تأثیر اشتغال به کار بر میزان بازدهی تحصیلی دانشجویان

● مقدمه:
دانشجویان از هوشمندترین و با استعدادترین افـراد جامعه بـوده و سازنـدگان فـردای كشـور هستند (۱) نظام آموزشـی هر كشور دارای سـیر تكاملی ویژه‌ای است كه تحت تأثیر عوامل تاریخی، جغرافیایی، سیاسی، اقتصادی‌، ‌اجتماعی و مسائل خاص فرهنگی آن كشور قرار دارد (۲). به اعتقاد صاحب‌نظران یكی از بهترین روش‌ها برای ایجاد و حفظ نظام آموزشی خوب تربیت افراد كارآمد و متخصص می‌باشد. همچنین یكی از توصیه‌های
مهم سازمان بهداشت جهانی برای آموزش شناخت نیازهـای مربوط به سلامت فرد و جامعـه است.
شرایط و اوضاع حال و آینده افراد جامعه باعث گردیده تا دانشجویان همانند سایر اقشار جامعه مسئولیت‌های بیشتر و سنگین‌تری در دانشگاه بر عهده بگیرند. دانشگاه‌هـا به عنوان مراكز تفكر و تولید دانش وظیفه تربیت نیروی انسانی متخصص و پاسخگو به نیازهای حال و آینده جامعه را بر عهده دارند (۳). در دنیای كنونی بخش عظیمی از دانشجویان به دلایل گوناگون علاوه بر تحصیل در دانشگاه به انجام كارهای تمام وقت و نیمه‌وقت مشغولـند این برنامه‌هـای فوق درسـی مـی‌تواند تأثیراتی در بازدهی دروس آنها در دانشگاه داشته باشد (۴). تحقیقات انجام شده بر تأثیر كار نیمه ‌وقت در فعالیت‌های دانشگاهی دانشجویان منجر به نتایج متفاوتی شده است.
جانسـون و پی (Paye, Johnoson) معتقدند كه دانشجـویان شاغـل نتایج بهتـری نسبـت به دانشجویان غیر شاغل در دانشگاه داشته‌اند به علاوه كرُبل (corlbell) عقیده دارد كه هر چه ساعات كار بیشتر باشد، نتیجه درسی بهتری برای دانشجو ایجاد مـی‌كند با ایـن توضیـح كه ساعات كاری بیشتر از ۱۲ ساعت در هفته باعث افت تحصیلی دانشجو می‌شود (۵). محققان دیگر نیز به نتایج یكسانی رسیده است با این تفاوت كه به عقیده وی افت تحصیلی كمتری در ساعات كاری بیشتر از ۱۲ ساعت ایجاد می‌شود با این وجود برخـی عقیده دارند كه تعداد ساعـت كاری چه كم و چه زیاد نقشـی در بازدهی درس دانشجو ندارد و فاكتورهایـی به جز ساعات كار می‌تواند اثر بسیار بیشتری روی معدل دانشجویان داشتـه باشد (۶).
در میان علل و انگیزه‌های كار در بین دانشجویان به نظر می‌رسد كه مسائل اقتصادی در صدر باشد ولی صرف‌نظـر از علل، این فعالیت‌هـا می‌تواند تأثیراتی به صورت منفی یا مثبت بر روی وضعیت تحصیلی دانشجو داشته باشد، لذا با توجه به آمار معـاونت دانشجویی كه حدود ۲۰۰ دانشـجو در دانشـگاه محـل كار پژوهشـگر مشغـول به كـار دانشجویی مـی‌باشند و با مشاهده نتایج متفاوتی كه در بین تحقیقات انجام شده روی این امر مهم در سایر كشورها انجام گرفته پژوهشگر بر آن شد تا به تحقیقـی تحت عنوان بررسـی تأثیر اشتغال بكار بر میزان بازدهی تحصیلی دانشجویان دانشگاه علوم پزشكی اصفهان، بپردازد.
