پنجشنبه, ۹ فروردین, ۱۴۰۳ / 28 March, 2024
مجله ویستا


خاتم سازی


خاتم سازی
● نشاندن پاره های استخوان با نقش و رنگار در چوب
فرهنگ دهخدا خاتم را نشاندن پاره های استخوان با نقش و رنگار در چوب تعریف كرده است. در كتاب صنایع اسلامی در مورد هنر خاتم سازی چنین نوشته شده است : « از صنایعی است كه به خاور میانه نسبت داده می شود. تزئین اسباب و اثاثیه، صندوق، جعبه و سایر اشیائی كه با طرح های هندسی، مركب از قطعات كوچك چوب، عاج، استخوان یا صدف تزئین یافته است. این صنعت از زمانهای بسیار دور در مشرق زمین مرسوم بوده و یونانیها و رومیها نیز آنرا اقتباس كرده اند. در فرهنگ مصور اصطلاحات هنر ایران خاتم این گونه تعریف شده است: هنر آراستن سطح اشیاء به صورتی شبیه موزائیك، با مثلث های كوچك و طرح های گوناگون كه همواره به صورت اشكال منظم هندسی بوده و این اشكال را با قرار دادن مثلث های كوچك در كنار هم نقش بندی می كنند. هر چه مثلث ها ریز تر و ظریف تر باشد، خاتم مرغوب تر است. این هنر در عهد استیلای مغول بر اسران، از كشور چین به ایران آمد و خاتم سازان ایرانی به مرور زمان، با اعمال تغییر و تنوع در خاتم پیچی و اضافه نمودن رنگهای مختلف چوب و انواع فلز و تغییر شكل هندسی آن از مقطع به مثلث، تحول زیادی در آن ایجاد نمودند. قابل ذكر است كه قبل از حمله مغول، نوعی خاتم در ایران رایج بوده كه از نمونه های آن خاتم منبر مسجد جامع عتیق شیراز می باشد.
در دوره صفویه این هنر در اصفهان مورد توجه قرار گرفت و پیشرفت زیادی كرد. از شاهكارهای خاتم، در این دوره می توان صندوق مرقد امام موسی كاظم ( ع ) صندوق مرقد امام حسن عسگری (ع) و ضریح حضرت سید علاء الدین حسین در شیراز، و خاتم بقعه شاه نعمت اله ولی در ماهان كرمان كه از كهن ترین آثار است، نام برد. در دوره زندیه این هنر در شیراز رونق بسیار یافت و هنرمندان شیرازی آثار با ارزشی چون صندوق مقبره حضرت زینب (س) را به وجود آورده اند.
● خاتم سازی
▪ مواد اولیه
مواد اولیه در تهیه خاتم چند نوع است :
۱) انواع چوب مانند فوفل، عناب، افرا، بقم، چنار، آبنوس، نارنج
۲) استخوان مانند استخوان شتر و اسب
۳) صدف
۴) مفتولهای فلزی از جنس برنج و در برخی موارد نقره
۵) نخ پرك
۶) سریشم و لاك
▪ وسایل و ابزار
از مهمترین ابزار و وسایل خاتم می توان از انواع اره ها و سوهانها و رنده و دستگاه پرس نام برد.
▪ ساخت خاتم
ابتدا چوبها و استخوان را به قطعاتی به طول ۳۰ سانتی متر و عرض ۲ سانتی متر و قطر ۱ تا ۵/۲ میلی متر، می برند. این قطعات را به صورت نوارهای باریك با مقطع مثلثی شكل در می آوردند و بر روی تخت رند كه دارای شیاری شكل است قرار داده و می سایند و صیقل می دهند. مفتولهای فلزی را نیز به همین ترتیب به وسیله اره و سوهان به شكل مفتولهای با مقطع مثلث در می آورند. طرح مورد نظر توسط طراح كشیده شده و رنگ آمیزی می شود، تا براساس آن خاتم پیچیده شود. خاتم سازی، مفتول های فلزی مثلث شكل را سر