امام در ترکیه (بورسا به روایت اسناد)

● مقدمه :
احیای امتیاز كاپیتولاسیون در ایران و اعطای آن به آمریكایی‌ها یكی از اقدامات ننگین رژیم پهلوی بود كه با این عمل دستگاه قضایی ایران استقلال خود را از دست داده و در حقیقت بازیچه دست بیگانگان شد ، عمال و اتباع خارجی آزادانه مرتكب جرم جنایت می‌شدند و ترسی از ارتكاب این اعمال نداشتند زیرا امید داشتند كه پس از ارتكاب جرم در كشور خودشان محاكمه می‌شوند و در حقیقت مجازاتی در كار نخواهد بود و دولت ایران حق تعقیب و مجازات مجرمان را نداشت ! (۱)
● كاپیتولاسیون زمینه تبعید به بورسا :
اعطای حق كاپیتولاسیون تأثیرات مخربی بر جامعه ایران داشت و آثار از خود به جای گذاشت از جمله :
۱) اولین تأثیر آن از بین رفتن استقلال قضایی ایران
۲) كشورهایی كه دارای حق كاپیتولاسیون در ایران بودند – با توجه به امتیازات بدست آورده – سعی می‌كردند كه میراث فرهنگی و اشیاء نفیس تاریخ ایران را كه سرمایه فرهنگی و نمودار تمدن یك ملت است با مصونیت ناشی از حق كاپیتولاسیون به یغما برند و این از نتایج فرهنگی این امتیاز است .
۳) این قرارداد موجب شد كه از لحاظ روحی و اخلاقی تأثیرات منفی و نامطلوبی در روحیه بعضی از مردم بر جای گذارد و روحیه خیانت و وابستگی به بیگانگان را در این دسته به وجود آورده بود .
۴) قرارداد كاپیتولاسیون سبب گردید كه به تدریج ملت ایران در مقابل غرب احساس حقارت نمایند و تصور كنند كه فرهنگی‌ها تافته جدا بافته هستند .... كاپیتولاسیون بر خلاف خواست ایران و به نحوی تحمیلی بود، و این اساسا ره‌آورد كشورهای استعماری است كه تحت پوشش آن می‌خواستند در تمام شئون مختلف كشور اعم از ؛ سیاسی ، اقتصادی و فرهنگی دخالت كنند ، و مهمترین دلیل كشورهای غربی بر تحمیل و ادامه كاپیتولاسیون این بود كه در ایران تشكیلات منظم قضایی مطابق با غرب وجود ندارد . (۲)
در دهه چهل تقریبا همان مواد مندرج در قرارداد تركمنچای و دیگر قراردادها به آمریكا داده شد و آنان نیز از حقوق كاپیتولاسیون برخوردار شدند و آمریكایی‌ها به جای انگلیسی‌ها – به دلیل آن كه در صحنه سیاسی ایران صاحب نفوذ بودند – از ایران تقاضای حقوق ویژه كاپیتولاسیون برای اتباع عادی و مستشاران نظامی خود در ایران می‌كنند و مجلس شورای ملی و سنا نیز آن را تصویب نمود و تقریبا همان امتیازات كه دول اروپایی در قرن نوزدهم از ایران گرفتند ، مجلسین در سال ۱۳۴۳ تحت عنوان الحاق مستشاران نظامی و كارمندان آمریكایی به مصونیت‌های كنوانسیون وین به آمریكایی‌ها می‌دهند و به موجب این قانون دادگاههای ایران حق نداشتند به جرایم و تخلفات مستشاران و نظامیان آمریكایی در ایران رسیدگی كنند بلكه لازم است در دادگاههای كشور آمریكا به جرایم آنان رسیدگی می‌شود.(۳)
