رنگرزی پشم با مواد مازوجی

یکی از مهم ترین موارد رنگرزی با رنگ های طبیعی رنگرزی پشم با مواد مازوجی است ، اهمیت این موارد در چرمسازی نیز بسیار زیاد است.در پشم برای بدست آوردن زمینه های کدر و سیر همراه با دندانه آهن به کار می برند.غالب نباتاتی که دارای مواد مازوجی میباشند خود نیز دارای ماده رنگی زرد میباشند که اگر آنها را بدون کمک دندانه رنگ کنند زرد کم و بیش کدری بدست می آورند ، مواد مازوجی دارای خصایص زیر میباشند.
۱) دارای طعم غامض میباشند.
۲) با مواد قلیایی ترکیباتی میدهند که در برابر هوا رنگ قهوه ای به خود می گیرند عکس العمل اسیدی ضعیفی دارند.
۳) با املاح مس و کروم تولید رسوب قهوه ای میکنند.
۴) با املاح سرب تولید رسوب نارنجی میکنند
۵) با املاح آهن تولید رسوب خاکستری تیره و سیاه میکنند.
۶) با املاح سرب تولید رسوب نارنجی میکنند.
مواد مازوجی در بسیاری از نیاتات به طور فراوان یافت می شود که در بین آنها بلوط ، کاج ، گردو ، انار ، بید ، سماق ، هلیله ، دانه های ایران ، گندل کوله ، جفت ، هلیله سیاه اهمیت زیادتری دارند. رنگرزی این مواد با سایر نباتات رنگدار تفاوت زیادی ندارند فقط بواسطه کم و زیاد بودن مواد مازوجی در آنها و همچنین نوع ماده رنگی این گیاهان با دندانه های مختلف تولید الوان گوناگون مینمایند که به ذکر آنها پرداخته میشود.
● طریقه رنگرزی پشم با مواد مازوجی
اگر پشم را مستقیما بدون دندانه با مواد مازوجی رنگ کنند تولید یک رنگ زردکمرنگ کدر میکنند که ثباتی در برابر نور و شستشو ندارند.بسته به مقدار دندانه ای که بکار می رود با کمک آهن ، رنگهای خاکستری روشن تا مشکی بدست می آورند ، با دندانه زاج سفید رنگهای زرد تا قهوه ای بسیار روشن بدست می آید و دندانه کروم رنگهای قهوه ای روشن و کدر بدست میدهد به طور کلی طریقه رنگرزی با دندانه آهن بر دو قسم است :
۱) دندانه قبل از رنگ
۲) رنگ و دندانه توام
پشم در حالت اول به طریق معمول دندانه می شود و سپس با مقدار متناسب رنگ مدت دو ساعت رنگرزی را ادامه میدهند و گاهی نیز در حمام رنگدار از یک درصد اسید نسبت به وزن پشم استفاده میشود.
در حالت دوم ابتدا پشم را به مدت یک ساعت با مقدار متناسبماده رنگی رنگ میکنند و سپس حرارت حمام را پایین آورده و در همان حمام دندانه را اضافه مینمایند و به رنگرزی برای مدت یکساعت تا یک ساعت و نیم ادامه میدهند.
دلیل آنکه ابتدا پشم را مدتی بدون دندانه رنگ می کند آنست که از ترکیب رنگ و دندانه و رسوب آنها در خارج از لیف در حمام جلوگیری نمایند.
● سماق – رنگ قهوه ای طبیعی
گیاه سماق بطور بوی تقریبا در کلیه کشور یافته میشود ، برگ این گیاه کمتر از دندانه های آن ماده زوجب دارد ۱۰ تا ۳۰ درصد. این گیاه در تمام ایران مخصوصا در کوهپایه های اطراف تهران و کنار رودخانه جاجرود و کرج بسیار یافته میشود.ازمیوه و دانه این گیاه گردی گرفته می شود که ترش مزه و در صنایع غذایی بکار برده میشود.
