سیر تاریخی قرائت و موسیقی قرآن کریم

شاید بر بسیاری از اذهان چنین خطور كند كه این نغمات و الحانی كه سبكهای تلاوت قرآن را در بر می گیرد ، از كجا نشأت گرفته و چگونه است ؟ شاید بتوان پاسخ این سؤال را چنین مطرح كرد كه این فن تا حدود زیادی مرهون طریقه صوفیه است ؛ چرا كه یكی از طرق وصول به خداوند در نزد صوفیه فن غنا بوده است كه تأثیری شگرف بر قلوب و نفوس داشته است . آری ، اینكه حیات صوفیه با غنا و موسیقی آمیخته بوده ، قابل انكار نیست . آنان در موالید و اعیاد مذهبی به سرودن اشعار و اجرای آنها با الحان و مقامات می پرداختند و از آنجا كه در میان مردم جایگاه عظیمی داشتند ، می توانستند در این الحان دخل و تصرف كنند.
زمانی كه تاریخ زندگی موسیقیدانان بزرگ عرب را ورق می زنیم ، می بینیم همگی زندگی خویش را در حلقه های ذكر صوفیه گذرانده اند ؛ امثال «شیخ علی محمود» كه سبكی جدید در علم قرائت پدید آورد و یا شیخ «زكریا احمد» ، «شیخ سید درویش» ، «شیخ یوسف المنیلاوی» و یا «محمد عثمان» كه اینان در حلقه های ذكر ، تواشیح و مدایح نبوی و دینی همراه با نغمات و الحان موسیقی در موقعیتهای مختلف می خوانده اند .از این رو حتی زمانی كه به خواندن الحانی غیر از قرآن می پرداختند ، تأثیرپذیری شان از طریق صوفیه بسیار مشهود است . آنچه كه در پیشرفت و درخشش غنا در میان صوفیه تأثیری بسزا داشته ، برپایی موالید و ابتهالات و تواشیح برای اهل البیت حضرت رسول(ص) بوده است .چرا كه فاطمیون مصر كه خود را منتسب به حضرت فاطمه(س) دخت مكرم رسول اكرم می دانستند . در برپایی جشنهای شش گانه : مولد حضرت رسول ، مولد امام علی(ع) ، مولد حضرت فاطمه(س) ، مولد امام حسن(ع) ، و مولد امام حسین(ع) و موالید جانشینان آنان اهتمام تمام می ورزیده اند تا بدانجا كه در برپایی جشنها و سرودن و تلحین اشعار و قصاید بر یكدیگر سبقت می گرفتند ؛ حتی پس از زوال عهد فاطمیون در مصر این امر همچنان گسترش یافت وشامل دیگر ائمه نیز شد . در حقیقت این موالید باعث شد كه صوفیه به خلق الحان و نغمات جدیدتری بپردازند . سرانجام گسترش این الحان نویسندگانی را به گردآوری آنها واداشت . در این میان می توان به كتاب «شیخ محمد بن اسماعیل» اشاره كرد كه تمامی این تواشیح و ابتهالات را با الحان ونغماتشان در كتابی به نام «سفینه الملك» جمع آوری كرده است .
بعدها این نغمات از محدوده مصر به كشورهای مجاور نیز نفوذ پیدا كرد و بدین سان با نغمات و مقاماتی از نواحی فارس ،تركیه و هند در هم آمیخت . از این رو امروزه در میان عرب به نغمات والحانی برمی خوریم كه نظیر آن در ایران نیز به چشم می خورد و اهل فن در موسیقی خود به این نكته واقفند .
سرانجام گذشت لیالی و ایام ، نغمات را به دامنه قرآن نیز می كشاند و بخصوص در زمینه قرائت ، آنرا به اوج خود می رساند . در اینجاست كه بسیاری از موسیقی دانان این نغمات را در قرائت بكار برده و روشی نوین را ابداع می كنند كه به معرفی برخی از این بزرگان خواهیم پرداخت.
بهترین گواه بر این مطلب این است كه اهتمام حضرت رسول به صوت و آهنگ خوش داشتن از همان صدر اسلام بر همگان مشهود بوده است . آنجا كه خود فرمود : «به بلال بگوئید اذان دهد ، چه او را صوتی خوش و نیكوست» و نیز آنجا كه فرماید : «لكل شیء حلیه و حلیه القرآن الصوت الحسن» . بر هیچ اهل فنی پوشیده نیست كه كه از همان ایام نزول قرآن و حتی پیش از آن چنین امری در میان اعراب مطرح بوده است و حتی در این رابطه با یكدیگر بهرقابت پرداخته اند .
