نگاهی دیگر به خانواده

امروز آن قدر زندگی ما با مادر و مادربزرگهایمان تفاوت كرده كه دیگر نقل ارسی های عروسی، چادر كمری و بله گرفتن توی خواب نیست. حال ما با دستپخت و زندگی آنها بیگانه ایم. دیگر سیبهای گلاب و هندوانه ها، توی حوض آبی و نقلی ما غل نمی خورند و ما به ظرفهای مسی جهیزیه مان فخر نمی فروشیم. دیگر مردها، زنها را از رفتن به بازار منع نمی كنند و حكم نمی دهند كه «بازار جای زن نیست.» به هر حال باید قبول كرد كه زمانه عوض شده است.
بی شك تحولات فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی جامعه، باعث دگرگونی در جایگاه و كاركرد و حتی بروز آسیبها و چالشهایی در نهاد مقدس خانواده شده است.
عبدالرضا كردی، رئیس انجمن مطالعات خانواده در ایران با تأكید بر این امر می گوید: از مسایلی كه در هزاره سوم همچنان منتظرش باشیم تأثیر تحولات فناوری نوین بر كاركرد خانواده است. برای نمونه با گسترش فضاهای مجازی و دیجیتالی شاهد كودكان مجازی هستیم. یعنی كاركرد خانواده به وسیله رسانه های مجازی خنثی شده و حال خودشان كاركردهای متعدد این نهاد را برعهده گرفته اند.
از همین رو، رویكردهایی مثل تعامل خانوادگی، روابط همسران، روابط فرزندان و والدین كه تحت كاركردهای اجتماعی خانواده بوده است متأثر از فضای دیجیتالی امروز، به شدت كاهش یافته است. این در حالی است كه حتی گاهی اوقات رویكردهای ضداخلاقی فضاهای مجازی و رسانه ای نوین نظیر ماهواره باعث تغییر كاركرد طبیعی خانواده می شود. به این ترتیب علایق و سلایق خانوادگی از شكل طبیعی خارج شده و به شكل القایی و تحمیلی درآمده است.
● تأثیر پول بر محبت خانوادگی
آیا تحولات ایجاد شده در كانون خانواده فقط حاصل فناوریهای نوین است؟ دكتر مجید ابهری، آسیب شناس اجتماعی در پاسخ به دیگر عوامل مؤثر در این روند، اشاره كرده و اظهار می كند: خانواده به عنوان قدیمی ترین نهاد اجتماعی بشر، همواره در گذر از بستر تاریخ تحت تأثیر شرایط فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و حتی سیاسی فرد بوده تا آنجا كه طبق دیدگاه رفتارشناسان تأثیرپذیری خانواده از محیط، تابع قانون كنش و واكنش بوده است.
به این صورت كه خانواده از جامعه تست می گیرد و بر آن اثر می گذارد. از عوامل مؤثر بر خانواده، شرایط اقتصادی است كه در بسیاری از موارد اوضاع خانوادگی را تحت سیطره خود قرار داده است. چنان كه حتی برخی طلاقها و گسستهای عاطفی، ناشی از نفوذ شرایط اقتصادی حاكم بر خانواده است.
این استاد دانشگاه تهران در ادامه می افزاید: همچنین از تأثیر رسانه های گروهی به ویژه رسانه های تصویری بر خانواده نمی توان غفلت كرد زیرا اینها در حال حاضر گاه مكمل نقش والدین و نهادهای آموزشی شده اند و گاهی اوقات نقشی به مراتب پررنگتر از دیگر نهادها دارند.
● چرا این طوری زندگی كردید
چند سال پیش كه اصطلاح «شكاف نسلها» رایج شده بود، بسیاری از افراد با دل نگرانی و ترس آن را مزمزه می كردند و گاهی چیزی می گفتند و می نوشتند. اما امروز كارشناسان به راحتی از «گسل بین نسلها» سخن می گویند. اما این تفاوت بین نسلها همچنان دغدغه خانواده هاست.
مریم حمیدزاده، فرهنگی در این باره می گوید: بچه های امروز خیلی فرق كرده اند. آنها مثل ما عاطفی نیستند حتی عطوفت و وابستگیهای ما را به یكدیگر مسخره می كنند.
چند روز پیش به پسرم گفتم اگر وقت داری برو مامان بزرگت را بیاور خانه خودمان. با خونسردی جواب داد: مامان! نمی شود خودتان دیدن مامان بزرگ بروید، آخر شما می خواهید مادرتان را ببینید.
علیرضا الف هم این طور اظهار می كند: من نمی گویم فرزندان نباید تغییر كنند، به هر حال آنها نتیجه شرایط و موقعیت زمانه خودشان هستند ولی این دگرگونی در زندگی فرزندان مرا كاملاً گیج كرده است. دخترم ۲۷ سال دارد و سه شیفت كار می كند، وقتی اعتراض می كنم، می گوید: چرا ناراحت هستید. من دارم كم كاری و كاستی شما را جبران می كنم. اگر شما به جای تفریح، بیشتر كار می كردید و سرمایه داشتید من ناچار نبودم این قدر كار كنم. این در حالی است كه اوضاع اقتصادی ما نسبت به بسیاری از خانواده ها خوب است.
