گیاهان که بیش‌تر در فرآورده‌های داروئی مصرف می‌شوند اشاره می‌شوند.
● داروهای گیاهی برای درمان سوء‌هاضمه
▪ نعنا:
گیاهی است علف که به‌نام MENTHA در جهان مشهور است. از این گیاه بیش از ۳۰ گونه در چهان وجود دارد که اکثر آن‌ها به‌عنوان سبزی خوراکی مصرف دارند. با وجودی که همه نعنا را می‌شناسند ولی اطلاعات علمی افراد درباره‌ٔ آن بسیار کم است. باید دانست که از بین همه‌ٔ گونه‌های نعنا فقط چند گونه نعنا بیش‌تر از همه در صنعت داروسازی مورد مصرف است: MENTHA PIPERIITA اولی به‌نام PEPERMINT و دومی به نام SPERMINT مشهور است. گیاه نعنا از خانواده LABIATAE (نعنا) است. اسانس گونه‌های داروئی نعنا به‌علت داشتن ترکیباتی از جمله CARVONE و MENTHOL یکی از پرمصرف‌ترین اسانس‌ها است. همچنین در بین اسانس‌های مورد مصرف در محصولات بهداشتی به‌خصوص در خمیر دندان‌ها دارای مقام اول است. به‌طور کلی نعنا و اسانس آن دارای خواص ضددرد، ضد نفخ، ضد اسپاسم، محرک معده، اشتها‌آور، خوش بوکننده و ضد میکروب است. در سال‌های اخیر گذشته از داروهای خوراکی نعنا داروهای موضعی از آن تهیه شده است که جهت دردهای سطحی دست، پا، کمردردهای ماهیچه‌ای مصرفمی‌شود. محصولات دیگر اسانس نعنا به‌عنوان ضد احتقان‌ بینی در سرماخوردگی‌ها است که باعث باز شدن بینی و راحت نفس کشیدن می‌شود.
▪ گشنیز
گیاهی با نام علمی CCRIANDER SATIVUM و از خانواده‌ٔ جعفری است. قسمت مورد استفاده آن برگ و میوه‌های آن است. برگ گشنیز، بیشتر به حالت تازه، یکی از پرمصرف‌ترین سبزیجات است. میوه‌ٔ گشنیز یکی از مهم‌ترین منابع اسانس در صنایع داروسازی و آرایشی بهداشتی است. این میوه دارای اثر ضددرد، ضد نفخ، ضد اسپاسم، مقوی معده، اشتهاآور و ضد میکروب است. با توجه به اینکه در اسانس میوه‌ٔ گشنیز ترکیبات خوشبویی از جمله LINALOOL (لینالول) وجد دارند، از آن در صنایع آرایشی، در تهیه‌ٔ مواد معطر به وفور استفاده می‌شود.
▪ بادرنجیویه
گیاهی است بوته‌ای به‌نام علمی MELLISA OFFICINALIS که به نام ملیس (MELLIS) در جهان مشهور است. این گیاه که به‌طور تقریبی شباهتی به نعنا دارد از همان خانواده‌ٔ نعنا (LABIATAE) است. قسمت مورد استفاده‌ٔ آن برگ‌ها و شاخه‌های گلدار آن است، این گیاه ‌دارای اثرات خوب ضد درد، ضد نفخ و اسپاسم، آرام‌بخش و تا حدی خواب‌آور است. بادرنجیویه به علت دارا بودن اسانس دارای بوی مطبوعی است و یکی از پرمصرف‌ترین گیاهان داروئی است. با وجودی که می‌توان از هر کدام از گیاهان فوق به‌طور جداگانه استفاده کرد وی کار کارخانجات ترجیح می‌دهند که برای اثرات سریع‌تر و قوی‌تر از فرمولاسیون دو یا سه گیاه با هم استفاده کنند. یکی از داروهای که از فرمولاسیون مخلوط سه گیاه فوق تهیه شده است قطره کارمیت (CARMINT) است که از عصاره‌ٔ برگ نعنا و بادرنجیویه و میوه‌های گشنیز فرموله شده است. این قطره به علت دارا بودن سه عصاره و اسانس گیاهان مربوط به خود، دارای اثر ایده‌آل ضد درد، ضد نفخ و ضد اسپاسم است. با توجه به خوراکی بودن گیاهان به‌کار برده شده، این قطره می‌تواند برای تمام افراد از