رژیم پهلوی سعی كرد با ایجاد سانسور شدید در رسانه‌ها جلوی انتشار خبر در مورد تصویب لایحه كاپیتولاسیون را بگیرد و خبری به بیرون درز پیدا نكند ولی چند روز از تصویب لایحه نگذشته بود كه متن كامل مذاكرات مجلس به دست امام خمینی رسید و امام تصمیم گرفتند كه طی نطقی ، این عمل رژیم را به اطلاع عموم برسانند و امام ابتدا برای آگاه ساختن علما و روحانیون مركز و شهرستان‌ها ، پیك‌هایی به همراه نامه به اطراف و اكناف كشور روانه نمودند و در مرحله بعد خود ایشان با مقامات روحانی در قم به گفتگو نشستند و به تدریج تعداد كثیری از مردم ایران روانه قم شدند تا شاهد سخنرانی تاریخی امام باشند رژیم زمانی كه از برنامه سخنرانی امام اطلاع حاصل كرد برای جلوگیری از اجرای برنامه نماینده‌ای به قم فرستاد ، اما این فرد هر چه تلاش كرد ، نتوانست به دیدار امام نایل آید ولی توانست به وسیله حاج آقا مصطفی خمینی پیامی را به امام برساند ، وی در آن پیام به خطر قدرت آمریكا اشاره داشته و نیز اینكه از حمله به شخص اول مملكت خطرناك‌تر است . اما این تهدیدات كوچكترین اثری در عزم راسخ امام نداشت و امام خمینی در ۴ آبان ۱۳۴۳ سخنرانی آتشین خود را ایراد نمود و بیانات خود را با آیه « انا لله و انا الیه راجعون» آغاز نمود و طی آن شدیدترین حملات را علیه آمریكا و شخص شاه وارد نمود .(۴)
امام در بخشی از سخنان خود فرمودند :
« قانونی را به مجلس بردند در آن قانون اول ما را ملحق به پیمان وین و ثانیا الحاق كردند به پیمان وین كه تمام مستشتاران نظامی با خانواده‌هایشان با كارمندهای فنی‌شان ... با هر كسی كه بستگی دارند اینها از هر جنایتی كه در ایران بكنند مصون هستند . پلیس ایران حق ندارد جلو او را بگیرد دادگاه‌های ایران حق ندارند محاكمه بكنند . دولت با كمال وقاحت از این امر ننگین طرفداری كرد ... اگر این مملكت اشغال آمریكاست چرا اینقدر عربده می كشید ، چرا اینقدر دم از ترقی می‌زنید ؟ ما این قانون واقع شده را ، قانون نمی‌دانیم ، این مجلس را مجلس نمی‌دانیم ، ما این دولت را دولت نمی‌دانیم . این‌ها خائنند به مملكت ایران ، خائنند . (۵)
امام علاوه بر سخنرانی فوق اعلامیه‌ای علیه احیای كاپیتولاسیون صادر كردند و در آن بیان داشتند كه مجلس با تصویب آن سند بردگی ملت یران را امضا نموده است و ملت ایران را تحت اسارت آمریكا قرار داد . (۶)
بعد از موضع گیری تند امام علیه كاپیتولاسیون ، دولت آمریكا دریافت برای حفظ نفوذ و سلطه خود باید رابطه میان امام و مردم را از بین ببرد سرانجام در ۱۳ آبان ۱۳۴۳ رژیم ایشان را دستگیر و به شهر بورسا در غرب تركیه تبعید كردند ، شهر قم هم به تصرف نیروهای شاه درآمد تا جلوی هر گونه قیامی گرفته شود و حاج آقا مصطفی خمینی هم دستگیر و بازداشت شد .
