نگاهی به هنر سیر و سفر

بازار نشر در ایران مخاطبان اصلی خود را در خوانندگان ادبیات داستانی و کتاب های سبک روانشناسی می جوید و بنابراین از گروه عمده ای از کتاب ها که همیشه در فهرست پرفروش ترین کتاب های جهان جای دارند غافل می ماند.
این گروه عمده، کتاب های غیرداستانی(Nonfiction) هستند. کتاب های غیرداستانی در جوایر معتبری چون پولیتزر بررسی می شوند و از طرفی در کتابفروشی ها در قفسه مخصوص به خود جای می گیرند که رونقش چندان کم تر از قفسه کتاب های داستانی نیست. اصولاً واژه غیرداستانی به اثری اطلاق می شود که نویسنده آن را به عنوان امری حقیقی (و نه تخیلی) بیان می کند اما به شیوه متون علمی الزامی به اثبات یا تحلیل آن ندارد و از طرفی مخاطب کتاب های غیرداستانی علاقه مندان یک موضوع و ( و نه الزاماً متخصصان) آن حوزه هستند. بسیاری از قالب های پیشین ادبی که اکنون در سایه داستان کوتاه و رمان قرار گرفته اند عملاً در حیطه آثار غیرداستانی به حیات خود ادامه می دهند.
در کتاب هنر سیر و سفر نوشته آلن دو باتن که جزء شناخته شده ترین نویسندگان آثار غیرداستانی محسوب می شود با آمیزه ای از قالب ادبی سفرنامه و مقاله توصیفی مواجهیم. و در نگاهی دقیق تر نمونه هایی از نقد ادبی تاریخی تذکره ای، زندگینامه نویسی و روایت داستانی نیز در آن دیده می شود. همچنین از آنجا که سنت تالیف کتاب های راهنمای سفر از دهه ها قبل وجود دارد این کتاب مناسبتی نیز با این آثار برقرار می کند.
پس از کتاب « چگونه پروست می تواند زندگی ما را دگرگون کند» این دومین کتاب دوباتن است که گلی امامی به فارسی ترجمه کرده و توسط انتشارات نیلوفر منتشر شده است. دوباتن تا سال ۱۹۹۵ سه رمان نوشت که در آنها هم گرایشی آشکار به نگارش مقاله های توصیفی دیده می شد اما از آن پس کوشش او یکسر معطوف به پدید آوردن آثاری شد که حوزه های مبهم و مرموز گفتمان های هنری و فلسفی را با زندگی روزمره خوانندگان عادی پیوند دهد و شیوه لذت بردن از شاهکارهای هنری نخبه گرا و به کار بردن اندیشه های غامض فلسفی در متن زندگی طبیعی به آنان بیاموزد.
بی تردید در جایگاه یک منتقد رادیکال می توان به خوش بینی و توهم رایج در این گونه آثار خرده گرفت و یا به ساده سازی و پاپیولار کردن مفاهیم متهمشان کرد. اما در هنر سیرو سفر آلن دوباتن نمی خواهد راه و روش خوشبخت شدن یا به آرامش رسیدن را پیش پایمان بگذارد بلکه دلمشغولی اش بیشتر بیان آن چیزی است که دلشوره سفر می خواندش و می کوشد آن را با میانجی هایی از زندگی و آثار نویسندگان و نقاشان بنمایاند.
این کتاب از پنج فصل و نه بخش تشکیل شده است که در هر فصل آلن دوباتن خاطره سفری را باز می گوید. در ابتدای هر فصل نام راهنمای ذهنی دوباتن که نقاش یا نویسنده ای است ذکر شده. در فصل اول دوباتن و همراهش که با حرف «ام» شناخته می شود به سفری تفریحی در جزیره باربادوس می روند. در آغاز همه چیز مطابق وعده آگهی های توریستی پیش می رود اما دیری نمی پاید که دوباتن خود را کلافه و در فکر خرج سفر می بیند.
سپس دعوای احمقانه ای با همراهش پیش می آید و دوباتن می اندیشد که آیا راه و روش درست آن چیزی نیست که دوک مردم گریز رمان هویسمانس برمی گزیند و خود را در خانه اش حبس می کند زیرا می ترسید که واقعیت ملموس لطف سفری را که در ذهنش پرداخته زائل کند.
