نگاهی به مجموعه بازنشستگی و داستان‌های دیگر

مجموعه داستان بازنشستگی نوشته محمد محمدعلی یک اثر ادبی (با تعبیری که در اینجا مدنظر است و با ویژگی های عام تری سر و کارداریم شاید اثر هنری درست تر باشد) دهه شصتی است. دوران های تاریخی عموماً با ایماژها و عناصر سرشت نما در ذهن ما ماندگار می شوند. برخی از این عناصر خود به خود کارکرد آیکونیک می یابند و به عنوان واسطه های به وجود آورنده امر نوستالژیک عمل می کنند.
الزامی نیست که گذشته در تجربه زیسته ما بگنجد زیرا ظاهراً جهان را آنچنانکه نشانه های آیکونیک نشان می دهند درک می کنیم وانگهی تجربه زیسته خود ما نیز هیچ گاه آنچنانکه مفروض می داریم بکر و بی واسطه نیست. چنانکه امروز دیدن یک تصویر از یک مدل موی خاص یا فضای در و دیوار و معماری شهری و حتی یک چهره منسوب به دوره تاریخی خاص یا جغرافیایی ویژه ای دانسته می شود.
مثلاً نمی توانیم انکار کنیم که تصویر اروپای شرقی در ذهن طبقه ای در ایران که مخاطبان اصلی و ردیف اول تولیدات هنری محسوب می شوند شکل و شمایل ویژه و نسبتاً مشترکی دارد. به یاری طرحواره ماتریس زیبایی می توانیم بگوییم که ایماژ اروپای شرقی در بین روشنفکران و هنرمندان ایرانی در برهه و طبقه خاصی تقریباً در کانون زیبایی قرار گرفت. بهمن بازرگانی در کتاب ماتریس زیبایی می نویسد؛ «هر فضا مبتنی بر یک ماتریس زیبایی است.
هر زمان که یک ماتریس زیبایی به طور بنیادی دگرگون می شود، ما را از فضای الف به فضای ب پرتاب می کند. در فضای الف نگاه ما از ورای ماتریس الف می نگرد.» در نگرش جامعه شناختی و مردم شناختی می توان به ریشه یابی علل شکل گیری سلیقه، بینشی یا کانون جاذبه ماتریسی پرداخت که ایماژ یک دوران را برجسته می سازد. به شیوه ای ساده انگارانه می توان خواست وارونه و افسانه پردازی را به عنوان دو عامل اساسی نام برد.
ویل دورانت می نویسد؛ «هیچ چیز به اندازه گذشته مورد احترام نیست و به هیچ چیز چون گذشته تاخته نمی شود.» این بیان دوگانگی بنیادین ما در برخورد با گذشته است. از طرفی ظاهراً همواره میلی وجود دارد که امروز در قیاس با گذشته بی روح تر، سردتر و ملال انگیزتر خوانده شود. با آنکه این گزاره را کم و بیش در گفتار روزمره مان نیز به انحای مختلف به کار می بریم اما طعن آمیز اینجاست که یافتن نمونه های مشابه این گزاره در آثار ادبی یک سده پیش نیز دشوار نیست. پس همیشه و برای هر «اکنون» گذشته ای رنگین تر و پرآب و تاب تر با مردمانی که قهرمانانه می زیسته اند وجود دارد.
اکنون در نیمه دوم دهه هشتاد در موقعیت غیرمنتظره و یکسر متفاوتی قرار گرفته ایم. به ویژه در زمینه تولید ادبی گرایش غیرقابل انکار و مسلطی به فرم های نامنسجم، مرکززدوده و تصادفی دیده می شود که معلول بده بستان تما م عیاری است با جهان.
کم و بیش داستان فارسی نیز به تجربه هایی میل نشان می دهد که اگر مصرانه در پی انطباق زمانی و ثبت حقوقی نباشیم چندان از زمانه دور نیست. ادبیات پست مدرنیستی واکنشی است بازیگوشانه و نه چندان مجدانه در برابر چارچوب های رایج ادبی. زیبایی شناسی پست مدرنیستی همواره نظری به گذشته دارد اما بیشتر به حواشی و فراموش شده ها. این تلقی مبهم و دوگانه ای است از گذشته که در آن گذشته در معنای تجربه زیسته نکبت بار اما مضحک همیشه در اولویت است.
همیشه دوران های گذشته ای وجود دارند که از این حیث مستعدترند یا چنانکه گفتیم اکنون بیشتر در کانون ماتریس زیبایی قرار می گیرند. تجربه نگارنده در خوانش مجموعه داستان بازنشستگی که اولین بار در سال ۱۳۶۶ منتشر شد و در سال گذشته توسط نشرکاروان تجدید چاپ شد متاثر از چنین رویکردی بود.