عصر همان روز از طرف ساواك اطلاعیه‌ای به شرح ذیل در روزنامه‌های تهران به چاپ رسید كه در آن اشاره شده : در طبق اطلاع موثق و دلایل و شواهد كافی ، چون رویه آقای خمینی و تحریكات مشارالیه بر علیه منافع ملت و امنیت و استقلال و تمامیت ارضی كشور تشخیص داده شد . لذا در تاریخ ۱۳ آبان ۱۳۴۳ از ایران تبعید گردیده . سازمان اطلاعات و امنیت كشور . » (۷)
دولت آمریكا از تبعید امام خمینی - كه ایشان را سدی در مقابل خود در ایران می‌دید – راضی و خشنود بود به طوری كه كاردار سفارت آمریكا دو روز پس از تبعید امام در نامه‌ای به یكی از دوستان خود چنین می‌نویسد :
« وقایع اخیر ... موجب خشنودی من شده است و سرانجام توانستیم از شر آن پیرمرد .... كه چوب لای چرخ ما می‌گذاشت راحت شویم . » (۸)
● بورسا از زبان ساواكی‌ها :
[نماینده ساواك در آنكارا] در تاریخ ۱۶ آبان ۱۳۴۳ در خصوص چگونگی انتقال امام خمینی به شهر آنكارا و اظهارات ایشان راجع به تبعید خود و نیز مراقبت‌های امنیتی جهت انتقال امام به شهر بورسا چنین گزارش می‌دهد :
« در اجرای امر ساعت ۸ صبح چهارشنبه ۱۳ آبان به اتفاق شخص مورد نظر [به] وسیله هواپیما به طرف آنکارا پرواز نموده اولین صحبت ایشان خطاب به اینجانب در هواپیما این بود كه من برای دفاع از وطنم تبعید شدم پس از سه ساعت و سی دقیقه پرواز در فرودگاه آنكارا پیاده شدیم و در سالن فرودگاه یكی از مأمورین امنیتی تركیه جلو آمده پس از بیان نام اینجانب و معرفی خود به نام مأمور ، ابتدا به زبان تركی بعد به زبان آلمانی صحبت نمود در فاصله كوتاهی به اتفاق شخص مورد نظر و مأمور معرفی شده با اتومبیل پس از طی ۳۵ كیلومتر به آنكارا رسیده مستقیما به هتل ... كه قبلا آمده شده بود مستقر شدیم پس از ۲۴ ساعت توقف چون محل استقرار مشكوك به نظر می‌رسید طبق طرح قبلی به وسیله مأمورین ابتدا محل دیگری انتخاب شد سپس ..... بعدازظهر پنج شنبه ۱۴ آبان به وقت آنكارا با مراقبت كامل [به] وسیله دو مأمور ترك به محل جدید طبقه ۸ واقع در خیابانی كه اسم آنرا نمی‌دانم منتقل گردیده ، وسایل استراحت كاملا مهیاست و نسبت به مكان اول دارای حفاظت بیشتری است ، روحیه شخص مورد نظر نسبت به روز اول بهتر است و در محل جدید برنامه روزانه‌اش بیشتر استراحت و تلاوت قرآن و ادای نماز و صرف غذا است « گاهگاهی كلمات تركی یادداشت می‌نماید ولی نباید وی را تنها گذاشت بعلت كنجكاوی جراید تركیه و خبر منتشر شده از رادیوی ایران و انتشار خبری دیگری در روزنامه مورخه ۵ نوامبر ... در نظر است تا چند روز دیگر به بورسا یكی از شهرهای تركیه كه در سیصد و بیست كیلومتری غرب آنكارا می‌باشد منتقل گردد و جریان كتبا تقدیم خواهد شد .»(۹)
افضلی نماینده ساواك در تركیه در خصوص عزیمت امام به بورسا گزارش می‌دهد كه : « برابر تصمیم ماخ ساعت ۶ صبح روز پنج شنبه شخص نامبرده به شهر بورسا اعزام اینجانب هم در معیت نامبرده خواهم بود مستدعی است ادامه مأموریت اینجانب را در شهر بورسا اعلام فرمایید » (۱۰)
در گزارشی دیگر به تاریخ ۲۱/۸/۱۳۴۳ در مورد وضعیت امام در آن كشور بعد از تبعید چنین عنوان شده:
« بعدازظهر پنج شنبه ۲۱ آبان به اتفاق شخص مزبور وارد شهر بورسا كه در نزدیكی دریای مرمره میباشد گردیده و پس از استقرار در محلی كه قبلا تهیه شده بود نامبرده در اختیار مأموران ماخ قرار گرفت مستدعی است در مورد حركت اینجانب به تهران نظریه امروز ابلاغ فرمایند ضمنا مأمور ماخ فارسی نمی‌داند.» (۱۱)
