بهره‌برداری یارانه‌ای از گردشگری ساحلی

تن دادن به آرامش آب و چشم سپریدن به انبوهی سبز جنگل‌ها، در خنکای نسیم دریا، همراه با صدای موج که موسیقی دلنشین حرکتی است در پیچ و خم بادها برای گشت و گذاری چند روزه. ایران زمین در ابهت و بزرگی کوه‌های البرز و زاگرس، در نوار شمالی و جنوبی خود به آرامش آب می‌رسد آنجا که موج‌های بلند و سپید مشتاقانه به‌سوی سرزمین‌ها می‌دوند تا خستگی از تن آرش و رستم، پهلوانان نامی و همه جان بر کفان آزادی و استقلال این مرز و بوم بزدایند و روشنی آب را در کالبدزخمی میهن ما جاری کنند و خونی تازه و رمقی دوباره به جان‌ها و روان‌ها ببخشند.
ساحل آرام و پاک، یکی از منابع مهم گردشگری است که از نظر اقتصادی افزون برداشتن توجیه، از حوزه‌های مهم سرمایه‌گذاری به‌شمار می‌آید.
بهره‌برداری بهینه و اقتصادی از ساحل، افزون بر اشتغال‌زائی، به تقویت نقش گردشگری در ساختار اقتصاد کشور و تداوم این نقش در بلندمدت می‌انجامد. اما نگاهی گذرا به کناره‌های شمالی و جنوبی کشور نشان می‌دهد که در حال حاضر بهره‌برداری از این منبع مهم گردشگری به شکلی کاملاً غیراقتصادی انجام می‌شود و از این گذشته بسیاری از نقاط ساحلی به‌ویژه در مناطق جنوبی فاقد ساختارها و زیربناهای مناسب و اولیه برای گسترش فعالیت‌های گردشگری هستند.
با وجود این کاستی‌ها، آب هم چنان گردشگران را به‌سوی خود می‌خواند و گردشگری ساحلی با وجود مشکلات از رونقی مناسب برخوردار است. اما آنچه از منظر اقتصادی در دل این رونق، ضعف به‌شمار می‌آید بهره‌برداری نکردن بهینه از امکانات گردشگری اسحلی است. به‌ویژه آنکه گردشگری ساحلی در ایران جنبه‌ای صرفاً ملی دارد و کمتر توریست‌های خارجی را به خود جلب می‌کند. در این نوشتار به‌طور خلاصه به ویژگی‌های گردشگری ساحلی در ایران می‌پردازیم.
● جایگاه گردشگری ساحلی
از عوامل مهم سرمایه‌گذاری در هر بخش تعیین نقش و عملکرد آن در سطوح محلی، منطقه‌ای، ملی و بین‌المللی است. در حوزهٔ گردشگری، تمدن ایران زمین و طبیعت و اقلیم آن عناصر و منابع گوناگونی را ارائه کرده است که هر یک از نظر کارکرد ویژه اقتصادی - گردشگری، در سطوح مختلفی مطرح هستند. به‌طور مثال از جنبهٔ مذهبی شهرهای مذهبی مشهد و قم جنبهٔ بین‌المللی دارند و افزون بر گردشگران جهان اسلام، از سایر کشورها نیز گردشگران به این شهرها سفر می‌کنند. به‌ویژه آن که شهر مذهبی مشهد، در نزدیکی جاذبه‌های تاریخی و فرهنگی عمدهٔ تمدن ایرانی همچون آرامگاه شاعران بزرگ فارسی‌زبان چون رودکی، فردوسی، عطار و ... مولانا و فیلسوفان شهیر اسلامی چون ابوعلی‌سینا، شیخ شهاب‌الدین سهروردی و ... قرار دارد. به همین ترتیب شیراز با داشتن عناصر تاریخی به ارزشی چون تخت‌جمشید و آرامگاه شاعران بزرگی چون حافظ و سعدی، از جاذبهٔ تاریخی و فرهنگی چشم‌گیری برخوردار است. اصفهان نیز آئینه تمام‌نمای تحول فرهنگ و معماری دوران اسلامی است. این عناصر جایگاه این نقاط را در حوزهٔ گردشگری به سطح بین‌المللی ارتقاء می‌دهد. اما متأسفانه گردشگری ساحلی ایران فاقد چنین جاذبه‌ای است.