نه تنها مادران و پدران سالمند كه والدین جوان نیز نگران وضعیت فرزندان خود هستند.راحله سلیمی، كارمند كه دختر ۴ ساله ای دارد، می گوید: من از توقعات و خواسته های دخترم برنمی آیم. هر روز كه در تلویزیون و خیابان خانم یا آقای مرتب و زیبایی می بیند به من و پدرش اعتراض می كند كه چرا لاغر نمی شوید. چرا ماشین را عوض نمی كنید و چرا باكلاس نیستید؟ ما هم نمی دانیم چه كنیم. برای خودش هم بسیار سختگیر است. طوری كه كمتر می خورد تا چاق نشود. او به شدت از چاقی متنفر است.
● تقلید از الگوهای غلط
دكتر ابهری، رفتارشناس به تأثیر عوامل فرهنگی بر جامعه اشاره كرده و می گوید: بی شك شرایط فرهنگی جامعه به عنوان پدیدآورنده الگوی رفتاری، اعضای خانواده به خصوص نوجوانان و جوانان را تحت تأثیر خود دارد. تا حدی كه بسیاری از اختلافات و كشمكشها و جداییهای فكری و عاطفی به دلیل تقلید از الگوهای غلط فرهنگی است. زیرا بسیاری از الگوهای كاذب و منفی كه غالباً توسط رسانه های بیگانه ایجاد می شود، در بروز بحران هویت، تضاد فرهنگی و نبود تفاهم بین نسلها تأثیرگذار است.
● تقویت معنویت و اخلاق
حال این پرسش مطرح می شود كه چگونه می توان خانواده را در برابر این تحولات مصون داشت و یاری كرد؟
كردی، عضو هیأت علمی جهاد دانشگاهی تهران با تأكید بر این كه، نمی توان مقابل تحولات فناوریهای نوین را گرفت اما با مراجعه به اخلاق و آموزشهای اجتماعی و سلامت معنوی خانواده، می توان آن را در برابر معضلات آگاه و آماده كرد، می افزاید: به منظور كاهش این آسیبها، طرح جامع آموزش خانواده با همكاری انجمن اولیا و مربیان جمهوری اسلامی و جهاد دانشگاهی در دست بررسی است تا با توجه به مفاهیم و الگوهای دینی به تقویت اخلاق و آموزش كاربردی خانواده بپردازند.
● برای بهتر زندگی كردن
▪ شاد زیستن را تجربه كنیم
▪ بزرگترین درسهای زندگی
▪ پدران، فرزندان، نوه ها
اینها نمونه ای از كتابهای منتشره هستند كه برخی افراد برای تقویت و تحكیم خانواده از آن بهره می گیرند اما با وجود رواج انتشار این كتابها، هنوز هم نهاد خانواده، همچنان در معرض آسیب است چرا؟آیا این آثار نتوانسته اند نقش هدایتگر داشته باشند؟
حاتمی، ۲۵ ساله و مجرد در این زمینه می گوید: به احتمال زیاد مردم این كتابها را نمی خوانند چون اگر مطالعه می كردند كمتر مشكل داشتند اما متأسفانه با آن كه سطح سواد رشد كرده ولی مردم چندان اهل مطالعه نیستند و با همین بی اطلاعی می خواهند در جامعه زندگی كنند. بنابراین چندان موفق نمی شوند.
پوپك امیرضیایی با تأكید بر ضعف اطلاع رسانی در عرصه كتاب اظهار می كند:نشر چنین آثاری به خوبی انجام می شود اما تلاشی برای ترویج مطالعه صورت نمی گیرد. مردم همچون گذشته به روش تجربی زندگی می كنند. آنها مثل مادر و مادربزرگشان آن قدر آزمون و خطا می كنند تا به مسیر درست برسند. نكته دیگر این جاست كه برخی كتابها جوابگوی مشكلات ما نیست چون ترجمه است، نویسنده كتاب با همان حال و هوای فرهنگی و اجتماعی خود، كتابش را نوشته بنابراین تأثیر چندانی در جامعه ما ندارد.
وی همچنین می افزاید: امروز همه می گویند زنده باش اما كسی نمی گوید زندگی كن. به نظرم آنهایی كه به دنبال مطالعه و دانستن هستند در واقع به دنبال زندگی می باشند. آنها می خواهند خوب زندگی كنند. اما گاهی اوقات حتی روانشناسان و مشاوران هم این مسأله را درك نمی كنند و تلاشی نیز ندارند تا با معرفی یك كتاب مناسب، دانش خوب زندگی كردن را بیاموزند. چندی پیش به همراه یكی از بستگان به مشاور مراجعه كردم، وقتی او مشكلش را مطرح می كرد مشاور فقط گوش می داد و بعد گفت: عجب و فقط توصیه به صبر كرد. این شد مشاوره و چند هزار تومان حق مشاوره.
