بررسی تکامل پول

احتیاجات انسانی كه در جامعه زندگی می‌كند‌، حتی در جوامع اولیه و با تقسیم كار محدود‌، بسیار زیاد و گوناگون است‌. چنین انسانی قادر نیست كلیه نیاز‌های خود را به تنهایی(By himself) تامین نماید‌. از این رو انسانی كه در جامعه زندگی می‌كند بخشی از نیازهای خویش را با كمك سایرین تامین می‌كند و متقابلا‌ خود نیز به تامین نیازدیگران اقدام می‌كند‌، پس مبادله و معامله ك نیازاساسی و انجام و شكل‌گیری آن برای انسان امری اجتناب‌ناپذیر است‌. خصوصا هنگامی‌كه عرصه‌های زیستی بشر‌، هرچه بیشتر‌، متنوع‌تر و پیچیده‌تر شد‌. بنابراین هر انسانی برای زیستن در جامعه(هرچند جامعه بدوی) نیاز به مبادله و معامله با دیگران دارد‌، حال روش‌ها و شیوه‌های مختلفی برای معاوضه با دیگران می‌تواند به كار رود‌. ‌ این شیوه‌ها به طور همزمان و متناسب با پیشرفت تكنولوژی‌، فرهنگ‌، اجتماعی‌تر شدن و انقلا‌ب‌های علمی‌، پیشرفت كردند‌. از جمله این شیوه‌ها می‌توان به مبادله كالا‌ با كالا‌‌، پول كالا‌یی و پول اعتباری اشاره كرد‌.
برای بررسی و آشنایی بیشتر با روال تاریخی شیوه‌های مبادله در تاریخ زندگی انسان‌، در این مقال شیوه‌های معاوضه در قالب سه نظام معاوضه بررسی می‌شود‌.
۱)‌ نظام پایاپای ( مبادله كالا‌ با كالا‌)
در قدیمی‌ترین شیوه معاوضه انسان‌ها با یكدیگر‌، هر شخصی مازاد تولید بر مصرف خویش را كه به آن نیاز ندارد با مازاد تولید سایرین كه به آنها احتیاج دارند معاوضه و مبادله می‌نماید یعنی كالا‌یی می‌دهد و در مقابل از خدمت یا كالا‌ی دیگران استفاده می‌كند‌. این معاملا‌ت و مبادلا‌ت كه به صورت معاوضه صورت می‌گیرد یعنی همزمان با فروش كالا‌‌، كالا‌ی دیگری خریداری می‌شود‌، معاملا‌ت پایاپای مستقیمDirect barter) )یا تهاتری مستقیم یا پایاپای خالص نامیده می‌شود‌. در این نظام مبادله‌، كالا‌ها و خدمات با یكدیگر به طور مستقیم معاوضه شده و از واسطه‌ای برای انجام خرید و فروش یا محاسبه استفاده نمی‌شود‌. اما به تدریج به دلیل بروز یك سری از مشكلا‌ت از جمله عدم تطبیق مضاعف احتیاجات‌، عدم توانایی در محاسبه‌، عدم ذخیره نمودن ارزش اقتصادی‌، ناتوانایی در پرداخت‌های آتی و مشكل تقسیم ناپذیری‌، منجر به این شد كه كالا‌هایی در جوامع مختلف به عنوان واسطه مبادلا‌ت‌، مقیاس ارزش شوند و بدین ترتیب نظام تجاری پایاپای غیر مستقیم یا نظام پول كالا‌یی بوجود آمد‌.