● مواد و روش‌ها:
این مطالعه یك پژوهش توصیفی‌ـ‌تحلیلی و مقطعی مـی‌باشد كل جامعـه پژوهش به عنـوان نمونه پژوهش انتخاب شدند كه شامل دانشجویان مجـرد پسر و دختر در هفـت دانشكده دانشـگاه علوم پزشكی اصفهان كه اشتغال به تحصیل دارند، بودنـد. دو گروه مورد و شاهد از دانشجویان در این مطالـعه مورد بررسی قرار گرفتنـد در گروه مورد حدود ۲۰۰ نفر از دانشجویان بودند كه در ۷ دانشكده دانشگاه علوم پزشكی اصفهان مشغول تحصیل بوده و اشتغال به كار دانشجویی تمام ‌وقت و نیمه ‌وقت داشتند و دارای معیارهای ورود به مطالعه بودند. دانشجویان مجرد دختر و پسر در ۷ دانشكده دانشگاه علوم پزشكی اصفهان كه بـا معرفـی معاونـت امـور دانشجویـی دانشكده‌هـا همزمان با تحصیل كار تمام وقت یا پاره وقت دارند و بابت آن هـزینه دریافت می‌كنند، دانشجویانـی كه حداقل یك ترم كار دانشجویی داشتـه باشند.
▪ معیارهـای خروج مطالـعه:
دانشجویـان متأهـل، دانشجویان كـه مشـكلات مهم خانوادگی دارند از قبیل طـلاق والدین، ‌فوت والدین در یكـسال اخیر و دانشجویانی كه سابقه بیماری مزمن دارند. حیطه كار این دانشجویان در قسمت ‌های اداری، آزمایشگاهی، تحقیقی، بیمارستانی و دانشكده‌ای بـود در گـروه شـاهد نـیز حـدود ۲۰۰ نفـر از دانشجویان با همان معیار نمونه‌هـا (رشته و ترم تحصیلی) از دانشكده‌هـای فوق‌الذكر كه به كار دانشجویی اشتغال نداشتند انتخاب شدند.
با همكاری مسئولین آموزش دانشكده‌ها معدل ترم قبل از كار دانشجو به عنوان معدل پایه حساب شد و معدل ترمی كه دانشجو كار دانشجویی داشته به عنوان معدل فعلی در نظر گرفته شـده تقسیم نمونه‌ها در هر دو گروه مورد و شاهد به تفكیك معدل در سه گروه ۹۹/۱۴-۱۲، ۹۹/۱۶-۱۵ و ۱۷ و بالاتر انتخاب شدند. برای به دست آوردن اعتبار علمی پرسشنـامه از روش اعتبار محتوی و برای تعیین پایایـی پرسشنامـه از روش آزمون مجـدد استفاده شد. ابتدا پرسشنامه در بین نمونه‌ها (مورد و شاهد) توزیع شده و تكمیل شد سپس پرسشنامه‌ها پس از بررسی و خروج بعضی نمونه‌ها بر مبنای معیارهـای خروج از تحقیق برای كـنترل بیشتر، توسط مجری طرح با همكاری مسئولین آموزش دانشكده‌ها تكمیل گردید. جهت مقایسه معدل ترم پایه با ترم فعلـی در هر یك از گروه‌هـا از آزمون تی زوج و جهت مقـایسه نتایج به دست آمده در گروه مورد و شاهد آزمون تی استیودنت و برای تعیین ارتباط تفاوت معدل‌ها و ساعت كار دانشجویی از آزمون تی استیودنت استفـاده شد.