آقای سلیمانی كه برای تهیه كتاب همراه خانواده اش به كتابفروشی سرزده نیز می گوید: اگر چه مطالعه خوب است اما باید این آگاهیها متناسب با شرایط فرهنگی و اجتماعی هر جامعه باشد در حالی كه معمولاً آثار مزبور مخاطب محور نیست و بر اساس نیازهای جامعه ما تألیف نمی شود. از جمله ضعفهای این آثار، كلی گویی آنهاست. برای نمونه، با مرور فهرست یكی از این كتابها با مباحث كلی نظیر سلامت روان در خانواده و عشق در زندگی روبه رو شدم در صورتی كه بیان جزیی این مسایل به مراتب كارگشاتر و مفیدتر از كلی گویی آن است.
یلدا عالی نیا، دانشجو نیز اعتقاد دارد: با خرید یك كتاب در زمان مواجه با مشكلات نمی توان مسأله ای را حل كرد. ما باید قبل از بروز مشكل و برخورد با آن، راهكارهای مناسب را فرا گرفته باشیم. این امر نیز محقق نمی شود مگر آن كه فرهنگ مطالعه و چاره اندیشی را از كودكی فرابگیریم.
● عامل تفكر و نه تحول
دكتر شمس الدین حسینی، روانشناس در این باره اظهار می كند: فقط خرید كتاب كافی نیست. باید مباحث آن را تمرین كرده و به كار برد. به گمان من تنها چند درصد زنانی كه این مباحث را می خوانند آنها را باور دارند و به كار می برند. چون مردها اهل مطالعه چنین آثاری نیستند. از همین روست كه در برخی خانواده ها با چالش روبه رو می شویم. در حال حاضر زنها از نقش قدیمی خود بیرون آمده اند و می خواهند نقش جدیدی داشته باشند و مردها قبول نمی كنند آنها می خواهند همان جایگاه سنتی خود را حفظ كنند.
وی كه تاكنون ۲۵ اثر در حوزه خانواده و كودك ترجمه كرده، می افزاید: من در مطب بر اساس نیازها و طبق اطلاعات كتابهای موجود راهنمایی می كنم. زیرا در سراسر جهان بسیاری از مسایل بین انسانها یكسان است. به اعتقاد من، زن غربی به اندازه زن شرقی به توجه همسرش به خود اهمیت می دهد و مرد شرقی نیز به اندازه مرد غربی قدرت را دوست دارد و این را نمی شود انكار كرد.
دكتر ابهری نیز معتقد است: به كارگیری و الگو قرار دادن آثار ترجمه شده، ممكن است به عنوان یك جلسه مفید باشد اما نمی تواند با توجه به شرایط فرهنگی و اجتماعی جامعه ما به عنوان نسخه ای بی نقص تجویز شود. به نظرم كلاسهای مثبت اندیشی و نشستهای مشابه می تواند عامل تفكر باشد اما به طور حتم عامل تحول نخواهد بود.
كردی، مدیر مسؤول فصلنامه بین المللی مطالعات خانواده نیز می گوید: بازار نشر كتاب در حوزه خانواده فاقد استراتژی است. بنابراین تا زمانی كه انتشار آثار مربوط به این نهاد مطابق اصولی علمی و حركتی متشكل نباشد نمی تواند پاسخگو باشد. البته باید توجه داشت كه وظیفه صنعت نشر شناسایی نیازهای خانواده نیست بنابراین با تعامل بین ناشران و صاحبنظران و اندیشمندان عرصه خانواده می توان بازار نشر را به استانداردهای علمی نزدیك كرد.
وی با اظهار نگرانی از عدم وجود استانداردهای لازم در عرصه كتابهای مربوط به خانواده افزود: ما برای سلامت جسم به استانداردهای غذایی توجه داریم اما برای آموزش خانواده به این مقوله بی توجهی می كنیم.
وی در پاسخ به این كه انجمن مطالعات خانواده تاكنون چه تلاشهایی در راستای استانداردسازی آثار مربوط به خانواده كرده است، می گوید: این انجمن یك نهاد غیردولتی و علمی است، از سوی وزارت علوم مجوز دارد و هدف آن ارتقای علم مطالعات خانواده در كشور می باشد. بنابراین بدون همكاری با دستگاههای اجرایی نظیر وزارت ارشاد و سازمان تبلیغات نه امكان بودجه ای دارد نه امكان برنامه ای. حال آن كه از نظر علمی بسیار بالاست و می تواند دهها صاحبنظر را برای یاری دستگاههای اجرایی در اختیار آنها قرار دهد.
● تعریفی دیگر از خانواده
در خاتمه دكتر ابهری با اشاره به وضعیت خانواده های امروز می گوید: در حال حاضر كمتر اتفاق می افتد كه در خانه ای آن سفره های پرهیاهوی گذشته پهن شود و روابط عاطفی در نامه نگاری و حتی باقی گذاشتن نوارهای صوتی و پیامهای كوتاه خلاصه می شود حال آن كه برای تحكیم بنیاد خانواده باید بار دیگر، این نهاد با تمام ابعاد عاطفی و انسانی خود تعریف شود و جایگاه خود را پیدا كند تا به سوی جامعه ای فعال و فرهنگی حركت كنیم.

محبوبه علیپور

منبع : روزنامه قدس