بنا بر اسناد موجود به نظر می‌رسد كه تغییر مكان و محل اقامت امام از آنكارا به بورسا به دلیل امنیت این شهر است و ساواك تلاش می‌كرد كه شخص بیگانه‌ای با ایشان تماس ننماید ؟! (۱۲)
ساواك در خصوص وضعیت امام خمینی در ادامه گزارشات خود عنوان می‌كند « به علت یك نواخت بودن لباس روحانیون در تركیه به نامبرده توصیه گردید در صورتی می‌تواند در شهر گردش كند كه مانند آنان لباس و كلاه مربوط استفاده نمایند مشارالیه ابتدا ناراضی بود ... ضمنا بنا به تقاضای وی از ساعت ۱۳ بعدازظهر به وقت آنكارا به مدت ۵۰ دقیقه با اتومبیل به اتفاق اینجانب و دو مأمور از آنكارا دیدن نمود ، روحیه‌اش خوب است روز از یك ساعت به نوشتن كلمات تركی مشغول است . (۱۳)
نماینده ساواك در تركیه در تاریخ ۱۸/۱۰/۱۳۴۳ در خصوص ملاقات فضل‌الله خوانساری با امام خمینی و تلاش دولت تركیه برای جلب رضایت خاطره امام و معرفی تركیه به عنوان كشور مترقی و احتمال تأثیر این تبلیغات در ایجاد كاهش روابط بین دو كشور ایران و تركیه گزارش می‌دهد :
« تا آنجا كه اینجانب اطلاع دارد تا كنون به استثنای آقای خوانساری كه از تهران بنا به دستور آمده‌اند شخصی دیگر آقای خمینی را ملاقات نكرده است و علمای ترك چون مجاز به دخالت در امور سیاسی نیستند و هر نوع اقدام در این مورد بر خلاف قوانین موجود در تركیه است تا كنون اقدامی ننموده‌اند ....ولی در مورد آنكه آیا مصلحت در آن است كه خمینی در تركیه باقی بماند یا خیر .... از ابتدای امر عزیمت آقای خمینی به تركیه به اطلاع اینجانب نرسیده و بعد از یك ماه و اندی غیر مستقیم وجود ایشان را در تركیه اطلاع دادند ولی از همان روز ورود به علت تلفن شخصی كه سمت محافظ ایشان را داشت به سفارت كبرا و تلفن ریاست شركت ،‌ اینجانب از هویت شخصی كه از تهران به تركیه اعزام شده آگاه گردیدم .... به هر حال در مدت ۲ ماهی كه آقای خمینی تركیه هستند از صحبت‌های ریاست شركت و سایر اعضای آن و بخصوص مسافرت اخیر آقای وثوقی به استانبول و فراهم كردن وسیله ملاقات آقای خوانساری با امام چنین استنباط گردید كه :
۱) مقامات ترك نهایت تلاش كرده‌اند كه رضایت خاطر آقای خمینی را فراهم كنند اگر چه قسمتی از این تلاش‌ها را می‌توان به معما نوازی تعبیر كرد ولی قسمت اعظم آن در تبلیغ به نفع خود كه شاید در آینده مورد استفاده قرار گیرد منظور داشت .
۲) مأموری كه از طرف شركت سرویس برای مراقبت از آقای خمینی تعیین شده به زبان فارسی آشنایی كامل داشته و بسیار ورزیده و این مأمور در نهایت زیركی در تمام روز تلاش دارد كه ضمن انجام خواسته‌های آقای خمینی تركیه را یك كشور كاملا اسلامی و طرفدار كشورهای اسلامی معرفی نموده و در نتیجه بدون حمله مستقیم به كشور ، ایران را مخالف اسلام وانمود نماید .
۳) با تهیه برنامه‌های گردش در نقاط مترقی و جلو افتاده چه در بورسا و چه در آنكارا و استانبول ، توضیحات بر خلاف حقیقت درباره میزان درآمد عمومی و بودجه كشور و غیره در روحیه آقای خمینی تأثیر كرده‌اند نامبرده معتقد است كه این كشور بدون داشتن منابع طبیعی مانند نفت یكی از كشورهای مترقی جهان است .