● نتایج:
یافته‌هـای پژوهش نشان داد كـه از ۴۰۰ نفر دانشجوی مجرد دختر و پسر مورد و شاهد كه در این مطالعه مورد بررسی قرار گرفتند ۵۰/۸ درصد دانشجویان دانشكده پزشكی، ۱۳ درصد دانشجویان دانشـكده دندانپزشكـی، ۵/۱۶ درصد دانشجوی دانشـكده بهـداشت، ۵/۷ درصـد دانشجـویـان دانشـكده داروسـازی، ۲۹ درصـد دانشجویـان دانشكده پرستاری و مامایی، ۲۰ درصد دانشجویان دانشكده مدیریت و اطلاع‌رسانـی و ۵/۵ درصـد دانشجویان دانشكده توانبخشی بودند. در رابطـه با اهـداف پژوهش در مقایسه میانگین معدل‌هـا در گروه یك مورد (معدل ۹۹/۱۴-۱۲) نتایج نشان مـی‌دهد میانگـین معدل دانشجویـان قبل از كار دانشجویی ۶۷/۱۳ با انحراف معیار ۷۷/۰ و حین كار دانشجویی ۰۲/۱۴ با انحراف معیار ۲۳/۱ بوده است آزمون تی جهت مقایسه تفاوت میانگین‌ها در گروه یك با ۰۵/۰P< تفاوت معكوس و معنی‌داری را نشان می‌دهد.
در مقایسه میانگین معدل‌ها در گروه ۲ مورد (معدل ۹۹/۱۶-۱۵) نتایج نشان می‌دهد میانگین معدل دانشجویان در گروه ۲ قبل از كار دانشجویی ۸/۱۵ با انحراف معیار ۶۳/۰ و حین كار دانشجویی با میانگین ۷/۱۵ با انحراف معیار ۹۳/۰ بوده است آزمون تـی جهت تعیین مقـایسه تفاوت میانگین معدل‌ها در گروه ۲ اختلاف معنی‌داری مشاهده نشد.
در مقایسه میانگین معدل‌ها در گروه ۳ مورد (معدل ۱۷ و بالاتر) نتایج نشان می‌دهد میانگین معدل دانشجویان قبل از كار دانشجویی ۵۴/۱۷ با انحراف معیار ۵۹/۰ و حین كار دانشجویی با میانگین ۳۰/۱۷ و انحراف معیار ۶۲/۰ بوده است آزمون تی جهت تعیین مقایسه تفاوت میانگینی معدل‌ها در گروه ۳ با ۰۵/۰P< و‌ ۴۳/۲t= اختلاف معنی‌داری مشاهده می‌شود. در گروه شاهد نیز نتایج به همین صورت بوده است و به طور كل در مقایسه گروه مورد و شـاهد جـدول شماره ۱ نشان مـی‌دهد میانـگین تغییر نمره در گروه مورد ۰۱/۰‌ـ با انحراف معیار ۸۳/۰ و در گروه شاهد میانگین تغییر نمره‌ ۰۱/۰‌+ با انحراف معیار ۱۸/۱ آزمون تی‌استیودنت جهت مقایسه نتـایج در گروه مورد و شاهد با ۰۵/۰P> و ۱۹/۰t= تفاوت معنی‌داری را نشان نداد.
