آشنائی کامل با سی‌تی اسکن

برش‌نگاری محوری رایانه‌ای یا سی‌تی اسکن نوعی ویژه از پرتونگاری اشعه مجهول ”ایکس“ می‌باشد که قادر است تصاویر سطح مقطع بخشی از بدن را بنمایاند. این شیوه مستلزم برش‌نگاری ”توموگرافی“ است. ”تومو“ واژه‌ای یونانی به مفهوم برش یا مقطع و ”گرافی“ به معنای ترسیم می‌باشد. پس توموگرافی به معنای برش‌نگاری است سی‌تی‌اسکن در بسیاری از اقدامات تشخیصی، کاررد دارد که عبارتند از:
● اسکن سر
پرتونگاری متداول با اشعه ایکس، قادر به نمایاندن ساختمان مغز نیست ولی این عمل با سی‌تی‌اسکن، شدنی است.
▪ با اسکن کردن سر می‌توان موارد زیر را تشخیص داد:
۱) غده‌های سرطانی
احتمال دارد غده‌های سرطانی درون مغز، طناب نخاعی یا هر جای دیگری در سر رشد کنند، سی‌تی‌اسکن با توانائی بسیار بالائی قادر به شناسائی غده‌ها است.
۲) لخته‌های خون
چنانچه یک رگ خونی در مغز پاره شود لخته‌های خونی ایجاد می‌شود، لخته‌های خون مانع جریان خون و ارتباط عصبی می‌شود.
۳) بزرگ شدن بطن‌ها
مایع مغزی - نخاعی (مایع روشنی که مغز و نخاع را دربرمی‌گیرد) مایعی است که در بطن‌های مغزی جاری می‌شود. گاهی آن مایع نمی‌تواند به طرز مناسبی تخلیه شود، در نتیجه بطن‌ها بزرگ می‌گردند.
۴) ناهنجاری‌های مربوط به اعصاب
سی‌تی‌اسکن قادر است ناهنجاری‌های مربوط به اعصاب یا عضلات چشم را بنمایاند. ضمناً از این طریق، برای تشخیص تفاوت ضایعات مغزی مربوط به انواع بیماری‌های روانی نیز استفاده می‌شود.
۵) اندام غیرطبیعی
سی‌تی‌اسکن می‌تواند استخوان، بافت نرم، چربی، گاز، مایع و ... را از هم تشخیص دهد. این دستگاه مشخص می‌سازد که آیا اندام ورم کرده یا بزرگ شده و اندازه و شکل یک عضو، طبیعی است یا نه؟
۶) گره‌های لنفاوی متورم
سی‌تی‌اسکن گاه برای تشخیص تغییرات گره‌های لنفاوی موجود در قسمت‌های متفاوت به‌کار می‌رود. این گره‌ها ممکن است به‌علت عفونت یا بروز بیماری‌های دیگر، بزرگ شده باشند.
۷) بیماری‌های لوزالمعده
قبلاً تشخیص این بیماری بدون جراحی تقریباً غیرممکن بود در حالی‌که با سی‌تی‌اسکن می‌توان ظرف مدت کمتر از یک ساعت آن را تشخیص داد.
۸) بیماری‌های ستون فقرات
سی‌تی‌اسکن قادر است دیسک‌ها (بالشتک‌هائی از بافت نرم در بین مهره‌ها) را نشان داده و مشخص سازد که آیا دیسک دچار پارگی شده و آیا بر یک عصب فشار می‌آورد یا نه؟
۹) سرطان ریه
سی‌تی‌اسکن می‌تواند نقاط ویژه‌ای را که توده‌های سرطانی رشد یافته است بنمایاند که این توده‌ها معمولاً با پرتونگاری اشعه ایکس دقیقاً معلوم نمی‌شود.
● طرز کار دستگاه‌های سی‌تی‌اسکن
۱) اشعه
یک لامپ اشعه ایکس، دستهٔ باریکی از اشعه را بر سطح مشخصی از بدن متمرکز می‌سازد. جذب اشعه ایکس در قسمت‌های مختلف بدن متفاوت است.
۲) گیرنده
گیرنده‌ها، شمار پرتوهای ایکس باقیمانده را بعد از عبور دسته اشعه ایکس از بدن نمایان می‌سازد. این اطلاعات به یک رایانه منتقل شده و در آنجا انباشته می‌شود.
