نگاهی به پتانسیل اقتصادی بیوتکنولوژی دریایی

بیوتكنولوژی دریایی، زمینهٔ نسبتاً جدیدی است كه به كشف و استفاده از فرآورده‌ها و فرآیندهای برگرفته از موجودات دریایی اختصاص دارد. اقیانوس‌ها و دریاها بیش از سه‌چهارم سطح زمین و موجودات دریایی، بخش اعظمی از تنوع بیولوژیكی آن را تشكیل می‌دهند. این تنوع، منبع تركیبات منحصربه‌فردی است كه دارای پتانسیل‌های صنعتی در زمینه‌هایی همچون تولید مواد دارویی، آرایشی، افزودنی‌های غذایی، كاوشگرهای مولكولی، آنزیم‌ها، مواد شیمیایی ظریف ( Fine Chemical) و مواد شیمیایی مورد استفاده در كشاورزی است.
هر گروه از فرآورده‌های فوق، بازاری بالقوه به ارزش چند میلیارد دلار دارند. در واقع، هزاران تركیب شیمیایی منحصربه‌فرد كه تاكنون شناسایی و از منابع دریایی استحصال شده است، تنها به بخش كوچكی از تنوع بیولوژیكی و شیمیایی دریاها تعلق دارد و اقیانوس‌ها هنوز سرشار از تركیبات با ارزشی هستند كه در آینده كشف خواهند شد.
بر اساس گزارشی كه شركت ارتباطات تجاری (Business Communications Company, Inc) منتشر كرده است، بازار جهانی فر‌آورده‌ها و فرآیندهای حاصل از بیوتكنولوژی دریایی در سال ۲۰۰۲، بیش از ۴/۲ میلیارد دلار برآورده شده است كه نسبت به سال ۲۰۰۱، حدود‌ ۴/۹ درصد رشد داشته است. ۸۰۴ میلیون دلار از این رقم، یعنی ۳۳درصد از كل بازار جهانی،‌ به آمریكا اختصاص دارد و حدود ۶/۱ میلیارد دلار، متعلق به كشورهای دیگر است. انتظار بر این است كه بازار جهانی فرآورده‌های بیوتكنولوژی دریایی،‌ به غیر از آمریكا، تا سال ۲۰۰۷، رشد سریعتری معادل ۴/۶ درصد داشته باشد. این رشد تا قبل از سال ۲۰۰۲،‌ معادل ۷/۴ درصد بوده است. بنابراین پیش‌بینی می‌شود كه بازار جهانی فر‌آورده‌ها و فر‌آیندهای بیوتكنولوژی دریایی، تا سال ۲۰۰۷ به بیش از ۳ میلیارد دلار برسد.
درحال حاضر، دو كشور ایالات متحده و ژاپن، پیشگامان بیوتكنولوژی دریایی در جهان هستند. توسعه بیوتكنولوژی دریایی در این دو كشور، مرهون سرمایه‌گذاری آنها در دو دههٔ گذشته است؛ به عنوان مثال، در سال ۱۹۹۲، ایالات متحده و ژاپن به ترتیب ۴۰ و ۵۱۹ میلیون دلار در زمینهٔ بیوتكنولوژی دریایی سرمایه‌گذاری كردند. این سرمایه‌گذاری در ایالات متحده، به ارایهٔ حداقل ۱۹۰ پتنت تا سال ۲۰۰۲ انجامیده است.
همچنین تحقیقات در زمینهٔ بیوتكنولوژی دریایی در ایالات متحده تا سال ۲۰۰۲ منجر به تولید حداقل ۳۰ فرآوردهٔ دریایی تا مرحلهٔ پیش از آزمایشات كلینیكی شده كه در اغلب موارد با هدف درمان سرطان، حساسیت و ایدز بوده است. به‌عنوان نمونه، پنج عدد از فرآورده‌هایی كه در نه سال اخیر با سرمایه‌گذاری نسبتاً اندكی توسعه یافته‌اند، بازار بالقوه‌ای معادل ۲ میلیارد دلار دارند.