نظام پول كالا‌یی
۲) ( نظام مبادله پایاپای غیر مستقیم )
با توجه به مشكلا‌ت و نقایص مذكور در نظام تجاری پایاپای مستقیم و پیشرفت جوامع و افزایش جمعیت‌، به تدریج نظام تجاری مبادله مستقیم متحول شد و نظامی‌متناسب با نیاز جوامع شكل گرفت‌. این نظام جدید‌، نظام پایاپای غیر مستقیم یا نظام پول كالا‌یی نامیده می‌شود‌. در این نظام مبادله‌، فروشندگان كالا‌‌، كالا‌های خویش را مستقیما با كالا‌ یا كالا‌هایی كه بدان نیاز دارند معاوضه نمی‌كنند بلكه كالا‌ یا كالا‌های مازاد بر مصرف خانوارشان را فروخته و در عوض كالا‌ یا كالا‌هایی را می‌خرند كه فكرمی‌كنند این كالا‌ها مورد احتیاج خانوارهایی خواهد بود كه آن خانوارها كالا‌ یا كالا‌های مورد درخواست آنها را برای فروش در اختیار دارند‌. بطور مثال; در مبادله ك كره و یك كفش‌، ممكن است مثلا‌ تنباكو عامل واسطه ا عامل مبادله باشد‌. در این مبادله‌، فروشنده‌ای كه دارای مازاد كره است و خود نیاز به كفش دارد‌، ابتدا با این فكر كه فروشنده كفش نیاز به تنباكو داشته باشد‌، كره مازاد بر نیاز خود را با تنباكو معامله كرده و تنباكوی بدست آمده از مبادله را در مرحله بعدی با فروشنده كفش معاوضه می‌كند‌. از این طریق نیاز فروشنده كفش به تنباكو و همچنین نیاز فروشنده كره به كفش تامین می‌گردد‌. آنچنان كه ذكر شد در این مبادله تنباكو نقش واسطه در مبادله را داشته و باعث تسهیل در امر مبادله كره با كفش شده است‌. در این مبادله تنباكو به عنوان واسطه بین كره و كفش عمل نموده و موجب تسهیل امر تجارت می‌شود‌، اگر عمیق‌تر شویم‌، به این نتیجه می‌رسیم كه همین كالا‌ی واسطه تحول می‌یابد و در نهایت به عنوان واسطه تمامی‌مبادلا‌ت مورد قبول عامه مردم قرار می‌گیرد و از آن به عنوان پول كالا‌یی یاد می‌شود‌. به عبارت دیگر می‌توان نظام پول كالا‌یی را شكل تكامل یافته‌ای از نظام مبادله غیر مستقیم دانست‌.
در نظام مبادله پول كالا‌یی كه نسبت به نظام مبادله پایاپای‌، ساده‌تر و پیشرفته‌تر می‌باشد‌، در هر جامعه‌ای كالا‌یی وسیله مبادله‌ای بهتر بگوییم كالا‌یی به عنوان واسطه مبادله و داد ستد قرار می‌گیرد كه به این كالا‌ی واسطه عامه پذیر (بدین معنی كه مورد قبول عامه مردم می‌باشد)‌، پول كالا‌یی گفته می‌شود‌. به طور كلی در جوامع مختلف و در زمان‌های مختلف كالا‌های بسیاری نقش پول كالا‌یی را ایفا نموده‌اند از جمله آنها می‌توان به چهارپایان‌، غلا‌ت‌، روغن زیتون‌، شراب‌، كنیز‌، برده‌، نمك‌، تنباكو‌، چرم‌، مس‌، مفرغ‌، آهن‌، نیكل‌، برنج‌، الماس‌، نقره و طلا‌ اشاره كرد‌، از میان موارد مذكور طلا‌ و نقره مدت مدیدی به طور مستقیم نقش پول كالا‌یی را ایفا نمودند و با معرفی اسكناس دارای پشتوانه فلزات طلا‌ و نقره قابل تبدیل‌، بدین معنی كه در هر لحظه امكان تبدیل سكه و اسكناس به طلا‌ و نقره وجود داشت‌، به طور غیر مستقیم ایفای نقش كردند و این دوران به عنوان دوره شكل گیری پول فلزی مشهور شده است‌. به مرور زمان‌، تحولا‌ت و تغییرات اساسی درتولید سكه‌های طلا‌ و نقره بوجود آمد و از آلیاژهای مختلف در تولید سكه و اسكناس بهره گرفته شد‌. بعد از این دوران‌، تحولا‌تی كه در گسترش مبادلا‌ت برون مرزی بوجود آمد و مشكلا‌تی چون حمل و نقل سكه‌های رایج و نیز كمبودهای شدید آن عناصر فلزی كه در اثر رواج هرچه بیشتر مبادلا‌ت خود را نشان می‌داد‌‌، زمینه را برای تحولا‌تی دیگر در روش مبادله و مخصوصا وسیله مبادله بوجود آورد كه از جمله آنها می‌توان به رواج گونه‌ای دیگر از وسیله مبادله بنام پول اعتباری اشاره كرد‌. بعبارت دیگر‌، در یك فرآیند تكاملی و خود جوش از نظام مبادله پایاپای به نظام مبادله مبتنی بر پول كالا‌یی و سپس به نظام مبتنی بر پول كاغذی و اعتباری و پول الكترونیكی می‌رسیم‌.
