«بیان حق» و ارانی

«تاریخچه فرقه جمهوری انقلابی ایران و گروه ارانی» کتاب جدیدی از حمید احمدی محقق تاریخ معاصر ایران است که توسط نشر اختران منتشر شده است. ارزش اصلی کتاب در این است که پژوهشی جدید در باب تاریخ گروه های چپ کمونیستی و سوسیالیستی ایران به شمار می رود. حوزه یی که از علایق جدی نویسنده به شمار می رود.
نویسنده در ابتدای کتاب می گوید که درباره باورها و افکار دکتر تقی ارانی غرض ورزی های زیادی صورت گرفته است. وی انگشت اتهام خود را بیش از همه به سوی حزب توده می گیرد. حمید احمدی در این کتاب سند مهمی را نیز که «بیان حق» نام دارد برای نخستین بار منتشر می کند که به نوعی اعلامیه آغاز به کار «فرقه جمهوری انقلاب ایران» است. این سند از آرشیو ملی باکو استخراج شده است. این کتاب در صفحات ابتدایی به تاریخچه حضور ارانی در آلمان و فعالیت های او و در ادامه به بررسی برخی ادعاها درباره گرایشات ایدئولوژیک ارانی و گروه نزدیکان وی می پردازد.
ارانی در فاصله میان سال های ۱۳۰۱ تا ۱۳۰۷ در آلمان مشغول به تحصیل بود و در سال ۱۳۰۴ فرقه جمهوری انقلابی ایران را به همراه دو دانشجوی ایرانی دیگر به نام های احمد اسدی و مرتضی علوی راه اندازی کرد. دو نفر دیگر هر دو دانشجوی اقتصاد بودند و حمید اسدی بر اثر فشار ایران در دوره زمامداری رضاشاه از آلمان اخراج شد.
داستان اخراج اسدی به پارلمان آلمان نیز کشیده شد اما پیش از آنکه مقامات بالا برای آن تصمیم بگیرند اسدی از آلمان اخراج شده بود. نخستین تحرک این گروه پس از انتشار جزوه بیان حق صدور بیانیه یی و برگزاری مراسمی در زمان تاج گذاری رضا شاه بود که در آن زمان پلیس آلمان احمد اسدی را شناسایی کرده بود.
بیشتر ادعا هایی که درباره گرایش این گروه به کمونیسم شده از سوی ایرج اسکندری و نورالدین کیانوری بوده است. ایرج اسکندری از طریق عموی خود سلیمان میرزا اسکندری با این گروه آشنا شده بود. سلیمان میرزا، رهبر حزب سوسیالیست های ایران، برای شرکت در کنفرانس بروکسل که از سوی احزاب سوسیال دموکرات اروپا سامان داده شده بود، در آلمان با این گروه آشنا شده و مشخصات آنها را به برادرزاده اش می دهد.
ایرج نیز در زمان حضور در خارج از کشور با این گروه همکاری می کند و تنها پس از ورود به ایران است که در چند نقل قول از این گروه ضمن پرهیز از بیان نامشان آنها را نخستین گروه دانشجویان کمونیست می نامد؛ عبارتی که کیانوری برای اولین بار به کار برده بود. احمدی در جای جای این کتاب با ذکر دلایل تاریخی و با بررسی اسناد و شرایط مختلف زمانی ادعا می کند که گرایش گروه ارانی سوسیال دموکرات بوده است و نه کمونیست.
ایرج اسکندری پس از ورود به ایران و در اوج مبارزات ضد کمونیستی در داخل کشور در سال ۱۳۱۰ نزد وزیر دادگستری وقت رفته و به رغم اینکه به وی گفته می شود از سوابق او اطلاع دارند وی را به عنوان معاون دادستان تهران انتخاب می کند. احمدی ضمن اشاره به اختلاف نظر کمونیست ها با باور سوسیال دموکراسی، می گوید رهبران حزب توده ایران برای پنهان داشتن گذشته فعالیت های سیاسی خود چنین باورهایی را برای گروه ارانی تعریف کرده اند. از سوی دیگر اسکندری در صورتی که خود را کمونیست می دانست چه بسا در آن شرایط به ایران بازنمی گشت یا دست کم معاون دادستان تهران نمی شد.
کتاب از این دست استدلالات و بررسی دقیق روایت های تاریخی کم ندارد. احمدی به بسیاری از اظهار نظرهای مختلف درباره ارانی پاسخ گفته است.
تقی ارانی پس از بازگشت به ایران تشکیلات کوچکی از روشنفکران را تشکیل داد که مجله دنیا ناشر افکار آن محسوب می شد. بعدها گروهی که در میان ۵۳ نفر به دسته قزوینی ها شهرت یافتند و حول«کامبخش» گرد آمده بودند وارد گروه ارانی شدند.
حمید احمدی با بررسی اظهارات مختلف درباره کامبخش، زندگی نامه او و اقداماتش به این نتیجه می رسد که کامبخش عامل شوروی در گروه ارانی بود و با ایزوله کردن ارتباطات دکتر ارانی کنترل گروه را به دست گرفت. پس از دستگیری نیز نقش اساسی در بدنام کردن ارانی در میان نزدیکانش داشت.
داستان کامبخش نیز از جمله مباحث جالب کتاب حمید احمدی است. دکتر ارانی در نهایت و پس از دستگیری گروه ۵۳ نفر به ده سال حبس محکوم شد و تا یک سال و سه ماه بعد که در زندان درگذشت، همچنان در «حبس مجرد» بود. ارانی در ۱۴ بهمن ۱۳۱۴ در حالی که بنا به اعترافات بعدی پزشک احمدی و سایر زندانبانان، «نیرومند» رئیس زندان دارو و درمان برای او را ممنوع کرده بود، از دنیا رفت. در آن روز ارانی ۳۶ سال داشت و مادر وی نتوانست چهره جنازه فرزند را شناسایی کند.

پدرام الوندی

منبع : روزنامه اعتماد