وجود چنین محدودیتی پیش از آنکه دلایل واقعاً طبیعی و اقلیمی داشته باشد، بیشتر تحت‌تأثیر نبود امکانات، زیرساخت‌ها، فقدان فضاسازی‌های مناسب و بالاخره علت‌های فرهنگی و سیاسی است. به‌نظر می‌رسد عملکرد ملی به گردشگری ساحلی ایران تحمیل شده است و تا فرآیندهای سیاسی -ایدئولوژیک جامعه دچار دگرگونی نشود نمی‌توان انتظار تحولی چشمگیر در حوزهٔ گردشگری ساحلی داشت.
● درآمدزائی در گردشگری ساحلی
پهنهٔ ساحلی ایران در مقایسه با مساحت کشور چندان چشمگیر نیست و بیشتر به شکل نواری در شمال و جنوب خود را نشان می‌دهد. با این حال به‌ویژه در مناطق شمالی، گردشگری ساحلی با پهنهٔ جنگلی درهم آ‌میخته و گستره‌ای دلپذیر برای برنامه‌ریزی گردشگری فراهم آورده است.
بر پایهٔ این ویژگی‌ها و عملکرد ملی گردشگری ساحلی ایران، ۴ منبع مهم درآمدزائی در این حوزه به قرار زیر شکل گرفته است:
۱) درآمد ناشی از هتلینگ
۲) درآمد ناشی از پذیرائی
۳) درآمد ناشی از عرضهٔ فرآورده‌هائی چون صنایع دستی و سایر محصولات مطرح مانند برنج شمال، کلوچه، انواع مرباهای محلی و ...
۴) و سرانجام درآمد ناشی از فعالیت‌های تفرجی ساحلی چون شنا، قایق‌سواری و... آنچه در تحلیل این عناصر گردشگری اهمیت دارد این است که گردشگری ساحلی مبتنی بر گسترش فعالیت‌های تفریحی - تفرجی مربوط به دریا است. اما متأسفانه توسعهٔ اقامتگاه‌های دولتی در حریم دریا، نه تنها توسعهٔ فعالیت‌های تفریحی و تفرجی ساحلی را منتفی کرده است بلکه این فعالیت‌ها را در معرض نابودی و یا از بین رفتنشان در کارهای تفریحی - تفرجی قرار داده است.
به‌عبارت دیگر استفاده از ساحل، به‌صورت یارانه‌ای در اختیار گروه اندکی از جامعه درآمد است. این امر موجب عرضه محدود خدمات ساحلی، بالا رفتن تقاضا در ایام پیک و به تبع، گران شدن این خدمات می‌شود. گران شدن خدمات ساحلی نبر بر تقاضای گردشگری ساحلی و زمان آن تأثیر منفی می‌گذارد.
استفادهٔ یارانه‌ای از گردشگری ساحلی، در مجموع موجب کاهش درآمد سالانهٔ ناشی از هتلینگ نیز می‌شود.
در مجموع می‌توان گفت که فقدان ساز و کارهای مناسب در بهره‌برداری اقتصادی از گردشگری ساحلی یکی از عوامل مهم کاهش کیفیت خدمات و سرمایه‌گذاری مناسب در این زمینه است.
● خلاءهای سرمایه‌گذاری در گردشگری ساحلی
نوع سرمایه‌گذاری در فعالیت‌های گردشگری به‌ویژه در حوزهٔ مرتبط با اقلیم و طبیعت در تعیین نقشه و جایگاه آن در سطح محلی، منطقه‌ای، ملی و فرامنطقه‌ای اهمیتی اساسی دارد. این سرمایه‌گذاری‌ها شامل بهره‌برداری مناسب از امکانات ساحلی و خدمات جانبی آن مانند هتلینگ، پذیرائی و فروش محصولات مشهور محلی است. در حال حاضر آنچه در گردشگری ساحلی ایران به روشنی به چشم می‌خورد استفادهٔ کاملاً ابتدائی از ساحل است بهره‌برداری از ساحل محدود به احداث پلاژهای ساده، استفاده از قایق‌های موتوری روباز و یا حتی ساحل‌های رهاشده در گوشه و کنار روستاها است. این بهره‌برداری ابتدائی در ساحل شمالی در مقایسه با ساحل جنوبی بیشتر دیده می‌شود. شاید بهترین نوع بهره‌برداری ساحلی در منطقهٔ آزاد کیش باشد که البته در حال حاضر استفاده از این ساحل منحصر به طبقات خاصی است و تنها دهک‌های درآمدی بالای کشور قادر به این‌کار هستند، کمبود مکان‌های مناسب، مشکلات سیاسی و فرهنگی و آشنا نبودن مردم با ساحل و نحوهٔ بهره‌برداری از آن از موانع اصلی سرمایه‌گذاری ساحلی است. استفاده از انواع قایق‌های سرپوشیده کرایه‌ای به شکلی کاملاً خصوصی، توسعه‌ٔ ورزش‌های تفریحی ساحلی، دوچرخه‌سواری ساحلی، احداث آکواریوم‌های شیشه‌ای زیرآبی، ماهیگیری، احداث کافی‌شاپ‌های دریائی و ... از جمله انواع سرمایه‌گذاری‌های ساحلی است که در حال حاضر برنامهٔ خاصی برای آنها در طرح‌های گردشگری ملی وجود ندارد؛ در حالی‌که اجراء این پروژه‌ها می‌تواند ملی به فرامنطقه‌ای فراهم آورد.