این فرآورده‌ها به‌عنوان دارو در درمان بیماری‌هایی‌ چون سرطان، ایدز، حساسیت، تولید كودهای قابل‌تجزیه در كشاورزی، ضدیخ طبیعی و سورفاكتنت‌های صنعتی به‌كار می‌روند. به‌عنوان مثال‌، فروش یك فرآوردهٔ دریایی عامل ضد حساسیت با نام Pseudoterosin كه از ویپ‌های دریایی (Sea Whip) استحصال می‌شود، به بیش از ۱۰۰ میلیون دلار رسیده است. این امر نشان‌دهندهٔ این است كه بیوتكنولوژی دریایی، بازاری چند میلیارد دلاری را در سراسر جهان به خود اختصاص داده است.
جدول و نمودار زیر، بازار جهانی بیوتكنولوژی دریایی را تا سال ۲۰۰۷ نشان می‌دهد:
● تحلیل:
با توجه به آمار و ارقام فوق و وجود حدود ۳ هزار كیلومتر مرز آبی و چندین دریاچه در ایران، به‌نظر می‌آید كه بیوتكنولوژی دریایی می‌تواند زمینهٔ مناسبی جهت سرمایه‌گذاری و كسب درآمد برای كشور باشد؛ بسیاری از موجودات مفید دریایی از جمله جلبك‌ها، ماهی‌ها و میكروارگانیسم‌ها در آب‌های ساحلی ایران به وفور یافت می‌شوند كه می‌توان به عنوان منابع در‌آمدزا به آنها نگاه كرد. اما علیرغم وجود این پتانسیل‌ مناسب، در ایران سرمایه‌گذاری ناچیزی در این زمینه صورت گرفته است؛ اگر چه مراكزی مانند مؤسسه تحقیقات شیلات ایران، مؤسسه تحقیقات بیوتكنولوژی خلیج فارس و برخی از دانشگاه‌ها (به‌طور پراكنده) در این زمینه مشغول به فعالیت هستند، ولی حجم این فعالیت‌ها در مقایسه با پتانسیل اقتصادی زیادی كه در دریا وجود دارد، بسیار ناچیز است. عدم توجه به بیوتكنولوژی دریایی، در سند ملی زیست‌فناوری ایران نیز مشاهده می‌شود؛‌ به‌گونه‌ای كه در این سند، نامی از بیوتكنولوژی دریایی، به‌عنوان یكی از شاخه‌های بیوتكنولوژی، برده نشده است و این مسئله یكی از ایراداتی است كه بر سند مذكور وارد است.
ایران،‌ در زمینهٔ نیروی انسانی در حوزهٔ بیوتكنولوژی دریایی نیز با كمبود روبروست؛‌ علیرغم اینكه دانشگاه‌های زیادی در سراسر دنیا، دوره‌های آموزشی بیوتكنولوژی دریایی دارند، در حال حاضر رشته‌ای به‌نام بیوتكنولوژی دریایی در كشور وجود ندارد. همچنین سالهاست كه در دنیا از بیوتكنولوژی دریایی در جهت تولید درآمد استفاده می‌شود.
در حالی‌كه در ایران از این حیث هم به بیوتكنولوژی دریایی كم‌توجهی شده است. راهكاری كه برای حل این مشكل می‌تواند مدنظر قرار گیرد، در ابتدای امر، تربیت نیروی انسانی متخصص و در مرحله بعد، سرمایه‌گذاری كافی و پژوهش هدفمند و اولویت‌دار است.

نویسنده: مهدی رهایی
مآخذ:
۱) Anonymous. Marine Biotechnology: Creating New Value from the Sea. http://www.modares.ac.ir/elearning/mnaderi/Genetic%۲۰Engineering%۲۰ course%۲۰II/pdf%۲۰Doc/marine۵.pdf
۲) McWilliams, Andrew. ۲۰۰۳. C-۱۸۴R Biomaterials from Marine Sources. Business Communications Company, Inc.
۳) Rajan, Malika. ۲۰۰۳. Global Market For Marine Biotechnology Products And Processes To Cross $۳ Billion By ۲۰۰۷. www.bccresearch.com.

منبع : شبکه تحلیل گران تکنولوژی ایران