در نیمه دوم دهه هشتاد ایماژ دهه شصت پدیدار می شود. شاید چون تضادهای بسیارش با اکنون، دهه شصت را وارد نظام شناخت آیکونیک ما می کند. ما به راحتی می توانیم پدیده هایی را به عنوان نشانه های دهه شصتی در نظر بگیریم و با رویکردی کاریکاتوری آنها را به اشتباهاتی آشکار و خنده آور تقلیل دهیم. در حالی که دهه هفتاد بی رنگ و بو با انگ طمع کاری عمومی موقتاً از چارچوب سلیقه زیبایی شناسانه مان کنار گذاشته شده.
اما مجموعه داستان بازنشستگی محمد محمدعلی نمونه کلاسیک داستان دهه شصت است. دستمایه ایماژ دهه شصت در آثار اولیه کارگردان هایی چون بنی اعتماد و یدالله صمدی و همزمان در داستان های محمدعلی بازتولید می شود.
به همین خاطر سخت است اگر بخواهیم در حین خواندن و تصویرسازی داستان های محمدعلی تصویری به جز آنچه در این فیلم ها دیده ایم را مجسم کنیم. ما دهه شصت را با فضاهای خاکستری، کارمندهای دست و پا چلفتی و هراسان، جامعه کاسبکار و دلال مسلک، اجاره نشینی، اعتقادهای سفت و سخت، بوروکراسی و بایگانی، زوج های میانسال و بداخلاقی که تصور ماه عسلشان ناممکن است، رئالیسم اید ئولوژیک ، تمثیل و ... می شناسیم. اما پیش از آن که دستگاه داوری ارزشی مان را برای آنچه برشمردیم به کار اندازیم به یاد بیاوریم که تحت تاثیر رویکرد نوستالژیک بسیاری از این داوری های ارزشی نادیده گرفته می شود و معیارهایی چون صداقت و صمیمیت جایگزین می شود.
اولین داستان مجموعه «مرغدانی» نام دارد. داستان با گفت وگوی راوی کارمند یک اداره و مرد ثروتمندی به نام کاشفی آغاز می شود. کاشفی به راوی خبر می د هد که برای آقا ولی آبدارچی بازنشسته اداره روای کار در مرغداری پیدا کرده است. راوی، کاشفی و آقا ولی همان روز عصر راهی باغی که مرغداری در آن برپا شده می روند.
در طول مسیر کاشفی از گفتن شغلی که برای آقا ولی در نظر گرفته طفره می رود اما سرانجام فاش می شود که آقا ولی برای انتخاب و سر بریدن مرغ های حذفی در نظر گرفته شده. مرغ های حذفی آنها هستند که کشتن شان به صرفه ترین کار است. در مرغداری شخصیت های دیگری مثل عاطفه زن نعمت الله نگهبان و سرکارگر معرفی می شوند.
ظاهراً نعمت الله سرپیری با عاطفه که زن جوانی است ازدواج کرده و حالا هم عاطفه و سرکارگر با هم سرو سری دارند. کاشفی از کارگری به اسم زعیم می گوید که آواز می خوانده و همان کاری را انجام می داده که حالا به آقا ولی پیشنهاد شده است و چند روزی است که سرکار نمی آید. بعد از آقا ولی می خواهد که کار را از همان روز آغاز کند.
آقا ولی سعی می کند گردن مرغی را بزند اما دلش راضی نمی شود. در پایان داستان به نظر می رسد که آقا ولی چاره ای جز قبول این شغل ندارد. داستان به صورت خطی روایت می شود به جز یک فلاش بک کوتاه که با فاصله و ستاره جدا شده است. ساختار روایی داستان بر اساس توصیف های مکانی ساده و گویا و دیالوگ است. مثلاً؛ «سالن کشتارگاه بر لبه خاکی دره سرسبزی بود که امتدادش به سالن های مرغدانی می رسید. جای دو پنجه بزرگ خونی به بالای دیوار سیمان سفیدش نقش بسته بود. انگار که مرد بلندقامتی با دست های گشوده از هم و پنجه های خونی محکم زده باشد به دیوار.»