● امیدهای گردشگری ساحلی
در حال حاضر گردشگری ساحلی ایران، از جایگاه مناسب و در خوری برخوردار نیست. ترکیب ساحل، جنگل و کوه یکی از قابلیت‌های عمده در گردشگری ساحلی در نوار شمالی و ترکیب ساحل و جزیره‌های بزرگ و پرشمار، جاذبهٔ گردشگری نوار جنوبی کشور است. فقدان ترکیب این عوامل در گردشگری، با وجود همهٔ نابسامانی‌های موجود، یکی از امیدهای بزرگ برای بالا بردن ظرفیت‌های گردشگری ساحلی ایران، جذب سرمایه‌گذار و افزایش تقاضای سفر در این بخش از گردشگری است.
از دیگر کاستی‌های موجود در توسعهٔ فعالیت‌های گردشگری، آمیختن بحث گردشگری با مسائل سیاسی و عقیدتی حتی در سطح ملی ست. در حالی که گسترش و بهره‌برداری از قابلیت‌های موجود، متناسب با فرهنگ و باورهای رسمی نیز به‌راحتی امکان‌پذیر است. طبیعی است که در هر کشوری و از جمله ایران برنامه‌ریزی گردشگری در سطح ملی نمی‌تواند بدون در نظر گرفتن ملاحظات فرهنگی رایج در آن کشور صورت گیرد. اما ناتوانی در تطبیق این ملاحظات فرهنگی با فعالیت‌های گردشگری نیز پذیرفته شده نیست. در هر صورت گردشگری ساحلی ایران در صورتی‌که به تلفیق مناسبی با فرهنگ عمومی جامعه در حوزهٔ مدیریت گردشگری دست یابد، می‌تواند از مهمترین حوزه‌های گردشگری در سطح ملی به‌شمار آید.
● جمع‌بندی
توسعهٔ برنامه‌ریزی نشدهٔ امکانات و خدمات گردشگری ساحلی در حال حاضر یکی از تهدیدات مهم در تعیین نقش و جایگاه این حوزه از گردشگری در اقتصاد کشور به‌شمار می‌رود، کیفیت پائین خدمات، بهره‌برداری ابتدائی از ساحل، رقابت بخش دولتی و خصوصی در توسعهٔ اقامتگاه‌ها و سرانجام یارانه‌ای شدن استفاده از ساحل نتیجهٔ توسعهٔ برنامه‌ریزی‌‌نشده‌ای گسترش گردشگری ساحلی است. تداوم این روند در مجموع سد راه بهبود خدمات و توسعهٔ برنامه‌ریزی‌شدهٔ گردشگری ساحلی شده است و در بلندمدت به هدر رفتن نیرو و سرمایه، افزایش استهلاک امکانات موجود، تخریب ساحل و جنگل و از دست رفتن قابلیت‌های گردشگری ساحلی به‌ویچه در نوار شمالی کشور می‌انجامد.
نکتهٔ دیگر اینکه گردشگری ساحلی نوار جنوبی کشور زیر فشار بعد مسافت از کمبود رونق و سرمایه‌گذاری اندک رنج می‌برد. در مجموع به‌نظر می‌رسد که با وجود قابلیت‌های فراوان در بخش گردشگری، اقتصاد کشور هنوز به درآمدزائی این بخش احساس نیاز فوری نمی‌کند.

جواد رحیم‌پور

منبع : ماهنامه فنی و مهندسی ساختمان و شهر