وضعیت اشتغال دانش‌آموختگان رشته بهداشت محیط سراسر کشور طی سال‌های ۸۱-۱۳۷۵

● مقدمه
هدف نهایی برنامه‌ریزی نیروی انسانی بهداشتی داشتن تعداد كافی نیروی انسانی كارآمد و باكیفیت در تمامی رشته‌های بهداشتی مورد نیاز است كه بطور متناسب از نظر جغرافیایی، نوع، حرفه، تخصص، جنس و ... در نقاط مختلف كشور توزیع گردند و تحت نظر مدیریتی صحیح و كارآمد به خدمت گرفته شوند(۱). در بحث نیروی انسانی, همواره مسأله عدم تعادل و توازن خودنمایی می‌نماید. عدم توازن نیروی انسانی بهداشتی عبارت است از اختلاف بین تعداد، انواع، عملكرد، توزیع و كیفیت كاركنان بهداشتی از یك سو و نیازهای جامعه به خدمات ایشان و توانایی جامعه و دست‌اندركاران در اشتغال، پشتیبانی و حفظ و نگهداری این نیروها. عدم تعادل در نیروی انسانی بهداشتی پدیده‌ای ناخوشایند و پیچیده است كه می‌تواند از نظر تعداد، از لحاظ كیفیت و از نقطه نظر توزیع (توزیع جغرافیایی، شغلی و یا تخصصی، مؤسساتی و یا از نظر جنسی) بطور نامتعادل انجام گیرد. طبیعی است كه تربیت كادر بهداشتی به میزانی بیش از نیاز برآورد شده كشور، اتلاف هزینه عمومی است(۲).
بهبود سطح بهداشت روز به روز به عنوان عاملی در پیشبرد توسعه اقتصادی، ارزش می‌یابد. یكی از دلایل این مدعا, دیدگاه موسوم به «سرمایه انسانی» است كه در آن گفته می‌شود افزایش توانایی‌های هر انسان خصوصاً در زمینه بهداشت و آموزش به عنوان عامل افزایش بازده عمل می‌كند(۳). یكی از جنبه‌های مهم افزایش توانایی‌های انسان از طریق آموزش و تربیت نیروهای كارآمد انسانی با تخصص‌ها و مهارت مورد نیاز بهداشتی است. این امر تحقق نمی‌یابد مگر با برنامه‌ریزی جامعی كه در آن جنبه‌های مختلف كمی، كیفی و مدیریت استفاده از نیروهای مذكور لحاظ شده باشد. بطور كلی رشته‌های مختلف بخش بهداشت و درمان نقش بسزایی در ارتقای سطح بهداشت جامعه‌ایفا می‌كند(۴). در ایران, سالیانه دانشگاه‌ها پذیرای تعداد زیادی از جوانان, به منظور ادامه تحصیل در رشته‌های مختلف بهداشتی می‌باشند. منابع زیادی از طرف دولت و خانواده‌ها صرف آموزش، ایجاد مهارت، امور رفاهی و هزینه تحصیلی این افراد می‌گردد. سرمایه‌ای هنگفت برای ساخت و ساز فضاهای فیزیكی، آزمایشگاهی، كارگاهی، ایجاد فضاهای خوابگاهی، ورزشی و نظایر آن به مصرف می‌رسد. این جوانان كه حسب مورد از نخبگان جامعه می‌باشند, طی دوران تحصیلات دانشگاهی مدت زمانی بین ۳ تا ۷ سال از بهترین سال‌های مفید عمر خود را در محیط دانشگاه و به تحصیل علم سپری می‌نمایند(۵و۶).
