جمع و تدوین قرآن

مراد از جمع و تدوین قرآن این است كه چگونه وحی , بیست و سه ساله كه به صورت ۳ تا ۵ آیه ای نازل می شد , نهایتا به صورت مدون بین الدفتین و مصحف ( مانند كتاب امروزی ) درآمد. كـهـنـتـریـن مـنـبع این بخش مهم از سرگذشت یا تاریخ قرآن در احادیث اهل سنت و نیز تا حدودی احادیث شیعه است . چنانكه حاكم در مستدرك گفته است جمع و تدوین قرآن , سه مرحله دارد :
الف ) زمان حضرت رسول (ص ) ,
ب ) زمان ابوبكر
ج ) زمان عثمان
۱) زمان حضرت رسول (ص ) .
در سـراسـر عصر نزول وحی و حیات پیامبر (ص ) , قرآن به صورت مكتوب ولی پراكنده بود یعنی صحیفه به صحیفه . و چنانكه اشاره شد با نوشت افزارهای ابتدایی و بر روی چیزهایی نظیر تكه های چرم , استخوانهای شـانـه و دنده گوسفند و شتر , چوب درخت خرما كه پوست آن را كنده بودند , سنگهای صاف و صیقلی و قطعاتی از حریر و اندكی نیز كاغذ نوشته شده بود. در این مرحله , مهم این بود كه بسیاری از صحابه , قرآن را حفظ بودند. سوره های قرآن كامل بود و حتی نام داشت , اما تا پایان حیات رسول اللّه (ص ) مجموع بین الدفتین نبود. مهمترین عللی كه پیامبر (ص ) را از جمع نهایی و كتاب ساختن قرآن باز می داشت دو واقعیت بـود
الف) باب وحی باز بود و در هر وهله از وحی آیاتی نازل می شد كه حضرت (ص ) به كاتبان وحی می فرمود : این آیه یا آیات را در فلان سوره بین كدام آیه ها قرار دهید.
ب) دیگر آنكه به گفته خطابی پیامبر (ص ) همواره در انتظار نسخ احتمالی بعضی از احكام قرآن یا نسخ تلاوت قسمتی از آن بود. ( ترجمه اتقان , ۱/۲۰۰ ). لذا تا وحی به پایان نمی رسید , امكان تدوین و مصحف سازی نبود. بعضی برآنند كه مراد از جمع قرآن در عصر رسول اللّه (ص ) همان حفظ آن در دلها بوده است . ( تاریخ قرآن , رامیار , ۲۱۱ ). جمع در زمان رسول اللّه (ص ) را اصطلاحا تالیف گویند. ( پیشین , ۲۱۳ ).
در سـراسر ایام نزول وحی و كتابت قرآن , پیامبر اكرم (ص ) نظارت همه جانبه داشتند و نوشتن و خواندن و حفظ ( از بر كردن ) آن را تعلیم می دادند یا تشویق می كردند. در زمان حیات ایشان , سی و هفت نفر حافظ تمامی قرآن بودند ( پیشین , ۲۵۵ ). تعداد كاتبان وحی در عصر پیامبر (ص ) - كه گاه حافظ قرآن هم بوده اند - و كسانی كه برای خود نسخه ای برمی گرفتند , به بیش از پنجاه نفر می رسیده است . ( پیشین , ۲۸۰ ). نـتیجه یك چنین همت و نهضت عظیمی این بود كه قرآن به هنگام شهادت رسول اللّه (ص ) [ سال یـازدهـم هجری ] به تمامی و چنانكه در آخرین عرضه [ دوره كردن پیامبر (ص ) قرآن را و عرضه داشـتن قرائت خود بر جبرئیل در هر سال یك بار و در سال شهادت دوبار ] تثبیت شده بود , تالیف و گردآوری شود. در این دوره بود كه قرآن به معنای درست كلمه تالیف شد. ( پیشین , ۲۸۱ , نیز ترجمه اتقان , ۱/۲۰۱ , ۲۰۵ ).
۲) در زمان ابوبكر
رویـداد یمامه ( سركوب ابوبكر شورشیان برگشته از اسلام از جمله متنبیان [ پیامبران دروغین ] را كـه بـه جـنـگهای رده معروف است ) كه در آن عده ای كثیر از حافظان قرآن ( تا هفتاد نفر هم گفته اند ) كشته شدند , تكان عظیمی در جامعه نوپای اسلامی ایجاد كرد. بـه پـیـشـنـهاد عمر , ابوبكر , خلیفه وقت پذیرفت كه باید برای حفظ قرآن اقدام عاجل به جمع و تدوین آن كرد. بـرای ایـن كـار , زیـد بن ثابت را كه از پركارترین و جوان ترین كاتبان وحی و حافظ قرآن و دارای مصحفی اختصاصی بود , انتخاب كرد. شاید دلیل انتخاب زید با وجود جوانی اش , این بود كه عرضه اخیر ( آخرین دوره و مقابله پیامبر (ص ) قرآن را با جبرئیل ) را كتابت كرده بود. زیـد هـمـه نـوشـته های پراكنده قرآنی را جمع كرد و هر آیه قرآنی را ولو آنكه دهها حافظ و دهها نوشته , مؤید و مطابق آن بود , با اخذ حداقل دو شاهد ( یكی از كتابت , یكی از حفظ ) می پذیرفت . قرآن جمع و تدوین زید همچنان متشكل از صحیفه ها بود و بصورت مصحف نبود و سرانجام آن را در جعبه ای نهادند و كسی را مامور حفظ و نگهبانی آن كردند. این گردآوری , ۱۴ ماه و حداكثر تا وفات ابوبكر در سال ۱۳ هجری طول كشید. این نسخه را طبق وصیت ابوبكر در اختیار عمر نهادند. پـس از عـمـر نـیز طبق وصیتش آن را در اختیار دخترش حفصه - همسر رسول اللّه (ص ) - قرار دادند.