▪ نتیجه :
اگر چه روابط دو كشور ایران و تركیه دوستانه بود و آرزوی هر فرد ایرانی است كه در آینده نیز دوستانه تر و نزدیك تر گردد ولی شك نیست چنانكه بعللی در این روابط نقصانی حاصل گردد شخصی مانند آقای خمینی با [اطلاعی] كه ؟ نسبت به تركیه و ترك پیدا كرده است می‌تواند رل مهمی در راه تبلیغ و تحریك مردم بازی كند . (۱۴)
ساواك تمام نامه‌های كه برای امام فرستاده می‌شد كنترل می‌نمود و پس از بررسی آنها به ایشان تحویل دهد و جواب نامه‌ها را پس از ملاحظه به صاحبان آن تسلیم می‌نمود .(۱۵)
ساواك تمام تلاش خود را به كار می‌بست كه تمام رفتار و اعمال كسانی كه به دیدار امام می‌رفتند زیر نظر بگیرد و تمهیدات لازم را بعمل آورد . به عنوان نمونه در مكاتبه ساواك استان مركز ، اداره دوم ساواك و نمایندگی ساواك در تركیه در خصوص سفر محمدعلی صفایی و مهدی فقیه موسوی گلپایگانی به تركیه برای ملاقات با امام و پیش بینی اقدامات امینتی در این زمینه اینطور اعلام می‌كند :
در مراتب با مقامات سرویس دوستان مذاكره گردید اظهار می‌دارند چون بورسا شهر كوچكی است و ورود آقایان جلب توجه خواهد كرد بهتر است كه ملاقات در استانبول به عمل آید . ضمنا چون پوشیدن لباس روحانیت در تركیه معمول نیست طبعا صرف نظر از جلب انظار بر خلاف قوانین موجود درتركیه میباشد ... علیهذا دستور فرمایند :
۱) آقایان لباس عادی بپوشند
۲) مستقیما به استانبول بروند
۳) تاریخ دقیق ورود شماره پرواز دو هفته قبل اعلام گردد كه ترتیب ملاقات نامبردگان در فرودگاه و حركت آیت‌الله خمینی از بورسا به استانبول داده شود . شائق مدیر كل اداره دوم . » (۱۶)
مصطفی گلپایگانی كه برای ملاقات با امام خمینی به تركیه رفته بود ، برای طلاب جریان مسافرت خود را تشریح و اظهار داشته كه وقتی ما به فرودگاه اسلامبول رسیدیم یك نفر مأمور سازمان تركیه در فرودگاه از ما استقبال كرد و ما را به وسیله اتومبیلی كه متعلق به سازمان امنیت تركیه بود به هتلی برد و در آنجا به ما گفت كه آقای خمینی پس از چند ساعت برای دیدن شما خواهد آمد و پس از چهار ساعت آقای خمینی به اتفاق دو نفر كه یكی از آنها مأمور سازمان امنیت ایران و دیگری مأمور سازمان امنیت تركیه بود به هتل محل اقامت ما آمدند و آقای خمینی اظهار داشتند من در شهر بورسا اقامت دارم و این دو مأمور همیشه همراه من است و وسایل آسایش مرا فراهم می‌كنند وضع آب و هوای شهر بد نیست و رو به هم رفته از لحاظ زندگی به من بد نمی‌گذرد آقای مصطفی گلپایگانی در ادامه اظهار نموده كه حامل نامه‌هایی از بسیاری از روحانیون برای امام بودم كه در مراجعت نیز جواب آن نامه‌ها را از آیت‌الله خمینی دریافت نمودم در ایران به صاحبان آنان دادم . (۱۷)
● نتیجه :
از مطالعه اسناد فوق نكات ذیل قابل توجه است :
۱) بنابر اظهارات خود امام تبعید ایشان از طرف رژیم به دلیل دفاع از وطن بوده است .