استاد عبدالباسط نیز در این زمینه می گوید : «صوت خوش ، فی نفسه خودش موسیقی است» . اگر در جستجوی ابتدایی ترین مراحل و اولین طلیعه موسیقی باشیم ، باید به میان اعراب صحرا رفته و به عصر جاهلیت باز گردیم . آن زمان كه اعراب برای به حركت درآوردن شترها از آواز «حُدِیْ» استفاده می كردند و آنگاه كه ساربانها این آهنگها را سرمی دادند تا اشتران در حركت خویش بشتابند . بعدها اعراب جاهلی در بازارهایی جمع می آمدند و اشعار خود را به لحن می خواندند . بدین سان این روند همچنان ادامه داشت . اینك آنچه كه مورد بحث است ، ظهور نغمات و موسیقی به شكل كنونی است .
ایجاد مدارس جهت آموزش موسیقی و نغمات - در بحث و بررسی روند كنونی ظهور و پیدایش نغمات موسیقی قرآن كریم لازم است اشاره ای به مدارس آموزش این فنون داشته باشیم . این مدارس تمامی سعی خویش مبذول داشت تا آنكه تمامی اصوات را در مقامات ونغمات مستعد سازد . در این مدارس تعدادی از بزرگترین و مشهورترین علماء ، فن نغمات و الحان را فرا گرفته و از این مدارس فارغ التحصیل شدند و توانستند با تأثیرپذیری از نغمات بیگانه به آن رشد و نموی بهتر بخشند . در این راستا برخی را عقیده بر آن است كه حضور اساتیدی چون «شیخ علی محمود» و «شیخ رفعت» سنگ بنای این مدارس و این روند است . اما حقیقت آن است كه در این میان اسامی گمنامی نیز وجود دارد كه اولین گامها توسط آنها در این طریق برداشته شده است . بزرگانی چون «شیخ احمد ندا» ، «شیخ السعودی» ، «شیخ شفیق ابوشهبه» ، «شیخ عبده الحامولی» و دیگر بزرگانی كه به جهت نبودن روزنامه و رادیو شاید هیچ نامی از آنان در میان نباشد . در واقع نهضت برپایی روزنامه ها از حدود ۵۰ سال پیش به شیوه كنونی در مصر پا گرفت و از ۱۵۰ سال قبل نه روزنامه ای در مصر وجود داشت و نه رادیو و تلویزیونی ، كه توسط آن به معرفی چنین اشخاصی پرداخته شود ؛ اگر هم به روزنامه هایی برمی خوریم ، همه مطبوعات غیرجهانی بوده است كه توسط برخی از كشورها در مصر ایجاد شده و از اهمیت چندانی برخوردار نبوده است از این رو گزافه نیست اگر بگوییم در رابطه با این بزرگان اطلاعاتی در میان نیست .
در این میان «شیخ عبده الحامولی» از مؤسسین نغمات و الحان عربی ، كار كار خویش را در حلقه های ذكر آغاز كرد و به ادامه آن در انشاد تواشیح و ابتهالات و قصاید در موالید و اعیاد مذهبی پرداخت . كسی كه آوای زیبا و حلاوت غیر قابل وصف لحن دلنشین چنان بر اذهان می نشست كه آنان را مدهوش و مسحور می ساخت . در واقع او اولین مؤسس این فن به سبك و شیوه امروزی است . مردی كه بارها برضد اشغال انگلیس قصاید و قطعاتی سرود و آنچنان دلنشین زمزمه می كرد كه همگان را متأثر می ساخت . از دیگر این علما «استاد یوسف المنیلاوی» از شاگردان «شیخ الحامولی» بود كه در شهرت و تبحر بر وی سبقت جست . همینطور «شیخ سلامه حجازی» كه به لحنی بسیار زیبا و صوتی دل انگیز قرآن را تلاوت می كرد . وی به عنوان یكی از اساتید بی نظیر موسیقی و الحان در مصر مطرح بوده است .
