جایگاه تفکر منطقی در یادگیری علمی دسته بندی مباحث درسی و استخراج تفکرات دانش آموزان

معمولا در كشور ما ایران، رسم چنین است كه وقتی شخصیتی از دنیا رفت یادی از او می كنند و به شرح حال او می پردازند، اما تا زنده هست كمتر به سراغ او می روند. در این خصوص سنت شكنی می كنیم و گوشه هایی از افكار دكتر شریعتمداری را بازگو می نماییم.
دكتر علی شریعتمداری در سن هشتاد سالگی بحمدالله پرانرژی، فعال، سرزنده، دقیق و همچنان الگویی برای معلمین، استادان و محققین می باشد. به جای بیان حقایقی از شخصیت ایشان به نظریات ایشان مراجعه می كنیم.
● نقد و خلاقیت در تفكر از نگاه دكتر علی شریعتمداری
یكی از ویژگی های منحصر به فرد انسان در میان تمامی موجودات زمین برخورداری از نیروی تفكر و مسئولیت ناشی از آن است، زیرا با وجود تفكر و برخورداری از نیروی اراده و تصمیم گیری، مسئولیت انتخاب و عمل برعهده انسان گذاشته شده است.
پیامبر اكرم(ص) خطاب به حضرت علی(ع) می فرمایند: «یا علی انه لافقر اشد من الجهل، و لا مال اعود من العقل، و لا وحده اوحش من العجب و لا مظاهره اوثق من المشاوره و لا عقل كالتدبیر، و لا حسب كحسن الخلق و لا عباده كالتفكر.» ای علی! فقری سخت تر از نادانی و مالی بهره ده تر از خردمندی و چیزی هراسناك تر از خودبینی و همكاری ای نیكوتر از مشورت كردن و خردی مانند اندیشیدن و حسب و نسبی مانند خوش خلقی و عبادتی مانند تفكر نمی باشد.
در این گفتار كوتاه پیامبر اكرم(ص) به ارزش و اهمیت چند چیز اشاره فرموده است، از جمله علم و ارزش ذاتی آن و عقل و بهره گیری از آن را مورد توجه قرار داده است. خودبینی هراسناك ترین رذیلت تلقی شده است.
دكتر شریعتمداری در توضیح تفكر عادی، خلاق، انتقادی می گویند: «... تحلیل صحیح فرآیند تفكر این حقیقت را آشكار می سازد كه در فرآیند فكر، نقد وخلاقیت نیز صورت می گیرد. براین اساس ما تقسیم تفكر را به تفكر مادی، تفكر خلاق، تفكر انتقادی، منطقی تلقی نمی كنیم.»
وی به نحوه پرورش تفكر اشاره می نمایند و در این رابطه می گویند: «... محور اساسی تعلیم، تربیت و یادگیری تفكر است. معلمان شایسته می توانند در سطوح مختلف آموزشی، اعم از ابتدائی، متوسطه و دانشگاه تفكر را محور فعالیت های تربیتی و آموزشی خود قرار دهند...».
● اهمیت تفكر
تفكر به معنای دقیق و صحیح كلمه، ویژگی اساسی انسان را تشكیل می دهد.
دكتر شریعتمداری در رابطه با اهمیت تفكر، با اشاره به مكتب سلوك یا رفتار می گویند: «آن چه مسلم است، افراد انسانی مخصوصا در دوره كودكی بسیاری از امور را از طریق انعكاس مشروط فرامی گیرند، اما یادگیری واقعی، جریانی ماشینی یا خود به خودی نیست، فهم وبصیرت یادگیرنده و هدف ها و تمایلات او نقش عمده ای در یادگیری به عهده دارند.
وی در یك مقایسه كوتاه، بیان می نمایند: «... یادگیری از طریق شرطی، یك یادگیری سطحی است و یادگیری از طریق فهم و بصیرت كه بر محور تفكر قرار دارد، قابل تلفیق نیست، پایه ادراك و یادگیری تفكر است، فهم و ادراك اساسی هر چیز، نتیجه تفكر درباره آن چیز است.»
