تاریخمندی مفاهیم فلسفی

دكتر محمد‌رضا بهشتی، استاد فلسفه دانشگاه تهران در نشستی كه در دانشكده ادبیات و زبان‌های خارجی دانشگاه علامه طباطبایی با عنوان «تحول تاریخی مفاهیم فلسفی» صورت گرفت، به زمینه‌های تحول این مفاهیم اشاره كرد و گفت: در نگاه پویا به مفاهیم فلسفی، تاریخ فلسفه جزئی از فلسفه است.دكتر بهشتی با اشاره به دو رهیافت ایستا و پویا نسبت به مفاهیم فلسفی گفت: هر كدام از ما كه امروز در معرض تبیین مفاهیم فلسفی قرار می‌گیریم بی‌درنگ با این پرسش مواجه می‌شویم كه این مفهوم در چه سنی پرورش یافته است و هر فیلسوفی در سیر فكری خودش چگونه به مفهوم‌سازی پرداخته است. برخی در تاریخ فلسفه سعی می‌كنند با تعیین حد و مرز برای مفاهیم فلسفی چارچوبی مشخص برای این مفاهیم تعیین كنند، نگاه این افراد به مفاهیم فلسفی ایستا و استاتیك است، در مقابل كسانی كه به تحول تاریخی مفاهیم فلسفی توجه دارند و متوجه‌اند كه مفاهیم نیز مانند دیگر امور در طول تاریخ دگرگون می‌شوند به این مفاهیم نگاهی پویا و دینامیك دارند. به گونه‌ای كه در نگاه این افراد تاریخ فلسفه جزئی از فلسفه است و ملاحظه تاریخی را جزئی از اندیشه فلسفی می‌دانند.
استاد دانشگاه تهران با اشاره به زمینه‌های گوناگون این بحث گفت: گاهی در بحث از تطور مفاهیم نگاه ما معطوف به تغییر واژگان و الفاظ است كه این كاری است كه توسط زبان‌شناسان صورت می‌گیرد اما كار فیلسوف توجه به مفهوم واژگان است. تلقی رایج در سنت رواقی آن است كه هر لفظی به معنای مفهومی(concept) است كه این مفهوم به شیء یا موضوع خاصی دلالت می‌كند. بنابراین رابطه میان لفظ با شی خارجی یا موضوع با وساطت مفهوم صورت می‌گیرد. بنابراین در مباحث در مورد تغییر مفهوم یا بحث از معناست یا بحث از دگرگونی شكل دلالت. گاهی نیز به تغییراتی كه در خود مفهوم صورت می‌گیرد توجه می‌شود.
وی با اشاره به معناهای مختلف یك مفهوم گفت: در بحث از تحول مفاهیم گاهی به منظومه معناهای مختلفی كه یك مفهوم داشته توجه می‌شود و بحث از این است كه چه معانی جدیدی اضافه شده است یا چه معانی‌ای در طول تاریخ فكر از میان رفته‌اند، یا اینكه معنای محوری و نسبت آن با معانی دیگر چگونه در معرض دگرگونی قرار می‌گیرد. شكل دیگر بحث دگرگونی‌های خود مفهوم با مفاهیم دیگر است یا این كه بحث از دلالت‌های هستی‌شناسانه مفهوم صورت می‌گیرد. در نگاه پویا مفاهیم تاریخمند هستند و در خودشان دگرگونی‌های رخ می‌دهد، حتی در بررسی افكار خود یك فیلسوف به شكل‌گیری یا دگرگونی مفاهیم پی‌ می‌بریم. برای مثال نزد كانت در طول یازده سال سكوت خود تغییرات گسترده‌ای رخ داد و گاه شاهد شكل‌گیری مفاهیم جدید هستیم.
اتیمون در لغت به معنای آنچه ناب و حقیقی است و در اتیمولوژی و فقه الغه كوشش می‌شود كه به معانی ناب و حقیقی و اصیل دست یابیم. گویا معانی نزد قدما بیشتر و بهتر حاضر بوده است و انگار آنها نسبت درست‌تری با واقعیت داشته‌اند. از این رو بحث به نحوی به هرمنوتیك و تفسیر كشیده می‌شود و این ناشی از تزلزل زمانه ایشان در مواجهه با شكسته شدن ارزش‌ها و چارچوب‌های ارزشی بود و برای ایشان تفسیر به معنای تاویل و بازگرداندن معنا به اصل بود. اما امروز این نگاه از میان برداشته شده است. در نگاه تاریخی كوشیده می‌شود كه تحولات را به نحوی حاضر ببینیم حتی اگر این تحول درست در برابر فهم امروزین ما قرار گیرد. بنابراین امروز در بحث از تاریخ مفاهیم سعی می‌كنند با روشن كردن ترتیب زمانی، مقطع‌بندی و دسته‌بندی مفاهیم در مقاطع گوناگون، زمینه‌های شكل‌گیری و گسترش مفاهیم فلسفی را شرح دهند. در این نگاه اولا به تاریخ پیدایش مفاهیم فلسفی و ثانیا به نحوه تلقی و دریافت فیلسوفان توجه می‌شود.

منبع : روزنامه تهران امروز