۳) جمع در زمان عثمان .
عثمان در سال ۲۴ قمری به خلافت رسید. در زمـان او بـا فـتـوحـات شگرف مسلمانان و رفتن آن به سرزمینهای تازه گشوده , اختلافات و مشكلات بسیاری در قرائت كلمات قرآن پیش آمده بود. و این زنگ خطر تازه ای برای عثمان بود كه كار ناتمام رسول اللّه (ص ) و دو نفر پیش از خود را به سرانجام برساند و قرآن و جامعه اسلامی را از خطر پراكندگی برهاند. او انـجـمـنـی مـركب از زید بن ثابت و سعید بن عاص و عبداللّه بن زبیر و عبدالرحمن بن حارث تشكیل داد. این هیات با همكاری دوازده نفر از قریش و انصار ( كه حضرت علی (ع )بر كار آنان به نوعی نظارت و اشراف داشت و آنان را به واضح و خوانا نوشتن تشویق می فرمود - تاریخ قرآن , رامیار , ۴۲۳ ) كار استنساخ نسخه نهایی را آغاز كردند. نخستین كاری كه كردند این بود كه تمام نوشته های زمان پیامبر (ص ) را گردآوردند. سپس نسخه كتابت زید در زمان ابوبكر را كه نزد حفصه محفوظ بود , به امانت گرفتند. قـرار بـر ایـن بـود كه هر وقت سه تن همكار زید با او در كتابت كلمه ای اختلاف یافتند , به لهجه قریش كتابت كنند. بـه ایـن تـرتیب كار تدوین متن نهایی , بر مبنای صحایف بازمانده از رسول اللّه (ص ) و نسخه های اخـتـصـاصـی از جـمله نسخه محفوظ نزد حفصه و نسخه خود زید , و با تكیه به حفظ حافظان و شهادت شاهدان , پیش رفت و مصحف امام یعنی مصحف نمونه و رسمی و نهایی كه معروف به مـصـحـف عثمانی بود , در فاصله چهار پنج سال از سال ۲۴ ق تا قبل از سال ۳۰ هجری , سرانجام یافت و از روی آن پنج یا شش نسخه عینا استنساخ شد. دو نـسـخـه در مـكه و مدینه نگه داشته شد و سه یا چهار نسخه دیگر همراه با یك حافظ قرآن كه نقش معلم و راهنمای درست خوانی را داشت , به مراكز مهم جهان اسلام یعنی بصره , كوفه , شام و بحرین ارسال شد.
سـپـس عـثـمان دستور داد تمام كتیبه ها و نوشته ها , استخوانها , پوستها , سنگهای نازك سپید , چـرمها , حریرها و نظایر آن كه آیات قرآنی بر آنها نوشته شده بود و صحابه برای تدوین متن نهایی تقدیم داشته بودند , با آب و سركه جوشانده و محو شود. بعضی از محققان گفته اند كه این آثار پراكنده را سوزاندند یا به نحو دیگری محو كردند. تـا ریـشـه نزاع و اختلاف بكلی از میان برود و به اصطلاح توحید نص [ یگانه سازی متن نهایی ] حاصل گردد. و مردم را به اطاعت از همان یك نسخه نهایی [ مصحف امام - مصحف عثمانی ] فراخواند. ( تاریخ قرآن , رامیار , ۴۰۷ - ۴۳۱ ) , این مصحف با خط ابتدایی كوفی و فاقد نقطه بود , تا چه رسد به اعراب و نشانه های حركت حروف . و در طی یك دو قرن بعد , مصاحفی كه از روی آنها استنساخ شد به تدریج نقطه و نشان پیدا كرد. ( بـرای تفصیل بیشتر و اطلاع از كیفیت سایر نسخه های همزمان با مصحف امام از جمله مصحف مـنـسـوب بـه حـضـرت علی (ع ) و ابن مسعود و سایر صحابه و دلایل درستی كار عثمان و تایید حـضـرت عـلـی (ع ) از عملكرد و پذیرفتن ائمه اطهار (ع ) همین مصحف عثمانی را نگاه كنید به مقاله تحریف ناپذیری قرآن پیوست همین كتاب ).

منبع : شبکه قرآن