۳) چرخش
لامپ اشعهٔ ایکس به دور بدن می‌گردد و آن را اسکن کرده و به گیرنده‌ها منتقل می‌کند، هزاران اندازه‌گیری توسط گیرنده‌ها دریافت شده و در رایانه ثبت می‌شود.
۴) رایانه
رایانه اطلاعات گیرنده‌ها را در نقاط گوناگون، تجزیه و تحلیل می‌کند. محاسبات به یک تصویر ویدیوئی تبدیل شده و بر روی فلاپی یا دیسکت نوری ذخیره می‌شود.
● آمادگی برای سی‌تی‌اسکن
این موارد، رهنمودهای عمومی هستند که اغلب پزشک یا فناور (تکنسین) بخش سی‌تی اسکن در اختیار شما می‌گذارند و معمولاً شامل این موارد هستند:
۱) از شما خواسته می‌شود که بین ۴ تا ۸ ساعت قبل از اسکن، از خوردن غذا و نوشیدن مایعات خودداری کنید. البته این در صورتی است که لازم باشند از یک مادهٔ حاجب (خوراکی یا تزریق) در حین انجام سی‌تی‌اسکن، استفاده شود. این ماده نمایش برخی اندام‌ها را آشکارتر کرده و مشاهدهٔ نتیجه آزمایش را آسان‌تر می‌گرداند.
۲) برای سی‌تی‌اسکن بهتر است که لباس راحت و گشاد بپوشید و زیورآلات، سنجاق سر، عینک، دندان مصنوعی و ... را درآورده و کنری بگذارید، اگر نسبت به داروی خاصی حساسیت دارید حتماً پزشک یا فناور را مطلع سازید.
● مراحل انجام سی‌تی‌اسکن سر
در مرحله اول، فناور (تکنسین) شما را روی میز معاینه قرار می‌دهد و مادهٔ مخصوصی را در سیاهرگ شما تزریق می‌کند. و یا ماده خوراکی را به شما می‌دهد. پس از آن شما ممکن است دچار برافروختگی، تهوع، سردرد یا شور شدن دهان گردید. احساس خارش یا تنگی نفس احتمالاً نشانهٔ حساسیت شما نسبت به این ماده است. در صورتی‌که دچار واکنش‌های شدید حساسیتی شدید پرتونگار را آگاه سازید.
مرحله دوم فناور سر شما را در جایگاه مخصوص قرار داده و توسط یک بند آن را می‌بندد تا تکان نخورد، زیرا حتی یک حرکت جزئی، نتایج پرتونگاری را تار می‌کند.
در مرحلهٔ سوم شما به درون دستگاه سی‌تی‌اسکن منتقل می‌شوید.
● اسکن کردن
وقتی دستگاه سر شما را اسکن می‌کند، یک صدای ویژ ویژ می‌شنوید، آرام باشید. سرتان را نجنبانید، بعد از هر اسکن ممکن است بدن شما قدری بلرزد، اما نباید نگران شوید چون این واکنش طبیعی بدن شما است.
تمام این عملیات ممکن است بین ۳۰ دقیقه الی ۲ ساعت طول بکشد و این بسته به آزمایش دقیقی است که باید صورت بگیرد، بعد از آزمایش، نتایج سی‌تی‌اسکن شما ارزیابی می‌‌گردد، احتمال دارد به آزمایش دیگری احتیاج داشته باشید، که در این صورت، اسکن‌های دیگری از شما گرفته می‌شود.
در مورد شیوه پرتونگاری با اشعه ایکس، باید دانست که تشعشع امری خطرناک است، ولی سی‌تی‌اسکن طوری طراحی شده است که با کمترین تماس با اشعه بیشترین اطلاعات را ارائه می‌دهد و در مقایسه با دیگر روش‌های تشخیص، کمترین خطر را دربردارد.

ابوالفضل امیردیوانی
منبع:
۱) نکاتی که باید درباره سی‌تی‌اسکن بدانید، گروه سلامت، تهران ۱۳۸۰
۲) یادداشت‌های پراکندهٔ شخصی.

منبع : ماهنامه طمطراق