جهت تعیین ارتباط تفاوت میانگین معدل‌ها و (مـدت اشتغـال تمـام‌ وقت و نیمـه وقت) در دانشجویان مورد در گروه ۱ (معدل ۹۹/۱۴-۱۲) و گروه ۲ (معدل۹۹/۱۶-۱۵) تفاوت معنی‌داری مشاهده نشد ولی در گروه ۳ (معدل ۱۷ و بالا‌تر) نتایج نشان مـی‌دهد تفاوت میانگین معـدل‌ها با ساعت كاری كمتر از ۱۲ ساعت كار در هفته ۴۶/۰- و انحراف معیار ۷۷/۰ و در ساعت كاری بیشتر از ۱۲ ساعت در هفته با میانگین ۱۷/۷ و انحراف معیار ۴۶/۰ مـی‌باشد و آزمون تـی جهت تعـیین تفاوت میانگین معدل‌ها با تعداد ساعت كاری در گروه ۳ انجام و با ۰۵/۰P< و ۹۲/۲-t= تفـاوت معكوس و معنی‌داری را نشان می‌دهد. هر چـه ساعـت كاری كـمتر بوده افـزایش معدل بیشتـر بـوده است. یعنـی در ساعت كاری كـمتر از ۱۲ ساعت معدل دانشجو بیشتر بوده و هرچه ساعت كاری دانشجو بیشتر شده معدل دانشجو افت پیدا كرده است. ارتباط بین تفاوت میانگین معدل‌ها با ساعت كاری در گروه مورد نشان می‌دهد كه میانگین معدل دانشجویان با ساعت كاری كمتر از ۱۲ ساعت در هفته ۴/۹- و انحراف معیار ۸۹/۰ و در ساعت كاری بیشتر از ۱۲ ساعت در هفته با میانگین ۳۳/۷ و انحراف معیـار ۸۰/۰ آزمون تی انجام تفاوت معنی‌‌داری را نشان نداد. در ارتباط میانگـین معدل دانشجویـان با جنس قبل از كـار دانشجویی نتایج نشان می‌دهد میانگین معدل قبل از كار دانشجویـان دختر ۰۷/۱۶ با انحراف معیار ۶۵/۱ و در پسران قبل از كار دانشجویـی ۱۳/۱۵ با انحراف معیار ۳۶/۱ بود. آزمون تی جهت تعیین ارتباط بین میانگین معدل دانشجویان با جنس قبل از كار دانشجویی انجام و با ۰۵/۰P< و ۳۷/۴t= تفاوت معنی‌داری را نشان داد.
همچنین میانگین معدل حین كار در دانشجویان دختر ۰۱/۱۶ با انحراف معیار ۵۳/۱ و در پسران حین كار دانشجویی‌۲۰/۱۵ با انحراف معیار ۴۹/۱ بود. آزمون تی جهت تعیین ارتباط بین میانگین معدل حین كار دانشجویان با جنس انجام گردید و بـا ۰۵/۰P< و ۷۳/۳t= تفـاوت معنـی‌داری را نشـان داد. یعنی دانشجویـان دختر قبـل از كار دانشجویی و حین كار دانشجویی معدل بالاتری داشته‌اند.
● بحث:
دانشجویان در گروه‌های مختلف علوم پزشكی در زیـر مجموعـه بهـداشت و درمـان در آینـده عهـده‌دار تأمین حفـظ و ارتقـای سطح سـلامت جامعه خواهند بود و باید به دقت مورد حمایت قرار گیرند تا بتواننـد نقش خود را به عنوان یك نیروی تحصیل كرده و متخصـص به خوبی ایفا نمـایند. شریعتی ۱۳۸۱ بیان می‌كند در خصوص مسائل اقتصادی یافته‌ها نشان دهنده آن است كه اضطـراب در دانشجویانـی كه مسائل اقتصـادی دارند بیش از دانشجویانی است كه در این زمینه مسئلـه خـاص را ذكر نكـرده‌اند (۷). لذا نیـاز دانشجویـان از نظـر اقتصـادی باعث شـده كار دانشجویی در حین تحصیل داشته باشند.
در این رابطه باید به این نكته اشاره كرد كه ورود به دانشـگاه منشأ یك تحول در زندگـی اسـت كه به‌ طـور منطقی با مسـائل اقتصـادی خانواده و به طبع دانشـجو به عنوان عضـوی از این مجموعه ارتباط دارد تأمین هزینه رفت و آمد، خرید كتاب، شهریه، اداره یك زندگی به صورت مستقل و جدای از خانواده فشار اضافی بر تأمین هزینه‌های خانواده دارد كه این امر می‌تواند منجر به مشكلات در دانشجو گردد.