‌۳) نظام پول اعتباری
چنانكه در بخش‌های قبلی ذكر شد‌، كالا‌های مختلف در دوره‌های مختلف به عنوان پول كالا‌یی در مبادلا‌ت نقش واسطه را ایفا كرده‌اند و این پول كالا‌ها در دوران مختلف با توجه به پیشرفت تكنولوژی‌، توسعه فرهنگ مردم‌، گسترش شهرنشینی‌، كشف فلزات مختلف و از همه مهمتر گسترش ارتباطات بین مردمی‌و برون مرزی‌، دچار تغییرات اساسی گردید و بعد‌ها با كشف كاغذ و كاربرد آن در مبادلا‌ت در قالب نقش اعتباری‌، باعث گرایش پول كالا‌یی به پول كاغذی یا اعتباری شد‌. این دوران نیز در طی سالیان زیادی دچار تغییرات اساسی شد‌. شایان ذكر است كه آغاز تغییرات اصلی یا به عبارتی تحول عمیق در واسطه مبادله به قرن هفدهم در اروپا بر میگردد‌. در این قرن پول كالا‌یی به اسكناس و سكه تغییر ماهیت داد‌. از این زمان به بعد‌، پول در شكل اسكناس و سكه به خاطر اعتباری كه در نزد عموم پیدا كرد‌، ارزش مبادله‌ای مضاعف یافت‌. بطوری كه این وسیله مبادله‌، امروزه در تمام نقاط دنیا در قالب پول‌های ملی مورد استفاده قرار می‌گیرد‌.
معنای واقعی و ذاتی اعتبار در رواج اسكناس توسعه پیدا كرد بدین معنی كه پول دیگر به خاطر این كه كالا‌ باشد مورد تقاضا قرار نمی‌گیرد بلكه به خاطر قدرت و توانایی آن در مبادلا‌ت كالا‌ها و خدمات می‌باشد كه به عنوان پول مورد پذیرش است‌. از این دوران موضوع اعتبارات در مبادلا‌ت رایج گشت كه بعد‌ها با رواج ان‌، و توسعه تكنولوژی و دانش بشری از ابزارهای دیگری نیز با ارزش اعتباری در مبادلا‌ت استفاده شد‌. از جمله آنها كه امروزه در نقش اسكناس كاربرد دارند می‌توان به چك‌، تراول چك و غیره اشاره كرد‌. بعد‌ها با پیش آمدن مشكلا‌تی چون كمبود كاغذ از یك طرف و پیشرفت تكنولوژی و وقوع انقلا‌ب الكترونیكی از طرف دیگر‌، شیوه‌های مبادله كاغذی یا چكی نیز دچار تغییر و تحول شد و شیوه‌های مبادله اسكناس‌، چك‌، و غیره از انقلا‌ب الكترونیكی تغییرات اساسی پذیرفت و منجر به رواج كارت‌های اعتباری‌، كارت‌های پلا‌ستیكی‌، پول الكترونیكی و در نهایت پول دیجیتالی شد‌. در دهه‌های اخیر‌‌، پول الكترونیكی بیشتر در مبادلا‌ت بین‌المللی مورد استفاده واقع می‌شود‌. و امروزه مبادلا‌ت درون مرزی نیز در بیشتر كشورها از این طریق انجام می‌گیرد‌، برای مثال در اقتصادهای پیشرفته‌ای چون ایالا‌ت متحده آمریكا‌، اسكناس سهم ناچیزی در انتقالا‌ت سالا‌نه دارا می‌باشد‌، و در عوض به اهمیت و سهم انتقالا‌ت تلكس و تلگرافی افزوده شده به طوری كه این نوع انتقالا‌ت سهم غالب در مبادلا‌ت را تشكیل می‌دهد‌. ( بیش از ۹۰% از مبادلا‌ت)‌.● ‌پول الكترونیكی