متأسفانه در دهه اخیر شاهد وجود گروهی از دانش‌آموختگان رشته‌های مختلف هستیم كه بدون توجه به نیازها و پتانسیل‌های موجود جامعه برای جذب، وارد بازار كار شده‌اند كه بلاتكلیف می‌باشند. نرخ بی‌كاری در جامعه به ۱۴ درصد می‌رسد كه در میان آنها, بی‌كاران دانش‌آموخته دانشگاه‌ها یعنی قشری كه جامعه برای بهره‌وری بیشتر، برایشان هزینه‌های قابل ملاحظه‌ای نموده است, نرخی نزدیك به بیست درصد را به خود اختصاص داده‌اند. این نرخ رشد, علائم هشدار دهنده‌ای را نشان می‌دهد كه به راحتی نمی‌توان از كنار آن گذشت(۷). چنین حالتی در رشته‌های بهداشتی و درمانی كه در آنها بكارگیری و وجود نیروهای متخصص از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است نیز وجود دارد. بدیهی است كه گسترش ابعاد آن باعث سرخوردگی و عدم امنیت شغلی این دانش‌آموختگان شده است و منجر به هدر رفتن سرمایه‌های مادی و معنوی كشور می‌گردد. مهاجرت قشر تحصیل‌كرده جامعه و تهی شدن جامعه از وجود نخبگان, موضوعی است كه عوامل مذكور را تشدید می‌كند. بر اساس آمار صندوق بین‌المللی پول, سالانه تعداد قابل ملاحظه‌ای از ایرانیان تحصیل‌كرده برای خروج از ایران اقدام می‌كنند به ترتیبی كه‌ایران از نظر فرار مغزها در بین ۹۱ كشور در حال توسعه مقام اول را از آن خود كرده است(۸). منابع دیگر نشان می‌دهند كه نسبت افراد با تحصیلات عالی كه از ایران به كشورهای توسعه یافته مهاجرت كرده‌اند, ۲۵ درصد كل دانش‌آموختگان می‌باشد(۶).
رشته بهداشت محیط نیز به عنوان یكی از شاخه‌های بخش بهداشت از این مقوله جدا نیست و در سال‌های اخیر دست به گریبان افزایش بی‌رویه تعداد پذیرش دانشجو و در نهایت تعداد دانش‌آموختگان بوده است. هم اكنون تعداد دانشگاه‌ها و مراكز آموزش عالی كشور كه در مقاطع مختلف كاردانی، كارشناسی و كارشناسی ارشد بهداشت محیط دانشجو می‌پذیرند به ترتیب به ۳۹، ۱۹ و دو دانشگاه می‌رسد. آمار اخذ شده از مركز مطالعات و توسعه پزشكی وزارت بهداشت نشان می‌دهد كه در سال تحصیلی ۸۲-۸۱ ظرفیت پذیرش دانشجو در رشته بهداشت محیط در مقطع كاردانی ۱۴۵۶، در مقطع كارشناسی ۶۰۸ و در مقطع كارشناسی ارشد ۲۱ نفر بوده است. این میزان در مقایسه با ظرفیت سال‌های قبل از سال تحصیلی ۷۶-۷۵ از رشد قابل ملاحظه‌ای برخوردار می‌باشد. طبیعی است كه چنین روندی منجر به‌ایجاد مازاد دانش‌آموخته در این رشته شده كه نتایج حاصل از این مازاد عبارتست از: از دست رفتن منابع و امكانات، اشتغال به كارهای دیگر توسط این افراد، دلسردی و سرخوردگی نسل جوان و فرهیخته و خروج نیروهای تحصیل‌كرده برای كار در خارج كشور كه از یك نگاه باعث كاهش حجم بی‌كاران، ایجاد درآمد ارزی و افزایش سطح دانش فنی و مهارت كادر بهداشتی می‌گردد و از دیدگاه دیگر نوعی فرار مغزها تلقی می‌شود(۶،۹و۱۰). مطابق فرضیه‌های اقتصادی هنگامی كه یك تخصص بیش از حد نیاز در یك جامعه وجود داشته باشد، موجب كاهش درآمد دانش‌آموختگان می‌شود و تدریجاً اقبال عمومی برای تحصیل و كار در آن رشته كاهش می‌یابد(۴).
به همین منظور, تعیین وضعیت اشتعال دانش‌آموختگان مقاطع مختلف كاردانی ، كارشناسی و كارشناسی ارشد رشته بهداشت محیط سراسر كشور در فاصله زمانی سال‌های ۸۱-۷۵ انجام شد تا با توجه به چند مقطعی بودن رشته، برنامه‌های درسی موجود، نحوه آموزش، مدیریت كلان كشور و ..., نسبت به برنامه‌های پذیرش دانشجویان بازنگری لازم انجام گیرد.