در فصل دوم دوباتن به سراغ بزرگراه ها، فرودگاه ها، ترمینال ها و دیگر مظاهر سفرهای امروزی می رود و بنابراین راهنمایانش شارل بودلر و ادوارد هاپر هستند. دوباتن رستوران میان راهی را توصیف می کند و حالت ملال و موقتی بودن آن را به دقت نشان می دهد.
وقتی دوباتن تنهایی مطبوعی را در این استراحتگاه ماتم زده تجربه می کند نقاشی های ادوراد هاپر را به خاطر می آورد. موضوع آثار این نقاش امریکایی مسافران تنها در مکان های پرت و دورافتاده میان راه یا کوپه های قطار است. دوباتن امیدوار است که نبود فضاهای خانگی و دکوراسیون بی هویت این فضاها نجات بخش چیزی باشد که اغلب به اشتباه آسایش خانه می دانیم.
راهنمای فصل سوم گوستاو فلوبر است. دوباتن به آمستردام سفر می کند و دیدن زبانی غریبه روی تابلوی ورود و خروج فرودگاه باعث شعفش می شود. این اعلان ساده نماینده غریبگی، تازگی و مجهول بودن سرزمینی است که نشانه های مشترک بین المللی سیمای دروغین آشنایی به آن می بخشند. این احساس که می توانیم آن را به آشنایی زدایی ترجمه کنیم ماجرای سفر فلوبر به شرق را پیش می کشد.
تفاوت کوچک نگارشی در زبان هلندی و انگلیسی بهانه ای می شود تا دوباتن سفر فلوبر به مصر را روایت کند. فلوبر دلزده از حماقت ها و زندگی کسل کننده بورژوازی اروپایی به مصر سفر کرد تا سرزمین افسانه ای شرق را از نزدیک ببیند و تجربه کند.
پس آگاهی و انتخاب در عمل فلوبر وجود داشت اما دوباتن یکباره احساس می کند کشوری که پشت واژه ناآشنایی قرار دارد با علایق او سازگارتر است. بعد به آپارتمان محقری در خیابان های آمستردام دل می بندد و آرزو می کند که در آنجا زندگی می کرد. تعقیب و تفسیر این احساس های زودگذر که بر اثر انگیزه های نامعلوم پدیدار می شوند و به همان سرعت محو می شوند در نثرنویسی دوباتن یادآور رمان های ناتالی ساروت است.
فصل چهارم درباره کنجکاوی است. در زمانه ای که همه چیز به صورت بروشورهای اطلاعاتی در اختیار ما قرار می گیرد، به نظر می رسد دیگر چیزی نمانده که مسافری آن را کشف کند. در قرن هجدهم هامبولت به امریکای جنوبی سفر کرد و بعد از پنج سال با مجموعه ای دقیق و جامع از اکتشافات جغرافیایی و اقلیمی به اروپا بازگشت. اما امروز وقتی ما به یک سفر توریستی می رویم همیشه در مقابل پدیده های قرار می گیریم که کارتی رویشان نصب شده و اطلاعات لازم را در اختیار ما می گذارد.
درباب شهر و روستا نام فصل دیگر کتاب است. ویلیام وردورث شاعر رمانتیک انگلیسی راهنمای این بخش است. دوباتن به همراه «ام» به لیک دیستریک؛ منطقه ای روستایی در انگلیس سفر می کند که طبیعت و مناظر آن الهام بخش اشعار وردزورث بوده است.
دوباتن در اینجا از منظری تازه به رابطه هنر و واقعیت می پردازد. پیش ازاین هم در کتاب دیگرش از دلزدگی توریست هایی گفته بود که محل سکونت کودکی پروست را دیده بودند. او پاسخ سوالی را که در باب کنجکاوی طرح کرده بود در هنر می یابد. فقط با شیوه ادراکی هنرمندانه است که می توانیم همیشه چیزی برای کشف کردن بیابیم.
چه در مادرید و باربادوس و چه حتی در اتاق خوابمان چیزهایی هست که از دیدمان پنهان مانده. این دستور اخلاقی و مثبت انگارانه کوتاه جانمایه کتب هنر سیرو سفر است. این کتاب را که می توان به پرحرفی خوشایند دوست فرهیخته و هنردوست تشبیه کرد خاطراتی را از سفرهای دور و درازش باز می گوید و گاه نکته های ظریفی را به خاطر می آورد و از آن مهم تر اصرار دارد حتماً درس کوچک و به یاد ماندنی به مخاطبانش بدهد.

منبع : روزنامه شرق