محلول سماق تیره رنگ ، ترش مزه و گش میباشد و در دندانه های مختلف عکس العمل های زیر را نشان میدهد.
۱) زاج سفید و دندانه های سرب تولید رسوب کرم مایل به زرد.
۲) سولفات آهن رسوب آبی تیره مایل به سیاه تولید میکنند.
۳) مواد قلیایی تولید رسوب سبر و روشن و مواد اسیدی رسوب رقیق زرد رنگ تولید میکند.
۴) سماق علاوه بر مواد مازوجی دارای یک ماده رنگی زرد تیره است که به تنهایی و بدون دندانه در دباغی از آن استفاده میکنند.
● پوست انار – زرد طبیعی
از پوست انار بیشتر از هر گیاه مازوجدار برای بدست آوردن رنگهای خاکستری و تیره از ان استفاده میکنن و مقدار ماده مازوجی آن تا ۴۹ درصد میرسد.
درجنگلهای شمال ایران نوع وحشی آن بسیار فراوان است که دارای میوه های ریز و کوچک تر ازغانار معمولی است و به نام گلنارفارسی مشهور ایت.این گیاه یک پایه ی و عمر آن متجاوز از ۲۰ سال میباشد.رنگ گل آن قرمز است در گذشته به عنوان یک رنگ قرمز در ایران از این گل استفاده میشده ایت و امروزه نیز در فسمت های مختلف هند از گل انار برای رنگ قرمز استفاده می شود.
● پوست گردو – رنگ قهوه ای طبیعی
گردو درختی است که تقریببا در تمام نقاط معتدل و شمالی ایران به طور فراوان دیده می شود.
درخت گردو یک پایه ایت و بلندی آن به ۱۰ تا ۲۰ متر می رشد.برگ های مرکب دارد که هر یک ۷ تا ۹ برگچه دارند.
گل های نر به صورت سنیله های دار در کنار ساقه های جوان ظاهر میشوند و گل های ماده دوتایی یا سه تایی و گاهی نیز منفرد دیده می شود .عمر این درهت بسیار زیاد است و چوب آنم نسبت به سایر چوب ها بسیار گرانقیمت و برای ساختن وسایل محکم و زینتی استفاده میشود.
در تمم قسمت های مختلف گردو ماده مازوجی به طور فراوان یافت میشود.درایران بیشتر از پوست میوه آن استفاده میشود ، وقتی که در پاییز میوه گردو را زدند پوست آن نیز به سهولت از گردو جدا میشود ، آنرا خشک کرده و سپس به مصرف میرسانند.
مقدار ماده مازوجی پوست گردو بین ۳۰ تا ۳۵ درصد میباشد.اگر پوست گردوی تازه را با دست مالش دهند پس از مدت کوتاهی سیاه شده و به سختی از دست زایل میشود.
عکسالعمل شیمیایی املاح مختلف بر روی گردو مانند پوست انار و سماق میباشد اگر پوست گردو را بجوشاند محلول قهوه ای مایل به قرمزی به دست می آید دندانه های مختلف نتایج زیر را با پوست گردو در رنگرزی پشم به دست میدهند.
۱) دندانه زاج سفید با ۳ درصد اسید اگزالیک رنگ نارنجی تیره.
۲) بیکرومات پتاسیم با ۳ درصد اسید اگزالیک رنگ قهوه ای روشن.
۳) سولفات مس با ۳ درصد اسید اگزالیک رنگ قهوه ای متوسط
۴) کلرور استانو با ۳ درصد اسید اگزالیک رنگ نارنجی تیره
۵) سولفات آهن با ۳ درصد رنگ خاکستری تا مشکی.
پوست گردو هم چنین اهمیت فراوانی در رنگرزی خامه قالی برای رنگرزان دارد ، لزین ماده همراه با سایر رنگ ها برای بدست آوردن رنگ های تیره در کلیه زمینه ها استفاده میشود.