● روش‌ها
این مطالعه از نوع توصیفی می‌باشد كه در سه ماهه آخر سال ۱۳۸۱ و سه ماهه اول سال ۱۳۸۲ انجام گردید. در ابتدا از بین ۳۹ دانشگاهی كه در كشور مشغول تعلیم و تربیت دانشجویان این رشته بودند, تعدادی دانشگاه بطور تصادفی تعیین و مورد بررسی قرار گرفتند. بدین ترتیب كه از مجموع ۷۳۱۵ نفر دانش‌آموخته مقطع كاردانی، ۳۳۸۲ نفر دانش‌آموخته كارشناسی و ۱۳۶ نفر دانش‌آموخته مقطع كارشناسی ارشد در فاصله زمانی سال‌های ۸۱-۷۵, در هر مورد بطور جداگانه یك نمونه ۳۰ نفری حسب تصادف انتخاب و پس از مكاتبه و یا تماس تلفنی درصد شاغلین به ترتیب ۴۰ درصد در مقطع كاردانی، ۵۷ درصد در مقطع كارشناسی و ۹۵ درصد در مقطع كارشناسی ارشد برآورد گردید. با توجه به درصد برآورد شده و با سطح اطمینان ۹۵ درصد و با فرض اینكه d مساوی ۱۰ درصد p شاغلین هر مقطع در نمونه مقدماتی (Pilot study) باشد. تعداد نمونه‌ها برای مطالعه در مقطع كاردانی ۵۷۶ نفر، در مقطع كارشناسی ۳۶۷ نفر و در مقطع كارشناسی ارشد تعداد ۳۹ نفر تعیین گردید. روش نمونه‌گیری تصادفی ساده بوده است.
پرسشنامه‌ای حاوی سؤالاتی در زمینه وضعیت اشتغال، نوع كار، محل خدمت، جنس پاسخ‌دهنده تهیه و از طریق پست به آدرس اخذ شده هر دانش‌آموخته از دانشگاه‌های مربوط ارسال شد. روایی علمی گردآوری داده‌ها براساس اعتبار محتوی و نظرات متخصصین تعیین گردید و پایایی آن از طریق روش آزمون مجدد بر روی كسانی كه در نمونه مقدماتی (Pilot study) پرسشنامه را جواب داده بودند, ارزیابی شد كه ۹۷ درصد همخوانی داشت. یعنی جواب‌های قبل و بعد یكسان بوده است. در مرحله اول, ۶/۵۷ درصد از كاردان‌ها، ۹/۶۲ درصد از كارشناسان و ۳/۶۳ درصد از كارشناسان ارشد نسبت به تكمیل و عودت پرسشنامه‌ها اقدام نمودند. در مرحله دوم, برای بالا بردن تعداد نمونه‌ها در حد تعیین شده از طریق تماس با دانش‌آموختگان, پرسشنامه‌های مربوطه تكمیل گردید و برای تعداد معدودی كه امكان تماس تلفنی فراهم نشده بود و یا از دادن پاسخ امتناع نمودند, از بین دانش‌آموختگان سایر دانشگاه‌ها در فاصله زمانی مورد مطالعه بطور تصادفی انتخاب و در حد تعداد تعیین شده پرسشنامه‌ها تكمیل و از نظر آماری تجزیه و تحلیل گردید.
● نتایج
یافته‌ها نشان داد كه در بین‌دانش آموختگان كاردانی بهداشت محیط ۴/۳۴ درصد شاغل و ۶/۶۴ درصد آنان بی‌كار و در بین كارشناسان ۳/۵۷ درصد شاغل و ۷/۴۲ درصد بی‌كار و در بین كارشناسان ارشد ۳/۹۶ درصد شاغل و ۷/۳ درصد بی‌كار بودند.از نظر تناسب شغلی, دانش‌آموختگان شاغل با رشته تحصیلی، در مقطع كاردانی، كارشناسی و كارشناسی ارشد به ترتیب ۸/۸۹ درصد، ۳/۸۵ درصد و ۵/۸۸ درصد تناسب شغلی خود را اعلام نموده بودند.
وضعیت اشتغال دانش‌آموختگان رشته بهداشت محیط مقاطع مختلف به تفكیك زن و مرد در جدول یك آورده شده است.وضعیت اشتغال دانش‌آموختگان در مقطع كاردانی بین دو جنس مرد و زن با استفاده از آزمون كای دو اختلاف معنی‌داری را نشان داد (۰۰۱/۰P< و ۰۱/۳۸=c۲). همچنین در مقطع كارشناسی ناپیوسته وضعیت اشتغال بین دو جنس مرد و زن اختلاف معنی‌داری را نشان داد .(۰۱/۰P< و ۴۲/۱۱=c۲). اما در مقطع كارشناسی ارشد این اختلاف اشتغال بین دو جنس اختلاف معنی‌دارنبود(۰۵/۰P< و ۹۳/۰=c۲).