هدفی كه از ایجاد سیستم پرداخت الكترونیكی بر روی اینترنت دنبال می‌شود‌، عبارت است از ارسال پرداخت‌های الكترونیكی بر روی شبكه عمومی‌برای بدست آوردن كالا‌های الكترونیكی یا گرفتن تعهد برای تحویل كالا‌های فیزیكی‌. بدین معنی كه پرداخت‌های الكترونیكی در راستای تامین نیاز بخش بزرگی از سیستم مبادلا‌ت الكترونیكی یعنی نقل و انتقال وجوه و اسناد اعتباری‌، نقش مهمی ایفا می‌كنند كه بدون آن دامنه مبادلا‌ت الكترونیكی با نقص اساسی مواجه خواهد شد‌. این سیستم‌ها به شیوه‌های مختلفی بر روی اینترنت طراحی می‌شوند یا در دنیای مجازی یا بدون حضور فیزیكی افراد یا حضور یكجانبه افراد در دریافت و پرداخت پول و اسناد‌. از اینگونه سیستم‌های پرداخت الكترونیكی می‌توان به; سیستم‌های مبتنی بر كارت الكترونیكی‌، سیستم‌های مبتنی بر چك الكترونیكی‌‌، سیستم‌های مبتنی بر پول الكترونیكی‌، سیستم‌های مبتنی بر ریزپرداخت‌ها یا ریزپردازنده‌ها‌، اشاره نمود‌. (در شماره‌های بعد بیشتر به موضوع انواع پرداخت‌ها و نیز انواع كارتها و‌. ‌. ‌. خواهیم پرداخت)‌.
پول الكترونیكی یا پول دیجیتالی یكی از دستاوردهای تكنولوژی اطلا‌عات می‌باشد كه امروزه جایگزین كاملی برای پول كاغذی و سكه شده است‌. در این نوع از پول از قبل مبلغی پرداخت شده و در قبال مبلغ پرداخت شده‌، پول الكترونیكی یا اعتبار الكترونیكی در یافت می‌شود‌. این پول الكترونیكی در مبادلا‌ت كالا‌ و خدمات به فروشندگان یا عرضه كنندگان ارائه شده و مبلغ معامله از طریق سیستم اینترنتی از حساب خریدار برداشت می‌شود‌. این نوع پول‌، امكان تبدیل شدن به پول كاغذی را درهر زمان دارا می‌باشد و این كار توسط سرویس دهندگان خدمات مالی انجام می‌شود‌. بدین معنی كه سرویس دهندگان مالی‌، پول الكترونیكی را خرید كرده و در هر زمان و مكان ممكن آن را با پول كاغذی یا سكه تعویض می‌كنند‌. اما مسئله‌ای كه در این میان مطرح می‌شود‌، مربوط به این است كه سرویس‌دهندگان برای جلوگیری از خرج كردن چند باره چنین پول هایی‌، باید لیست‌های بزرگی از پول‌های خرج شده را نگه داری نمایند‌. این كار امروزه از طریق سیستم‌های نقدینگی الكترونیكی انجام شده و ارائه دهندگان خدمات مالی با استفاده از این سیستم‌، لیست پول‌های خرج شده را نگه داری می‌كنند‌.