۲) امام در هنگام تبعید به تركیه (بورسا) ، برنامه روزانه‌اش را به چهار بخش تقسیم نموده است : الف :عبادت ( تلاوت قرآن و ادای نماز ) ب : مطالعه ج : استراحت د : تفریح سالم
۳) كنترل شدید اعمال و رفتارهای امام و جلوگیری از تماس افراد ناشناس با ایشان
۴) انتقال امام خمینی به بورسا به آن دلیل بود كه این شهر نسبت به شهرهای بزرگ مانند آنكار و استانبول امنیت بیشتری داشت و كنترل امام در این شهر راحت‌تر بود، در حالی كه در شهرهای بزرگ مراقبت‌های امنیتی به سادگی امكان پذیر نبود .
۵) عدم ملاقات علمای ترك با امام : علمای ترك مجاز به دخالت در امور سیاسی نیستند و دخالت آنان بر خلاف قوانین تركیه است .
۶) تلاش مقامات تركیه برای جلب رضایت امام
۷) نظارت و كنترل اعمال ملاقات كنندگان با امام
۸) ملاقات‌های امام در شهر بورسا صورت نمی‌گرفت به دلیل اینكه چون این شهر كوچك بود و ممكن بود این دیدارها جلب توجه نماید و آثار سویی برای رژیم داشته باشد و ملاقات‌ها در شهرهای بزرگ چون استانبول انجام می‌شد .
۹) كنترل مكاتبات امام
۱۰) اظهار رضایت امام از زندگی در بورسا و آب و هوای خوب این شهر
۱۱) روشن بینی امام به عنوان یك رهبر دینی در دیدار با ملاقات كنندگان چرا كه وقتی كسانی به دیدار امام می‌آمدند ایشان بیان می‌نمود كه دو مأمور همیشه همراه من است كه با این گفته مخاطب را متوجه می‌كرد كه در گفتگوی با امام مراقب رفتار و اعمال خود باشند .

پژوهشگر: محمدرضا تمری
پی نوشت‌ها :
۱- چلونگی ، محمدعلی ، كاپیتولاسیون در تاریخ ایران ، نشر مركز ، تهران ،‌
۲- همان ، صص ۲۰۵ و ۲۰۱ و ۲۰۰ چ
۳- همان ص ۲۰۶
۴- اسدالهی ، مسعود ، احیای كاپیتولاسیون و پیامدهای آن ، مركز چاپ و نشر سازمان تبلیغات اسلامی تهران ، ۱۳۷۳ ، صص ۹۰-۸۸
۵- صحیفه نور ، جلد اول ، صص ۴۱۰ و ۴۱۶ ، اسدالهی ، مسعود ، پیشین ، صص ۹۲-۹۱
۶- اسدالهی ، مسعود ، پیشین ، ص ۹۳
۷- همان ، صص ۹۷-۹۸
۸- همان ، ص ۹۸
۹- آرشیو مركز اسناد انقلاب اسلامی ، شماره بازیابی ۶۷۱ ، ص ۹۴
۱۰- آرشیو مركز اسناد انقلاب اسلامی ، شماره بازیابی ۸۲۳ ، ص ۷۲ ( تاریخ این گزارش ۲۱/۸/۱۳۴۳ می‌باشد)
۱۱- آرشیو مركز اسناد انقلاب اسلامی ، شماره بازیابی ۸۲۳ ، ص ۷۱
۱۲- آرشیو مركز اسناد انقلاب اسلامی ، شماره بازیابی۸۲۳ ، ص ۷۴
۱۳- آرشیو مركز اسناد انقلاب اسلامی ، شماره بازیابی ۸۲۳ ، ص ۷۰
۱۴- آرشیو مركز اسناد انقلاب اسلامی ، شماره بازیابی ۸۲۶ ، ص ۷۶-۷۵
۱۵- آرشیو مركز اسناد انقلاب اسلامی ، شماره بازیابی ۸۳۰ ، ص ۷
۱۶- آرشیو مركز اسناد انقلاب اسلامی ، شماره بازیابی ۸۳۰ ، ص ۳۶
۱۷- آرشیو مركز اسناد انقلاب اسلامی ، شماره بازیابی ۶۷۶ ، ص ۵۶-۵۵ (تاریخ این سند ۱۶/۴/۱۳۴۴ می‌باشد)

منبع : مرکز اسناد انقلاب اسلامی