پس از این دسته باید به «شیخ علی محمود» اشاره كرد كه بحق از بزرگترین علمای این فن است ؛ چنانكه «محمد عبدالوهاب» بزرگترین آهنگساز و موسیقی دان عرب ، آهنگهای خویش را با اقتباس از الحان این استاد بزرگ تهیه كرده است . همچنین «شیخ سید درویش» و «شیخ زكریا احمد» كه از معاصران وی و از بزرگان این علم بودند . به حقیقت اینان همه در ایجاد مدارس آموزش این فن تأثیری عظیم داشته اند . به هر حال اگر بخواهیم اولین طلیعه های این نهضت را بررسی كنیم ، باید به مدارس قدیمی مصر اشاره داشته باشیم ؛ كه دارای مدارس قدیمی در امر آموزش و تعلیم قرائت و حفظ قرآن كریم می باشد . دقیقاً پس از فتوحات اسلامی كه مصر نیز به جرگه كشورهای اسلامی پیوست ، این مدارس و مكتبخانه ها در مصر تأسیس شدند و اهتمام اولیه در امور قرآنی توسط این مكتبخانه ها انجام گرفته است . تعداد این مكتبخانه ها بسیار است ، فی المثل «شیخ رفعت» صاحب مدرسه بزرگی بود كه پس از او نیز مدارس دیگری تأسیس شدند ؛ چون مدارس «شیخ شعیشع» ، «شیخ مصطفی اسماعیل» ، «شیخ خلیل الحصری» ، «شیخ محمد صدیق المنشاوی» و «شیخ محمد سلامه» كه از بنیانگذاران فنون تلاوت قرآن كریم در مصر بوده اند .
رفته رفته با پیشرفت حكومتهای عربی در بغداد و پس از آن در قاهره تلاوت قرآن نیز رونق گرفت ؛ با شروع قرن بیستم روح دوباره ای به آن دمیده شد . نخستین گام را در این طریق نوجوانی گندمگون ، با جثه ای نحیف و چهره ای زیبا طی كرد . كسی كه قرآن را با صوتی بسیار دلنشین و به شیوه ای نوین تلاوت می كرد . چنان شیوه ای كه شنوندگان را ساعتها در جایگاهشان متوقف ساخته و آنان با تمامی وجود به استماع ترتیل زیبای او مشغول می شدند . بدینسان این شیوه تلاوت او نهضتی نو به پا كرد ؛ تا آنجا كه در میان عامه مردم این سؤال مطرح می شد كه آیا این طریقه نوین حرام است یا حلال ؟ و این جوان ، «شیخ احمد ندا» ، آنان را بدون آنكه پاسخی گوید به حال خویش رها می ساخت .سرانجام این شیوه نوین پیروان بسیار یافت و پیشرفت چشمگیرش بر همگان آشكار گردید . شاید گزاف نباشد اگر بگوئیم پیش از «استاد احمد ندا» صوت قرآنی بدین سان مسموع نبوده است . در آن ایام اشخاصی بودند به نام «اولاد اللیل» كه اینان تواشیح و ابتهال می خواندند . در میان آنان طلاب الازهر نیز به چشم می‌خوردند كه به سرودن برخی قصاید قدیمی كه بسیار محدود هم بود می پرداختند . از مشهورترین این قصاید ، قصیده «اذا جاء یوم العرض والعرش واللقاء» بود . برخی معتقدند كه اینان اصواتی بسیار خشك و سخت داشتند ، اصواتی كه هیچ انعطافی نداشت وهیچ اجر و مزدی جز اندك چیزی ، به آنها تعلق نمی گرفت . اما نابغه زمان ، «شیخ احمد ندا» چنان موازین را درهم شكست كه بزرگان علما شبها را بیدار مانده و به سوی محل تلاوت او می شتافتند . اینان همان كسانی بودند كه از روش قرائت وی به شگفت آمده و با شنیدن صوت او به شادی و وجد می آمدند . گویی او بود كه زمینه رشد و ظهور را برای نوایغ این فن عظیم پدید آورد .