تناسب شغلی دانش‌آموختگان شاغل مقاطع مختلف رشته بهداشت محیط در دو جنس زن و مرد و شاغل در دوایر دولتی و بخش خصوصی در جدول دو ارائه گردیده است.
● بحث
بررسی نتایج تحقیق, نمایانگر واقعیت‌های زیر با سطح اطمینان ۹۵ درصد بود:
۱) درصد عمده‌ای از دانش‌آموختگان مقطع كاردانی بهداشت محیط بی‌كاراند و درصد بی‌كاری در بین خانم‌ها ۷/۱ برابر بیشتر از آقایان است اما، درصد شاغلین مرد و زن این مقطع در دوایر دولتی تقریباً یكسان است و شغل اكثریت شاغلین با رشته تحصیلی آنان هماهنگی دارد.
۲) بیش از نیمی از دانش‌آموختگان مقطع كارشناسی ناپیوسته مشغول بكارند كه درصد شاغلین مرد ۴۵/۱ برابر بیش از شاغلین زن است. به عبارت دیگر, درصد بی‌كاران زن در این مقطع بیش از آقایان می‌باشد اما، درصد شاغلین مرد و زن كه در دوایر دولتی كار می‌كنند تقریباً یكسان است همچنین نوع كار اكثریت شاغلین مقطع كارشناسی با رشته تحصیلی آنان مطابقت دارد ولی این مطابقت در مقایسه با مقطع كاردانی كمتر است.
۳) كلیه دانش‌آموختگان مقطع كارشناسی ارشد زن و بیش از ۸/۹۵ درصد از مردان شاغل می‌باشند. در این بین ۸۳ درصد شاغلین مرد و صد در صد شاغلین زن در دوایر دولتی مشغول بكار هستند.
همان‌طور كه ملاحظه می‌شود, نتایج فوق حكایت از بی‌كاری قشر عظیمی از دانش‌آموختگان مقاطع كاردانی و كارشناسی ناپیوسته بهداشت محیط دارد, به همین سبب بحث امنیت شغلی حتی برای شاغلین این بخش موضوعیت پیدا می‌كند. امنیت شغلی یكی از دغدغه‌های مهم كاركنان سازمان است كه قسمت زیادی از انرژی روانی كاركنان صرف آن می‌گردد و گاهی اوقات برای سازمان مشكل‌آفرین می‌شود. در مفهوم جدید امنیت شغلی، سازمان‌ها باید به افراد وابسته شوند بدین معنی كه سازمان باید بستر لازم برای تواناسازی كاركنان خود را در ابعاد تخصصی، جسارت عملی، تجربه‌آموزی، رضایت شغلی، رفتاری، ارتباطی، تفكر و وجدان كار فراهم آورد تا كاركنان بتوانند انتظارات تخصصی و اجتماعی سازمان را برآورده سازند. تواناشدن كاركنان یك سازمان بدین صورت خود تضمین‌كننده امنیت شغلی است(۱۱). آموزش‌های رسمی تنها می‌تواند بخشی از این توانمندی را پایه‌گذاری كند و بخش دیگری از این توانمندی باید در عمل پرورش یابد. از این رو, ارتقای سطح علمی دانشجویان این رشته در برنامه بازنگری درسی باید به عنوان یكی از اولویت‌های اساسی برای جبران بخشی از بی‌كاری و عدم امنیت شغلی مد نظر قرار گیرد تا با توانمند نمودن دانش‌آموختگان زمینه لازم برای پرورش عملی استعدادهای ذاتی آنان فراهم آید(۱۲).
بخش دولتی با عنایت به سیاست‌های برنامه سوم و حتی چهارم توسعه, امكان جذب این دانش‌آموختگان, بویژه در مقطع كاردانی را ندارد و بازار بخش خصوصی نیز جوابگوی این حجم از نیروهای فارغ التحصیل نمی‌باشد. بنابراین, ضمن تقلیل ظرفیت‌های پذیرش دانشجو, پرداختن به آموزش مهارت‌های كارآفرینی در بین دانشجویان و دانش‌آموختگان این رشته و تاًسیس و معرفی دوره كارشناسی پیوسته بهداشت محیط به منظور یافتن بازارهای جدید، خدمات جدید و ابداع شیوه‌های نوین در امر اشتغال ضرورتی اجتناب‌ناپذیر است(۵،۱۲و۱۳).