نوزادان گرفته تا افراد مسن مورد استفاده قرار گیرد. فقط میزان مصرف در هر مورد متفاوت بوده و طبق راهنمای دارو است. قطره کارمینتبا هیچ دارو و غذائی دارای تداخل نبوده و می‌توان آن را در هر شرایط سنی و جنسی‌ای مصرف کرد. با توجه به بی‌ضرری آن، در صورت احتیاج می‌توان در روز چند مرتبه از آن در موارد نفخ، درد و اسپاسم استفاده کرد. همچنین می‌توان در صورت سوء‌هاضمه دائمی آن را سالیان دراز مصرف کرد. برای راهنمائی بیش‌تر مصرف‌کنندگان، باید گفت، هستند افرادی که به‌طور مداوم با خوردن هر وعده غذا، معده‌ی آن‌ها ناراحت شده و احساس سنگینی، درد، نخ و یا اسپاسم می‌کنند که در این صورت باید قطره‌ٔ کارمینتن را با هر وعده‌ٔ غذا و با شروع غذا خوردن استفاده کنند. افراد دیگری هستند که نمی‌دانند چه موقع احساس ناراحتی خواهند کرد و گاهی دچار نفخ، درد و اسپاسم می‌شوند، در این مورد هرگاه احساس ناراحتی پیش آید می‌توان از قطره استفاده کرد که در این صورت پس از ۱۵ تا ۲۰ دقیقه اثر دارو کامل شده و فرد احساس راحتی می‌کند. در حقیقت کارمینت دارای دو نوع اثر سریع و مدت‌دار است. اثر سریع آن پس از حداکثر بیست دقیقه ظاهر می‌شود و نفخ و دل‌درد را از بین می‌برد و اثر دوم آنکه غیر سریع است تا چند ساعت و یا یک روز دوام داشته و اثر ضد دردی را در کل بدن اعمال می‌کند. کارمنت همچنین دارای اثر ایده‌ای در مشکلات قبل و حین قاعدگی (دل درد و نفخ) بوده و به علت داشتن بادرنیویه در این گونه موارد دارای اثر آرام‌بخش است. یک تحقیق کلینیکی دانشگاهی نشان داده است که قطره‌ی کارمینت نفخ زنان تازه سرازین شده را در عوض بیست دقیقه مهار کرده و باعث آرامش آنها شده است. نکته‌ٔ بسیار با اهمیتی که مورد سؤال بسیاری از افراد است اینکه آیا می‌توان به جای نعنا و یا داروهای موجود، از عرق نعنا یا عرقیات طبی دیگر برای رفع سوء‌هاضمه از جمله نفخ و درد استفاده کرد. در جواب باید گفت در صورتی‌که عرق نعنا در شرایط استریل تهیه شده باشد و دارای آلودگی میکروبی و قارچی نبوده و غلظت اسانس موجود در آن کافی باشد مصرف آن بلامانع است. در مواردی عرقیات موجود در بازار پس از مدتی نگهداری آثار کفک و کدر شدن و رسوب در آنها دیده می‌شود که نشانه آلودگی آن‌ها است. به‌طور اساسی محصولات داروئی مایع مانند قطره و شربت‌ها از نظر آلودگی بسیار حساس هستند به همین دلیل فرآورده‌هائی که توسط کارخانجات داروسازی تهیه می‌شوند استریل بوده و دارای آلودگی یا قارچی نیستند. بنابراین برای اطمینان باید از داروهای ساخته شده توسط کارخانجات داروسازی استفاده کرد و این مسئله به‌خصوص برای کودکان بسیار اهمیت دارد مگر آنکه از استریل بودن عرقیات طبی مطمئن باشیم.
گیاهی از جمله نعنا، گسنیز، بادرنجیویه، زیره، رازبانه، شوید، جعفری و... از سبزی‌های خوراکی مشهوری هستند که سالیان دراز به‌عنوان به گیاهان دارویی ضد درد، ضد نفخ، ضد اسپاسم، اشتها‌آور، مقوی معده و محرک مورد استفاده قرار گرفته‌اند.

رضا هوشنگی (مدیر اجرائی مؤسسه مطالعات و اطلاع‌رسانی ترویج گیاهان داروئی پونا)

منبع : فصلنامه عطارنامه