نتایج پژوهش نشان داد كه كار دانشجویی به طور كل هیچ تأثیری بر بازدهی دروس دانشجویان نداشتـه است و دانشجویان كه معدل پایین‌تری داشته‌اند در گروه مورد و شاهد كمـی افزایش معدل در آنها دیده شده كه علـت آن شاید ترس از مشروطی و اخراج شدن باشد و دانشجویانی كه معدل (۹۹/۱۶-۱۵) داشته‌اند در گروه مورد و شاهد تغییر قابل ملاحظه‌ای در معدل آنها دیده نشد ولی در دانشجویان معدل ۱۷ و بالاتر گروه مورد و شاهد كمی دچار افت معدل شده‌اند با توجه به اینكه دانشجویان موفقی بوده اند. خدیوزاده ۱۳۸۲ طی تحقیق خود در مورد شاخص‌هـای افت تحصیـلی به این نتیجه رسیـد كه در حرفه پزشكـی باید تجدید نظر در شیوه‌هـای گزینش دانشجو برای ورود به رشته‌ها و ایجاد انگیزه و تغییر در شیوه‌های آموزش مدنظر قرار گیرد (۸).نتایـج پژوهش نشان داد دانشجـویان گروه ۳ (كه معدل ۱۷ و بالاتر داشته‌اند) آنهایی كه نیمه وقت كار كرده‌اند وضع تحصیلی بهتری داشته‌اند و كار دانشجوئی كمتر از ۱۲ ساعت در هفته در دانشجویـان قوی نتوانسته باعـث افت تحصیلی شـود ولی در سـایر دانشجویـان ساعت‌ كـاری هیچ‌گونه تأثیری در بازدهـی درس دانشجویـان نداشته است. در این رابطه (Mass & Ped) ۱۹۹۰ عقیده دارند كه تعداد ساعت كاری چه كم و چه زیاد نقشـی در بازدهی درس دانشجویـان ندارد كه مشابه یافته ‌ما مـی‌باشد (۶) و برخی معتقدند كه هر چه سـاعت كار بیشتر باشـد نتیجه درس بهتری برای دانشجـو ایجاد می‌كند ولی سـاعات كاری بیشتـر از ۱۲ ساعـت در هفته باعـث افت تحصیلـی دانشجـو مـی‌شود كه مشابه یافـته‌ ما می‌باشد (۶).
نتایج تحقیق نشان داد در ارتباط میانگین معدل دانشجویان با جنس قبل از كار دانشجویی تفـاوت معنـی‌داری مشـاهده مـی‌شود (یعنـی دانشجویـان دختر قبل از كار دانشجویـی معدل بالاتری داشته‌اند و همچنین حین كار دانشجویی نیـز دانشجویـان دختـر معـدل بالاتـری كـسب نموده‌اند) تحقیقی كه فكـری و دیگران در مورد نگرش دانشجویـان رشته پزشكی كرمـان نسبت به آینده شغلی خود انجام داده‌اند نتایج نشان داد كه به‌طور اعم دانشجویان نگرش مطلوبی نسبت به آینده شغلی خود ندارند ولی میانگین نمرات دانشجویـان مؤنـث (۰۸/۵۹) بیشتـر از میانـگین نمرات دانشجویان مذكر (۰۸/۵۵) بوده (۹) كه مشـابه نتایج مـا بوده اسـت. زیرا در جامـعه مـا مسئولیت اقتصادی عمدتاً به دوش آقایان می‌باشد و انتظارات خانم‌هـا برای درآمد آینـده كمتر از آقایان بوده است و با توجه به این كه كار دانشجویی نتوانسته تأثـیری در بازدهی دروس دانشجویـان ایجاد نمایند انگیزش شغلی و نگرش مثبت داشتن اهمیت بیشتری پیدا می‌كند. Johnoson معتقد است فاكتورهایی به جز ساعت كار می‌تواند اثر بیشتـری روی معدل دانشجویان داشته باشـد لذا باید مسـائل و مشكلات ایـن قشر عظیـم از جوانان كشور را بررسی كرده، با توجه به رقابت بسیار شدید