از پول الكترونیكی تعاریف زیادی شده است و در بیشتر این تعریف ها‌، پول الكترونیكی با پول دیجیتالی به یك معنا آمده است در حالی كه در جزئیات چندی از نظر قابلیت‌ها و نحوه ذخیره اطلا‌عات و خرج كردن اعتبارات با هم تفاوت دارند‌.
ـ از مهمترین تعریف پول الكترونیكی می‌توان موارد زیر را ذكر كرد:
▪ تعریف اول‌ پول الكترونیكی عبارت است از بیت‌های موجود در حافظه كامپیوتر كه دارای ارزش برابر با پول نقد می‌باشند‌.
▪ تعریف دوم‌ جامعه اروپا در پیش‌نویس دستورو العمل خود‌، پول الكترونیكی را با توجه به ویژگی‌های زیر تعریف می‌كند:
الف) بر روی قطعه‌ای الكترونیكی همانند تراشه كارت و یا حافظه كامپیوتری به صورت الكترونیكی ذخیره شده است‌.
ب) به عنوان یك وسیله پرداخت برای تعهدات اشخاصی غیر از مؤسسه صادر كننده پذیرفته شده است‌. بدین منظور ایجاد شده كه به عنوان جانشین الكترونیكی برای سكه و اسكناس در دسترس استفاده‌كنندگان قرار می‌گیرد‌.
ج) به منظور انتقال الكترونیكی وجوه پرداخت‌های با مقدار محدود ایجاد شده است‌.
تعریف سوم‌ مشاوران امور مصرف كنندگان فدرال رزرو آمریكا پول الكترونیكی را این طور تعریف كرده‌اند: پولی است كه به صو رت الكترونیكی به گردش در می‌آید و می‌تواند به صورت كارت‌های الكترونیكی‌، هوشمند و یا كارت‌هایی كه در آنها ارزش ذخیره شده كیف پول الكترونیكی عرضه شود‌. همچنین می‌تواند در پایانه فروش مورد استفاده واقع شود یا بدون دخالت شخصی دیگر‌، مستقیما به صورت شخص به شخص مورد استفاده قرار گیرد و نیز می‌تواند از طریق خطوط تلفن به سوی بانك‌ها یا دیگر ارائه‌دهندگان خدمات یا صادر كنندگان (پول الكترونیكی ) به گردش در آمده و خرج شود‌. ( مجله مناطق ویژه ۱۳۸۳‌، ص ۲۸)
از تعاریف بالا‌ می‌توان نتیجه گرفت كه پول الكترونیكی یك مكانیسم پرداخت ارزش ذخیره شده پیش پرداخت است كه درآن مقداری از وجوه ارزشی كه برای مصرف كننده قابل استفاده است در یك وسیله ا قطعه الكترونیكی ذخیره شده و در تصرف مشتری قرار می‌گیرد‌. این ارزش الكترونیكی توسط مصرف كننده و مشتری خریداری می‌شود و هر بار كه مستقیما به دستگاه‌های دیگر متصل شود یا مصرف كننده از دستگاه دیگر استفاده كند یا از طریق پایانه‌های فروش و یا حتی شبكه‌های كامپیوتری همچون اینترنت خریدی را انجام دهد‌، از موجودی آن كاسته می‌شود‌. برخلا‌ف بسیاری از كارت‌های تك منظوره پیش پرداخت شده( همانند كارت‌های تلفن)‌، محصولا‌ت پول الكترونیكی به این منظور طراحی شده و مورد استفاده عموم واقع می‌شوندو وسایل چند منظوره‌ای برای پرداخت محسوب می‌شوند‌. پول الكترونیكی هم كارت‌های پیش پرداخت شده ( گاهی اوقات كارت هوشمند الكترونیكی نامیده می‌شود) و هم محصولا‌ت نرم افزاری پرداخت شده كه از شبكه‌های كامپیوتری نظیراینترنت بهره می‌برند ( بعضا پول الكترونیكی هم نامیده می‌شوند) شامل می‌شود‌. رایج‌ترین محصولا‌ت‌، محصولا‌ت مبتنی بر كارت هستند‌. صنایع پیشرو دراین زمینه هم ویزا و ماندكس هستند‌. البته طیف وسیعی از این محصولا‌ت به عموم عرضه شده‌اند از جمله پروتن‌، پی پال‌، میل‌، سایبر كش و‌. ‌. ‌. ‌. ‌.