متنی که وانمود می کند کاملاً واقع گراست انباشته از تمثیل هایی است که در خوانش دهه هشتاد آشکارتر و گل درشت تر به نظر می رسند. مثل پیوندی که نویسنده بین موقعیت مرغ های حذفی و قرینه سازی آن با وضعیت اقتصادی و اجتماعی آقا ولی به عنوان یک عضو نادیده انگاشته شده اجتماع برقرار می کند. همچنین کنایه اجتماعی دیگر نویسنده وقتی است که راوی موش هایی را می بیند که لاشه مرغی را از زیر خاک بیرون کشیده اند و آش و لاش کرده اند. این پلشتی با رابطه عاطفه و سرکارگر و تاکید بر رفتار سبکسرانه آنها تشدید می شود.شخصیت ها در این داستان به دقت مرزبندی شده اند. گرچه راوی شخصیتی است که ظاهراً فقط به قصد کنجکاو و خیرخواهی همراه کاشفی و آقا ولی آمده و منفعتی نمی برد و بی طرف است اما پیداست که بیشتر با آقا ولی همدلی دارد. نمونه هایی از دیالوگ های کاشفی که مشخصاً به عنوان سرمایه دار (در گفتمان رایج دهه شصت) حضور دارد در باب شیوه شخصیت پردازی روشنگر است. به محض ورود به باغ و با شنیدن صدای پارس سگ رو به آقا ولی بینوا و راوی می گوید؛ « ژولی از نژادهای اصیل است.»
به آقا ولی توصیه می کند؛ «اینجا نه باید عاشق کار باشی، نه ازش متنفر. آدم کوکی، روبات.» و این دیالوگ وقتی معنا پیدا می کند که بدانیم آقا ولی مهربانانه برای پرنده ها نان خرد می کند. در جای دیگری می گوید؛ «حالا که آمده ای برای دستگرمی هم که شده چندتایی سر ببر.» و بعد انگار که در نمایشنامه ای به قلم مارکس نقش آفرینی کند می گوید؛ «اینجا هم در خدمت یک هدفند؛ تولید بیشتر هزینه کمتر.» و در جایی دیگر به راوی تذکر می دهد؛ « فیزیک بدن آقا ولی جان می دهد برای سلاخی گاو و گاومیش.» اما نقطه عطف داستان صحنه ای است که آقا ولی آماده می شود تا سر مرغ را ببرد.
در اینجا مضمون و ترفند روایی نویسنده به هماهنگی می رسد. راوی که شاهد ماجراست وقتی آقا ولی گردن مرغ را بالا می کشید صحنه بریده شدن سر مرغ را با جزئیات تصور می کند. آقا ولی مرغ را نمی کشد. بنابراین بریده شدن سر مرغ های حذفی نه به عنوان یک کنش داستانی که به عنوان ذهنیت غالب پرداخت می شود.
این توصیف بی پرده و خشن به عنوان نوع تمثیل پردازی در دهه شصت قابل ملاحظه است؛ «منتظر ماندم مثل مرغ فروش محله، یکباره چاقو را افقی بکشد، و بعد لاشه را که در خون دست و پا می زند، با سر بیندازد توی ظرف قیف مانندی که ته باریکش به لبه فاضلاب می رسید. بعد یکی از کارگرها مرغ را بردارد و توی بشکه آب جوش فرو کند...» چنین صحنه ای در یک داستان امروزی شاید کارکرد ساختارشکنانه زیبایی شناسی خشونت یا گروتسک داشته باشد. اما در بازنشستگی گویی ناخودآگاه متن در اینجا به آگاهی می رسد و سرنوشت تلخ آقا ولی را به عنوان یک حذف شده اجتماع با عریان ترین شیوه تصویر می کند.
داستان نیمه بلند بعد «بازنشسته » است. کارمند باسابقه ای به نام شمس سال ها قبل سعی کرده فساد مالی روسایش را فاش کند و شکست خورده و بعد دست خودش هم آلوده شده. توبیخ شده و حالا در اداره ای کار می کند. زندگی خانوادگی نابسامانی دارد و زنش منیر از او متنفر است. رئیس اداره شمس را برای حسابرسی به ماموریتی می فرستد و از او می خواهد هوای کارمند جوان آشنایی را داشته باشد.
شمس به شهرستان می رود و در خوابگاه تازه سازی اقامت می کند. در این اقامت کوتاه ساعات استراحت را به دیدزدن زن همسایه و کفترچاهی ها می گذراند. آخر سر طاقت نمی آورد و شروع می کند به شکار کفترها. کفترها را به عنوان سوغات برای زنش می آورد که زن استقبال نمی کند. زندگی تلخ و ناامیدانه شمس کارمند ادامه دارد. فقط در اداره های دولتی و گاوداری و سلاخی گاو و گوسفند است که احساس راحتی می کند. حاضر نیست خود را بازخرید کند. بچه هایش او را مسخره می کنند و زنش او را از خود می راند.