یشم می زند و مطابق طرح سه مثلث از چوب یا استخوان را در كنار اضلاع آن قرار می دهد و سپس اطراف آنرا با نخ پرك می پیچد پس از خشك شدن سریشم، نخ را از دور مثلث ها باز كرده، این مرحله از كار را پره می گویند. در واقع می توان گفت چیدن مثلثها به شكلی است كه از سطح مقطع آنها یك نقش گره ای درست می شود. ( نقش گره هندسی ) . در مرحله بعد چهار « پره » را در كنار هم قرار می دهند و سریشم می زنند و با نخ اطراف آنرا می پیچند.
گل پیچی مرحله ای دیگر از كاراست، كه در آن سیم بزرگ گرد را به شكل شش گوشه در می آورند كه در اصطلاح خاتم سازی به آن شمسه می گویند. در اطراف هر شمسه شش سیم به وسیله سریشم چسبانده می شود. و اطراف آنرا با نخ می پیچند. در هر مرحله پس از خشك شدن نخ را باز می كنند. هنگامی كه مثلث ها كنار یكدیگر قرار می گیرند به سبب شش گوشه بودن میان گلهای مثلثی شكل یك گل فاصله می افتد كه آنرا با چسباندن دو مثلث پر می كنند. در این حالت خاتم ها به صورت یك لوزی در می آید. در این حالت آنرا درون وسیله ای بنام تنگ یا پرس قرار می دهند تا مثلثها كاملا" به هم بچسبد.
لوزیهای آماده را در كنار هم می گذارند و به شكل مستطیل در می آورند كه طولی در حدود ۳۰ سانتی متر و عرض در حدود ۱۰ سانتی متر دارد. خاتم آماده شده را با سر یشم به آستری كه از چوب درخت تبریزی است، می چسبانند. دو طرف مستطیل را چوبی می گذارند كه در اصطلاح خاتم سازی به آن «اووه» می گویند و آنرا با سر یشم به مستطیل متصل می كنند و نخ پرك به اطراف آن می پیچند. اووه را در تنگ قرار می دهند تا چوب و خاتم در یكدیگر فشرده و محكم گردد. هنگامی كه قطعات خوب به یكدیگر چسبیده، آنرا به ضخامت ۱ تا ۵/۱ میلی متر برش میدهند. این مرحله از كار را « قامه كردن » می گویند. بعد از قامه كردن آستر چوبی خاتم به وسیله تخت رند، صاف و صیقلی می شود. قامه ها مرتب روی آستر چسبانده می شوند تا به نوارهای خاتم تبدیل شوند و بر روی انواع اشیاء نشانده شوند.
● نقش و طرح و رنگ در خاتم
در نقوش خاتم بیشتر از اشكال هندسی چون مثلث، لوزی و نیمدایره استفاده می شود. خاتم سازان اشكال را به صورت نقشهای زیبائی در می آورند و با به كاربردن انواع چوبها به رنگهای طبیعی سبز، قرمز، سیاه، قهوه ای ، همینطور با استفاده از رنگ صدف، استخوان و برنج، جلوه زیبائی به این اشكال هندسی می دهند. مرغوبیت و كیفیت خاتم به نقشهای ریز آن وابسته است. هر چه نقشها ریزتر باشند خاتم مرغوب تراست . هم چنین مواد اولیه مصرفی و مهارت استاد در پیچیدن خاتم نیز از اهمیت به سزائی برخوردار است.
● خاتم از نظر گل و نقش انواع گوناگون دارد
▪ خاتم پره وار
▪ خاتم پره ای
▪ نه گلی لایه دار
▪ شش ولوز- ابری ساده
▪ ابری یك دور
▪ ابری دو دور
▪ خاتم دور رنگ
▪ متنی سبز
▪ جوسیمی
▪ بته جقه ای
▪ خیابانی
▪ خاتم خطی
▪ خاتم طاقی
▪ عالم قمی
▪ خاتم خیاقی
▪ خاتم متن زنجیر سیمی
Iran Art News
منبع : روزنامه تفاهم


همچنین مشاهده کنید