در اینجا بد نیست اشاره ای نیز به اماكن مؤثر در گسترش قرائت قرآن داشته باشیم . از اماكنی كه در زمینه قرائت و علوم قرآنی خدمات بسیار به ثمر رسانده است ، «الازهر شریف» می باشد . «جامع الازهر» در در سال ۳۵۹ هه. ق . به توسط یكی از سرداران فاطمی به نام «جوهر صقلی» كه خلیفه عباسی سپاهیان مهاجم خود را تحت فرماندهی او قرار داد ، بنا گردید . این سردار فاطمی پس از تصرف شهر اسكندریه ، مركز نظامی جدیدی به نام «مدینه القاهره المعزیه» بنا كرد كه بعدها به اختصار «قاهره» خوانده شد . در اطراف این مركز جدید ، خندقی حفر كردند و بر گرداگرد آن باروی آجری دفاعی برپا ساختند . یك خیابان مركزی ، این محوطه را به دو بخش تقسیم می كرد كه در سمت شرقی آن قصر ، برج و بارویی برای خلیفه بنا شده بود . برای هر یك از قبایل بربر محلی برای خیمه زدن تعیین شد و «جوهر» محلی را در جنوب قصر برای ادای نماز جماعت انتخاب كرد كه بعدها به «الازهر» معروف شد . در واقع نام «الازهر» اشاره به «زهرا» لقب حضرت فاطمه (س) دخت مكرم حضرت رسول می باشد .این وجه تسمیه به جهت علاقه و اهتمام فراوان فاطمیون به اهل بیت رسول اكرم بوده است ، چه آنان پیرو مذهب شیعی (اسماعیلیه) بوده اند ، از این رو اولین درسی كه در «جامع الازهر» تدریس شد ، پیرامون فقه شیعی به نام «الاقتصار» تألیف «ابو حنیفه النعمان» بود .
دانشگاه الازهر علاوه بر چندین دانشكده ، دارای مؤسسات و مدارس فراوانی می باشد . از جمله این مؤسسات مؤسسه قرائت (مهد القرائه) است كه شامل دوره چهار ساله ای برای آموختن قرائت و تلحین قرآن به پیران جوان است . كلاسهای آنان نیز در بنای قدیمی «مسجد الازهر» دایر می شود . این معهد شامل یكدوره سه ساله و یك دوره چهار ساله قرائت می باشد . در هر دو دوره ، حدود ۱۵ یا ۱۸ ساعت در هفته به قرائت اختصاص دارد . ضمناً دروس صرف و نحو ، تفسیر و حدیث نیز تدریس می شود . در دوره سه ساله اصول فقه و توحید نیز تا حدودی آموخته می شود . در حالیكه در دوره چهار ساله ، این دروس حذف شده و علوم بلاغت به جای آن تدریس می شود . دوره یكساله تجوید قرآن هم در پایان این دوره ها وجود دارد . در این دوره ، چهار ساعت در هفته به تعلیم نظری و ۱۵ ساعت به تمرین عملی تجوید قرآن اختصاص دارد و چند ساعت در هفته نیز به آموزش دروس دینی و زبان عربی پرداخته می شود .
در مصر مكتب خانه های متعددی وجود داشت كه قبل از انسجام و تشكیلات امروزی الازهر پسران به طور گسترده در آنجا به تعلیم علوم قرآنی می پرداختند ، سپس وارد جامع الازهر می شدند . در این مكتب خانه ها علاوه بر قرآن ، علوم مربوط به آن نیز نظیر تجوید اختلاف قرائات و... تدریس می شد . در عصر حاضر مكتب خانه ها جای خود را به مدارس آموزش قرآن و دانشكده های مربوطه و معهد القرائات بخشیده است و آنان كه تمایل ، دارند می‌توانند برای تكمیل دوره های آموزشی خویش تا دوره های عالی ادامه تحصیل دهند و پس از آن نیز به دریافت نشان استادی نایل آیند .
گرچه امروزه در مصر مدرسه قرائات تاسیس شده است و در این مدرسه به كسانی كه حافظ قرآن هستند قرائت های هفتگانه ، چهارده گانه و قواعد قرآن و زبان عرب و به طور كلی علوم قرآنی و دیگر علوم وابسته به آن تدریس می شود ، اما با این وجود دوباره سازی مكتب خانه ها باز تشویق می شود . از جمله مؤسسات و سازمان های بسیار مهمی كه در جهت تعلیم مسایل قرآنی به وجود آمده اند « نقابه القراء » یا سندیكای قاریان و حافظان قرآن كریم است كه در سال ۱۹۸۳ در مصر تاسیس شده و دبیر كل این سندیكا استاد احمد الرزیقی می باشد . مهمترین اهداف سندیكا آن است كه تمامی حاملان قرآن در جهان را به عضویت این مجمع در آورده ؛ آنان را با هم پیوند دهد . هدف دوم نیز اهتمام ورزیدن به حفظ قرآن است . این سندیكا ( نقابه القراء ) هر ساله مسابقه ای در میان علمای بزرگ فن تلاوت قرآن برگزار می كند و نیز در لیالی متبركه قدر برای حافظانی كه موفق به حفظ صحیح آیات قرآن شده اند مراسم جشنی برگزار می كند كه در این جشن به آن ها از سوی مقامات كشور جوایز و هدایایی تقدیم می شود .