اشتغال به كار دانش‌آموختگان مرد در دو مقطع كاردانی و كارشناسی بطور معنی‌داری بیش از زنان است كه با توجه به ماهیت رشته كاملاً طبیعی به نظر می‌رسد. بنابراین, باید در پذیرش بیش از حد دانشجوی دختر در این رشته تأمل نمود.

محمد ملكوتیان, عبدالرحیم پرورش
قدردانی
از همكاری جناب آقای دكتر یدالله نیكیان، استادیار گروه آمار دانشكده بهداشت كرمان و سركار خانم سیمین محمدی‌نژاد و آقای رضا كامران كارشناسان گروه بهداشت محیط دانشكده بهداشت كرمان, همچنین، از مساعدت‌های مالی معاونت آموزشی، مدیریت مطالعات و توسعه آموزش پزشكی دانشگاه علوم پزشكی اصفهان قدردانی می‌گردد.
منابع
۱. اردلان ع، حسین‌پور ا, علاءالدینی ف, فاطمی ر, گل‌محمدی ك, نوری ن و همكاران. مروری بر برنامه‌ریزی نیروی انسانی پزشكی و روش‌های برآورد تعداد پزشك مورد نیاز. تهران: دبیرخانه شورای آموزش پزشكی و تخصصی. ۱۳۷۹.
۲. دبیرخانه شورای آموزش پزشكی و تخصصی. گزارش در خصوص تعداد متخصصین مورد نیاز كشور. تهران: وزارت بهداشت و درمان آموزش پزشكی. ۱۳۷۷.
۳. برمن پ‌ا. تحول بخش بهداشت در كشورهای در حال توسعه. ترجمه: شیری ی، شاهوردی م، قطبی ر. تبریز: قاضی جهانی. ۱۳۷۸.
۴. سیاری ع‌ا، غفاری م. نقش كارآفرین در بهبود بازار كار بخش بهداشت و درمان. مجموعه مباحث و مقالات اولین كنگره كارآفرینی در بخش بهداشت و درمان. ۱۳۸۰.
۵. مسلمی حقیقی ف، فتوح‌آبادی م. بررسی میزان اشتغال، رضایت شغلی و مهاجرت فارغ التحصیلان فیزیوتراپی شهر شیراز. مجموعه مباحث اولین كنگره كارآفرینی در بخش بهداشت و درمان.۱۳۸۰.
۶. طباطبائی‌نژاد ‌ح, محمدی م‌ر. صدور دانش‌آموختگان پزشكی اشتغال‌زایی یا فرار مغزها. مجموعه مباحث اولین كنگره كارآفرینی در بخش بهداشت و درمان. ۱۳۸۰.
۷. كاموری‌مقدم ب. كارآفرینی به مثابه یك صنعت. پیام آبادگران ارگان انجمن شركت‌های ساختمانی ۱۳۸۱؛ ۱۹۷: ۲.
۸. فراهانی ع. یاس نو. دوشنبه ۲۷ مرداد ۱۳۸۲: ۱۵.
۹. Adams O, Kinnon C. Measuring trade liberalization against public health objectives: the case of health services under the general agreement on trade in services. Bulletin of the World Health Organization ۲۰۰۱; ۷۹(۴): ۳۵۲-۶۴
۱۰. UNCTAD, WHO. International trade in health Services: a development perspective. UNCTAD-WHO Joint Publication. UNCTAD/ITCD/TSB/۵-WHO/TFHE. ۱۹۹۸.
۱۱. قائم‌پناه م‌ج. مبانی، مفاهیم و دیدگاه‌های مختلف پیرامون كارآفرینی. مجموعه مباحث اولین كنگره كارآفرینی در بخش بهداشت و درمان ۱۳۸۰
۱۲. شمس ب، چنگیز ط، یوسفی ع‌ر. سلامت كارآفرینی، آموزش مناسب دانشجویان، آموزش مداوم. مجموعه مباحث و مقالات اولین كنگره كارآفرینی در بخش بهداشت و درمان. ۱۳۸۰.
دكتر محمد ملكوتیان (استادیار), گروه بهداشت محیط, دانشكده بهداشت, دانشگاه علوم پزشكی و خدمات بهداشتی- درمانی استان كرمان, ابتدای بزرگراه همت, كرمان. E-mail: [e-mail]
هزینه انجام این پژوهش در قالب پژوهش‌های لازم برای بازنگری برنامه درس بهداشت محیط توسط مركز مطالعات و توسعه آموزش پزشكی دانشگاه علوم پزشكی اصفهان تأمین شده است.

منبع : مجله دانشگاه علوم پزشکی اردبیل