● هلیله سیاه و هلیله زرد – قهوه ای طبیعی
اصل این درخت در آمریکا و اسیای جنوبی و چین و هندوستان و بلوچستان ایران مخصوصا در نواحی مدرس و بنگال است.
هلیله که در ایران به کار برده می شود بیشتر در نواحی بلوچستان و افغانستان و هند بدست می آسد. این درخت بر دو نوع میباشد ، هلیله سیاه و هلیله زرد این درخت دارای میوه کوچکی شبیه به گوجه است که آن را قبل از رسیدن چیده و خشک می کنند ، هلیله دارای رنگ زرد میباشد که مواد مازوجی آن بسیار است. در رنگرزی بیشتر همراه با دندانه زاج سفید استفاده می گردد. یکی دیگر از موارد استفاده از هلیله در چرمسازی است.
درخت هلیله یکی از قویترین مواد تانن دار می باشد که مقدار مواد مازوجی آن در حدود ۴۵ دصد ایت. از برگ و میوه این دخت برای بدست آوردن انواع خاکستری ها همراه با سایر دندانه ها در رنگرزی پشم استفاده می شود.
● جفت – رنگ زرد طبیعی
جفت عبارت است از یک نوع درخت بلوط جنگلی که دارای انواع زیادی می باشد که در آمریکا و آسیای میانه و جبال قفقاز می روسد.نوع ایرانی آن که در کوه های لرستان و کردستان است با نوع آمریکایی آن فرق دارد. طول درختانی که در آمریکا هستند گاهی به ۳۰ متر می رسد و نوع رنگ آن نیز بهتر است.
این درخت دارای دو پوست است یکی در قسمت رو و دیگری در قسمت زیر ، پوست رو نازک و داری یک ماده سرخ رنگ کدر می باشد و به همین جهت آن را قبلا مجزا نوده فقط پوست زیر را که دارای ماده رنگی قابل توجهی می باشد به فروش رسانیده برای تشخیص چوب جفت آنرا ابتدا ساییده مدت یکساعت در آب می جوشانند و بعد مدتی آن را به حال خود راکد می گذارند. محلول مندرجا تغییر رنگ داده و رسوب می دهد که به صورت کریستال ته نشین میگردد. محلول با حالت ژلاتینی داشته که رنگ قرمزی و کدری به خود میگیرد.
مواد قلیایی رنگ محلول را تیره و مایل به قهوه ای میکند.استت مس رسوب نارنجی رنگ تولید میکند.زاج سفید رنگ را شفاف و رسوب رقیقی ایجاد مینماید. آبهای معدنی در روی آن اثر نموده و رسوب میدهند.
جفت دارای مقدار قابل توجهی ماده مازوجی داست و ههمین ماده باعث میشود که رنگ های حاصله از آن تیره میشود.ماده رنگی جفت از بیشتر نگ های طبیعی زرد حتی اسپرک زیاد تر است.ولی ثبات آن نسبت به اسپرک در درجه دوم اهمیت قرار گرفته است. در گذشته از جفت بیشتر برای رنگرزی پنبه و چاپ آن استفاده می شده است.
جفت دارای مقدار قابل توجهی مواد مازوجی است.بنابراین با این دندانه آهن انواع خاکستری ها را میتوان بدست آورد.جفت با دندانه زاج سفید و سولفات آلومینیوم رنگ زرد می دهد که شفافیت آن را از اسپرک کمتر است و اگر در موقع رنگرزی جفت از هر دو پوست مخلوط کرده و رنگ کنند رنگ زرد کدر مایل به قهوه ای میدهد.
دو درصد دانه بیکرومات پتاسیم با جفت رنگ زیتونی مایل به قهوه ا می دهد که بسیار مورد استفاده قرار می گیرد.
از سایر دندانه ها در رنگرزی جفت با پشم بواسطه عدنم ثبات آنها در برابر نور کمتر استفاده میشود.

منبع : مرکز علمی و پژوهشی فرش ایران