پذیرش دانشجو در دانشگاه‌ها با رفع مشكلات شغلی و آینده‌ای مطمئن برای دانشجویان امید به آینده را در دانشجویان تقویت نمود و آنان را مشتاق و علاقمند به تحصیل نمود تا موجبات ارتقاء علمی دانشجویان فراهم گردد (۶). با توجه به نتایج پژوهش كه نشان دهنده آن است كه كار دانشجویـی نتوانستـه باعـث افـت تحصیلـی در دانشجویان گردد و یا باعث افزایش قابل ملاحظه‌ در معدل آنها شود می‌توان عنوان كرد كه نمونه‌های ما دانشجویانی بوده‌اند كه توسط معاونت محترم دانشجویی جهت كار دانشجوئی معرفی شـده‌اند شاید سایر دانشجویان نیز در خارج از دانشگاه به كارهای مختلف مشغول باشند كه جزء نمونه‌های ما نبوده‌انـد و بهتر است كـاری با وسعت بیشتر انجام گیرد تا نتایج بهتری به دست آید. با توجه به نتایج پژوهش مـی‌توان گفت در صورتـی كه كار دانشجویی در حیطهٔ رشته دانشجو باشد شاید بتواند باعث نتـایج مثبت در دانشجو گـردد ولی حیطه كاری دانشجویان ما در قسمت‌های اداری، آزمایشگاهی، تحقیقی، بیمارستانی و دانشكده‌ای بوده است چرا كه دانشجویـان از طریق معاونت دانشجویی فرهنگی جهت كار دانشجویی معرفی می‌شوند.
همچنیـن پیشنهـاد معاونت محتـرم آمـوزش دانشگاه مسئله استاد راهنمای دانشجویان را جدی گرفته و به طور اجبار زمان‌هایی را برای مشاوره دانشجویان اعلام نمایند تا كمك به رفع نیازهای دانشجویان در طی زمان تحصیلی صورت گیرد و انواع راهنمایی‌هـا و مشاوره‌هـا برای دانشجویان طی برنامه‌ای منظم تدوین و اجرا گردد.

منابع:
۱. احمدی ج، فرخنده ش، رفعتی ف. بررسی وضعیت تحصیلی دانشجویان پرستاری دانشگاه علوم پزشكی شیراز و عوامل مرتبط با آن.. فصلنامه دانشكده پرستاری و مامایی حضرت فاطمه (س). یازدهم شماره ۴-۱.‌۱۳۸۰: ۷.
۲. نیكنامی م. نظارت و راهنمایی آموزشی. تهران: انتشارات علمی و فرهنگی. ۱۳۷۷.
۳. پازارگادی م. ارزیابی ابزاری برای عملكرد برتر فرد و سازمان. مجله برای آموزش در علوم پزشكی. ۱۳۸۲ ویژه‌نامه شماره ۱۰.
۴. David R. Education in society. ۵th ed Atlanta: Sun pub. ۱۹۸۶.
۵. Johnoson E. Economy and university. ۲nd ed. London: Mosby. ۱۹۹۳.
۶. Willia K. Postongr. Comprehensive study of factors Impacting perceived. Philadelphia: W B Sanders. ۱۹۸۸.
۷. شریفی م و همكاران. بررسی وضعیت سلامت روانی و عوامل مرتبط با آن در دانشجویان پزشكی دانشگاه علوم پزشكی ایران. فصلنامه پایش. ۱۳۸۱؛ ۱ (۲): ۳۴-۳۰.
۸. خدیوزاده ط. شاخص‌های افت تحصیلی و عوامل مؤثر بر آن در دانشجویان پرستاری و مامایی دانشگاه علوم پزشكی مشهد. آموزش در علوم پزشكی. ویژه‌نامه شماره ۱۰. ۱۳۸۲.
۹. فکری ع ر، محمد علی زاده س و دیگران. نگرش دانشجویان رشته پزشکی دانشگاه علوم پزشکی کرمان نسبت به آینده شغلی خود، پژوهش در علوم پزشکی. بهار ۱۳۷۷: ۹۰.

منبع : مجله دانشکده پرستاری و مامایی