علاوه بر این در مصر منصبی نیز تحت عنوان شیخ القرایی وجود دارد كه استاد راغب مصطفی غلوش در این باره می گوید : « در مصر هیئت و مجموعه ای برای قاریان قرآن وجود دارد كه آنان را گزینش كرده و جهت ورود به صدا و سیما انتخاب می كنند و ریاست آن را به نام شیخ القراء می شناسند كه قبلاً این مقام را شیخ « محمود علی البناء » برعهده داشت و پس از فوت ایشان شیخ عبدالباسط عهده دار این مقام گردید » .
از جمله مساجد و اماكن متبركه ای كه قاریان در این كشور بارها و بارها در آن اماكن به تلاوت قرآن پرداخته اند : مسجد راس الحسین (ع) می باشد كه وجه تسمیه ی مسجد به این نام بدان خاطر است كه مدتی سر مبارك حضرت حسین بن علی (ع) در این مكان بوده كه بعد ها به جهت تبرّك مبدل به مسجد عظیمی شده است و قاریان مشهور در مراسم و اعیاد مذهبی در آن به تلاوت قرآن پرداخته اند . چه در مصر ، در جشن ها و اعیاد مذهبی قاریان قرآن به اجرای برنامه ی تلاوت می پردازند و مورد استقبال شدید مردم قرار می گیرند . آقای محمد مهتدی كه مدتی را در مصر اقامت داشته اند در جریان خاطرات خویش می گویند : « در مصر قاری قرآن مقام والایی دارد ، گویا كه جامعه و زمین مصر قاری پرور است و شاید فضای عرفانی خاصی كه در آنجا حاكم است باعث چنین امری باشد ... در آنجا یك قاری ، یك مقام اجتماعی دارد ، مقامی كه مثلاً در مجامع رسمی كاملاً مشاهده می شود در آنجا در سطح مقامات بالای مملكتی از یك قاری تجلیل می شود و مورد احترام قرار می گیرد . مردم علاقه ی شدیدی در آنجا به تلاوت قرآن دارند تا بدان حدّ كه هر فردی حتی اگر از لحاظ تعبدی متعهد و ملتزم هم نباشد ، باز هم در روز یك بخشی از وقت خود را صرف استماع تلاوت های اساتید می كند ».
همچنین در این كشور قوانینی در رابطه با سربازی وجود دارد كه حافظان قرآن مانند كسانی كه دارای دانشنامه یا مدارك بالا هستند تنها یك سال به خدمت نظام وظیفه اعزام می شوند و این مشوقی بر حفظ قرآن كریم می باشد . از این رو بعید به نظر نمی رسد كه قرائت قرآن جنبه هنری پیدا كرده و مبدل به هنری ارزنده گردد ، و آنگاه كه در پاریس فستیوالی به عنوان فستیوال هنرهای مردمی دنیای عرب و یا هنرهای فولكلوریك برگزار گردید، بسیاری از اساتید در این مراسم شركت كردند ، و فضای عرفانی كه در اثر استماع تلاوت دل انگیز آنان حاكم گردید دیدگان غیر مسلمین را نیز متعجب و مبهوت ساخت كه این چگونه هنری است كه این گونه مسحور كننده عقل ها و دیده هاست .
اینك تلاش ما در این مجموعه مبتنی بر معرفی تنی چند از قاریان و اساتید برجسته جهان اسلام است . اساتیدی كه طنین صوت ملكوتی شان در سرتاسر جهان شیفتگان بسیار بر جا گذارده است . گرچه این مجموعه از كاستی و نقص به دور نیست اما امید آن داریم كه علاقه مندان قرآن ما را در رفع خطا ها و نواقص یاری و بر ادامه كار دلگرم نمایند .

منبع : سایت قاریان