نویسنده داستان خود را با مایه های بومی و مضمون های اجتماعی از کلیشه ثابت داستان های کارمندی جدا می کند. لحظه پردازی صحنه شکار کفترها با طنزی ظریف و توصیف هایی درخشان همراه است. مثل وقتی که شمس کفترها را از یقه عرق گیرش پایین می فرستد و بعد روی شکم پرمویش احساس قلقلک می کند.
عملیات مضحک یک کارمند تنها با لباس زیر برای شکار کفترها صحنه کلیدی و بنیادین است که در چارچوب ایماژ دهه شصت قرار می گیرد. قهرمان بی دست و پا و بدهیکل (به شکم بزرگ و برآمده شمس اشاره می شود.) احتمالاً با سبیل تاب داده و بازوهای باریک در اتاق کوچک و محقر دنبال کفترها می دود. این همان کارمندی است که در اتاق های تاریک و نمور ساعت های متمادی مجبور است از روی پرونده های ناقصی رونوشت بردارد و بر اثر یک اشتباه کوچک در محاسبات یا یک لکه جوهر خودنویس توبیخ شود.
این شخصیت علی القاعده در تمام عمرکاری چشم به ترفیع یا پاداش دارد تا در سلسله مراتب اداری پیشرفت کند گرچه تا لحظه بازنشستگی هم کارمند دون پایه محسوب می شود. این ایماژ اکنون برای ما نوستالژیک محسوب می شود زیرا تصویر ذهنی ما از کارمندان اداره ها کاملاً تغییر کرده. خوانش امروزی این داستان از درون ماتریس زیبایی دیگری انجام می شود که در خوش بینانه ترین حالت فضای تمثیلی داستان را نادیده می گیرد اما دستمایه طنزآلود خوبی پیدا می کند داستان را به عنوان الگوی فضای دهه شصت تحلیل می کند.
ظاهراً در این دو دهه منظر نگاه معطوف به شخصیت از شغل و مناسبات تولید به وضعیت روانی و خانوادگی تغییر یافته است. حضور پررنگ مقام و منصب و حرفه در ذهن شخصیت های امروز داستان های فارسی کم تر دیده می شود. اصولا نگاه داستان نویسان بیشتر معطوف به آدم هایی است که از ثبات شغلی و رفاه نسبی برخوردارند و بنابراین فرصت یافته اند که به مسائل دیگری بیندیشند و کمشکش داستان هایشان هم چیز دیگری باشد.
روح زمانه به وضوح تغییر کرده است. داستان های آپارتمانی و شهری نویسی مدرن با تولید انبوه آرام آرام سر رسیدند اما دیری نپایید که مخاطبان تنوع طلب و کم حوصله شان را دلزده کردند. یک استراتژی مفید شاید بازگشت و بازخوانی فراموش شده های دهه شصت باشد. گرایشی مشابه در امریکا و اروپا نیز دیده می شود.
در ماتریس زیبایی آنان می توان دوباره به آثار سرشت نمای دهه های گذشته نگاه کرد و از آنها لذت برد چون در خوانشی تازه چیزهای دیگر در متن آشکار می شود. شاید چنین کتابی بتواند پا را از دایره بسته مخاطبان همیشگی ادبیات داستانی فراتر بگذارد. فارغ از رویکرد زیبایی شناسانه مجموعه بازنشستگی سندی است از نوعی اندیشیدن و درک جهان که همه مان از آن سهمی برده ایم. ایماژ کتاب واقعی است نه از آن حیث که با حقایق نسبت دارد بلکه محصول زمانه ای است که رنگ و روح و بویش را تجربه کرده ایم.
مجموعه بازنشستگی شامل سه داستان دیگر هم هست که در طول سال های ۶۷ تا ۷۷ و با حال و هوای کارمندی نوشته شده است. محمدعلی در رمان هایش شخصیت کارمند - راوی را ارتقا می دهد و از تیپ تکراری به شخصیتی یگانه می رساند. شاید کارمند محمدعلی هم سال های سخت دهه شصت را پشت سر گذاشته، در دهه هفتاد اوضاع مالی اش کمی بهتر شده و حالا بازنشسته در گوشه ای از شهر کتاب می خواند و به روابطش با دیگران فکر می کند. شاید امروز همسرش فراغتی یافته باشد و کارهایی در اجتماع بکند که بیشتر سزاوار روایت است.

نشر کاروان. چاپ اول ناشر ۱۳۸۵
محمد محمدعلی
انتشارات کاروان
امیرحسین خورشیدفر

منبع : روزنامه شرق