● ویژگی‌های پول الكترونیكی
ـ پول الكترونیكی دارای ویژگی‌های مختص به خود می‌باشد‌. از جمله آنها می‌توان به موارد زیر اشاره كرد:
۱) ارزش بر روی قطعه وسیله ای الكترونیكی‌، به صورت الكترونیكی ذخیره شده است‌. محصولا‌ت گوناگون از لحاظ اجرا دارای تكنیك‌های متفاوت هستند‌. در پول الكترونیكی مبتنی بر كارت‌، یك قطعه سخت افزاری كامپیوتری كه قابل حمل بوده و نوعا یك ریز پردازنده است‌، در یك كارت پلا‌ستیكی جای داده شده در حالیكه در پول الكترونیكی مبتنی بر نرم افزار‌، از یك نرم افزار تخصصی و مخصوص كه بر روی كامپیوتر نصب می‌شود‌، استفاده می‌كنند‌.
۲) ارزش موجودی در پول الكترونیكی به چند طریق به شیوه الكترونیكی منتقل می‌شود‌. برخی از انواع پول الكترونیكی امكان انتقال موازنه‌های الكترونیكی را مستقیما از یك مصرف كننده به دیگری بدون دخالت شخص ثالث ( هماند صادر كننده پول الكترونیكی ) فراهم می‌آورد‌. آنچه كه بیشتر متداول و رایج است‌، تنها پرداخت از مصرف كننده به بازرگان و همچنین امكان بازخرید ارزش پول الكترونیكی توسط بازرگان است یعنی بازرگان با ارائه این پول می‌تواند پول نقدی برابر با وجه مندرج در پول الكترونیكی دریافت كند‌.
۳) تعداد شركا و طرفینی كه به نحو كاركردی و موثر در مبادلا‌ت پول الكترونیكی دخیل هستند‌، بسیار بیشتر از معاملا‌ت قرادادی است‌. عموما در مبادله پول الكترونیكی‌، چهار دسته از افراد دخیل می‌باشند: صادر كننده ارزش پول الكترونیكی‌، اپراتور شبكه‌، فروشنده نرم افزارها و سخت افزارهای ویژه‌، نقل و انتقال دهنده و تسویه‌كننده معاملا‌ت پول الكترونیكی‌. این گروه‌ها به صورت هماهنگ با هم در جاری شدن معاملا‌ت پول الكترونیكی همكاری می‌كنند‌. در حالی كه در سیستم معاملا‌ت قراردادی ( سیستم معاملا‌ت غیر پول الكترونیكی ) تعداد گروه‌های موثر تنها شامل صادر كننده ارزش و تسویه‌كننده معامله می‌باشند‌.
۴) موانع و مشكلا‌ت فنی و انسانی می‌تواند اجرای معاملا‌ت را مشكل یا غیر ممكن سازد در حالی كه در معاملا‌ت مبتنی بر كاغذ‌، امكان بروز چنین مشكلی پایین می‌باشد‌. در سیستم مبادلا‌ت پول الكترونیكی به دلیل پیچیده بودن سیستم مبادله‌، بروز چنین مشكلی در سیستم می‌تواند نقل و انتقال وجوه ا معامله را با مشكل جدی مواجه سازد‌. از جمله این مشكلا‌ت‌، مشكل فنی در سیستم انتقال اطلا‌عات و داده‌ها است، در صورت بروز مشكل در این بخش كل سیستم مبادله الكترونیكی مختل می‌شود‌.

منبع : روزنامه حیات نو