حضرت علی(ع) می فرمایند: «لایستعان علی الدهر الا بالعقل». تنها از طریق عقل می توان بر زمانه پیروز شد.
حل مسائل شخصی، اجتماعی، بین المللی و تحكیم مناسبات انسانی و... در سایه تفكر میسر است.
● ماهیت تفكر
تفكر، در برخورد به موقعیت نابهنجار یا وضع غیرعادی آغاز می شود، فرد با توجه به وضع غیرعادی درصدد روشن كردن ریشه امر برمی آید و در همین زمینه كوشش می كند سؤال یا مسئله اساسی را مشخص سازد، پس از مشخص ساختن مسئله، مراحل حل مسئله را طی می نماید. (واضح شدن مسئله، تدوین فرضیه، آزمایش فرضیه یا فرضیه ها، انتخاب بهترین فرضیه) تا مرحله ای كه به استنتاج برسد.
دكتر شریعتمداری بعد از بیان چند تعریف از تفكر می گویند: «فكر به عقایدی اطلاق می شود كه بر برخی از دلایل یا شواهد مبتنی باشد.»
دكتر شریعتمداری به نقل از جان دیونی می گویند: «تفكر منطقی عبارت است از بررسی فعال، مداوم و دقیق هر عقیده یا هر شكل فرضی دانش، با توجه به دلایلی كه آن عقیده را تأیید می كنند و نتایج بیش تری كه این عقیده به آن ها گرایش دارد. دیونی بر این باور است كه نقش و ارزش تفكر، رهایی از كارهای عادی، امور غریزی و سایر چیزهایی است كه جنبه میلی دارد یا تحت تاثیر تمایلات قرار می گیرد.
به نظر او تفكر مستلزم هدفداری، عاقبت اندیشی، آینده نگری، تحمل، نمادگرایی، توجه به دلایل، لوازم، نتایج و آثار یك عقیده است.
دكتر شریعتمداری در دنباله این سؤال كه ماهیت تفكر چیست؟ می گویند: در آن چه در فرآیند تفكر انتقادی، تفكر خلاق واگرا و اخذ تصمیم رخ می دهد، فرایند حل مسئله است.»... بنابراین باید ماهیت تفكر را از طریق ماهیت حل مسئله روشن ساخت.
● پیشنهاد دكتر شریعتمداری در رابطه با پرورش تفكر
آن چه در مراكز آموزشی در سطوح مختلف باید انجام شود، پرورش فكری شاگردان است، برای تحقق این هدف باید شیوه آموزش تغییر كند.
دكتر شریعتمداری با توجه به دو سؤال زیر شیوه ای تازه در آموزش مباحث درسی مطرح نموده است:
۱) یك مبحث علمی چگونه تدوین می شود؟
۲) اجزاء اصلی یك مبحث علمی چه هستند؟
در شیوه پیشنهادی ایشان، معلم سعی می كند در جلسه قبل به شاگردان كمك كند تا مسئله مورد بحث در مبحث علمی را كه در جلسه بعد مطرح خواهد شد، تشخیص دهد و خود با استفاده از كتاب درسی و سایر منابع یا پس از جمع آوری اطلاعات به بررسی تفكر بپردازد. اجزاء اصلی مبحث علمی را متمایز كند، این اجزاء را به بیان خود یادداشت نماید و آماده باشد تا در كلاس ارتباط این اجزاء را با سؤال اساسی مبحث علمی درك و بررسی كند و خود او بتواند در ارائه مبحث علمی شركت داشته باشد. در این صورت شاگرد با آمادگی به بحث و گفت وگو و بررسی مسئله اساسی و اجزاء مطرح شده به حل این مسائل می پردازد. در این جریان است كه تفكر محور بحث قرار می گیرد و چون خود شاگردان ارائه دهنده مبحث علمی در كلاس هستند، همه با آمادگی قبلی می توانند در بررسی مبحث شركت كنند.

شاپور فریدونی

منبع : روزنامه کیهان