جمعه, ۱۰ فروردین, ۱۴۰۳ / 29 March, 2024
مجله ویستا


چشیدن طعم وقت


چشیدن طعم وقت
● معرفی چهار كتاب از محمد رضا شفیعی كد كنی به همت انتشارات سخن
پس از ظهور دین اسلام، عرفان اسلامی خاصه در ایران با رویكردی خاص و متفاوت از دیگر رویكردها به پرورش اندیشه های دینی و تربیت بزرگانی پرداخت كه خود آموزگار شاگردانی عالی قدر و منشأ خدمات فراوان بودند.
رد پای زندگی، آثار واقوال ارزشمند این بزرگان بخصوص در ادبیات فارسی به خوبی نمایان است، تا آنجا كه سخنان و شرح افكار و آرای آنها موضوع كتاب های فراوانی شد كه تعدادی از آن ها بر اثر گذشت زمان ناشناخته و گمنام ماند و برخی دیگر از میان رفت. اما نیاز به جمع آوری، بازنگری و تصحیح منتقدانه آثار به جا مانده، برای درك نگاه این بزرگان به عرفان و نیز فهم افكار و اقوال آن ها همواره احساس می شده است.
دكتر محمدرضا شفیعی كدكنی در مجموعه كتاب هایی، سه عارف از نامدارترین و برجسته ترین عرفای ایران را كه به یقین از بزرگان اندیشه های عرفانی این سرزمین بوده اند، مورد توجه قرار داده است. بایزید بسطامی، ابوالحسن خرقانی و ابوسعید ابوالخیر سه عارف صاحبنام عرفان اسلامی و ایرانی هستند كه كتاب های عرفانی و ادبی بسیار از آن ها تأثیرپذیرفته اند . ۴ كتاب «حالات و سخنان ابوسعید ابوالخیر»، «چشیدن طعم وقت از میراث عرفانی ابوسعید ابوالخیر» و «دفتر روشنایی- از میراث بایزید بسطامی» و «نوشته بردریا- از میراث عرفانی ابوالحسن خرقانی» از انتشارات سخن، با همین رویكرد به چاپ رسیده اند.
كتاب حالات و سخنان ابوسعید ابوالخیر تألیف جمال الدین ابو روح لطف الله بن ابی سعید بن ابی اسعد (متوفی ۵۴۱هـ .ق) با مقدمه مبسوطی از مصحح كتاب درباره نویسنده حقیقی كتاب و نسب و خاندان او و همچنین اهمیت ادبی، عرفانی، تاریخی و ویژگی های منحصر به فرد سبكی اش به همراه بسیاری از مطالب مفید دیگر به چاپ رسیده است.
متن كتاب با اشاره به نهاد انسان كه منشأ سعادت و یا سرچشمه همه آفت هاست آغاز می شود و پس از بحث درباره علت آفرینش انسان، غرض از آفرینش را طاعت و عبادت می داند. نویسنده كتاب عرفایی چون حلاج، ابویزید و ابوسعید و... را ادامه دهنده راه هدایت امت دانسته و سپس از ابوسعید به عنوان یكی از این هدایتگران سخن گفته است. كتاب در ۵ باب با نام های در بدایت حال وی (ابوسعید، در انواع مجاهدات وی، در اظهار كرامات وی، در فوائد انفاس وی و در وصیت وفات وی) شكل گرفته است. مؤلف درهر باب پس از مقدمه ای به عربی به شرح معنای آن و گاه نقل روایتی یا حدیثی از پیامبر اسلام (ص) پرداخته است.
سپس با توجه به یكی از اصول مهم تصوف از ویژگی ها، زندگی، عرفان و سخنان ابوسعید نمونه آورده و در آخر به نقل چندین حكایت از او می پردازد. پس ازمتن كتاب، مصحح به شرح برخی از نكات پرداخته و فهرست آیات قرآنی، احادیث و اقوال مشایخ، اعلام تاریخی و اماكن، فرق و جماعات، اشعار و فهرست تطبیقی اسرارالتوحید و حالات و سخنان ابوسعید را آورده كه به یقین تحقیق و بررسی های بعدی را آسان تر خواهد كرد.
دفتر روشنایی- از میراث عرفانی بایزید بسطامی- ترجمه كتاب النور، گردآورده محمدبن علی سهلكی (۳۷۹-۴۷۷هـ .ق) است. دكتر شفیعی كدكنی در مقدمه این كتاب، عرفان را نگاهی هنری و جمال شناسانه نسبت به دین دانسته و با توجه به تفاوت تجربه و نگاه عرفانی، تجربه برخی را نگاهی خلاق و هنری به دین می داند كه به آن دین و مذهب وجه هنری و خلاق می بخشد و عده ای دیگر به سیر و سلوك در تجربه های ذوقی او می پردازند و عرفان را از نگاه او تجربه می كنند. از این منظر، بایزید كسی است كه تجربه دینی را وجه هنری و ذوقی می بخشد. سپس شطح (گزاره های هنری و عرفانی) در خصوص شطحیات بایزید و سه شطح دیگر معروف در عرفان اسلامی، ویژگی های زبانی و معنایی شطح معروف بایزید و شیوه او در میان مطالب بررسی شده است. به كارگیری پارادوكس و صف آرایی حروف اضافه و ضمیرها باعث می شود كه او چندین برابر حجم كلمات، معنا منتقل كند.
جایگاه بایزید در عرفان اسلامی به عنوان عارفی مورد ستایش همگان و استفاده عطار از این كتاب در بخش هایی از تذكرهٔ الاولیاء از مهم ترین بخش های این مقدمه گسترده است. در بخش پایانی، مصحح با اشاره به نام كتاب النور و نیز بهره گیری بایزید، خرقانی و ابوالعباس قصاب از جوانمردی با مفهومی خاص آن ها را در این آموزش شریك می داند؛ اینچنین است كه شیخ اشراق این دو مفهوم را برگرفته از سنت شفاهی ایرانی كهن و این سه تن را استمرار حكمت خسروانی ایرانی می داند. متن كتاب جلوه هایی از زندگی، دوستان، مریدان و افكار بایزید را به نمایش می گذارد.
پس از متن كتاب، بخشی از كتاب «القصه الی الله» تألیف ابوالقاسم العارف درباره معراج بایزید ضمیمه شده است. همچنین پیوست دوم «ذكر سلطان العارفین» ابویزید «قدس سره» برگرفته از رسائلی منسوب به خواجه عبدالله انصاری است. صفحات پایانی كتاب یادآوری و شرح نكات مبهم یا پیچیده كتاب است.
كتاب سوم نوشته بر دریا - از میراث عرفانی ابوالحسن خرقانی - است. این عارف بزرگ (۳۵۲-۴۲۵ هـ.ق) مردی به ظاهر درس ناخوانده بود. اما به چنان مقام والایی دست یافت كه بزرگترین عارفان چون ابوسعید، خواجه عبدالله انصاری و قشیری به ارادت از او یاد كرده اند. خرقانی خود را استمرار معنوی بایزید می دانسته است. از آنجا كه منابع موثق دیگری درباره زندگی و تفكر خرقانی در دست نیست، اهمیت این كتاب دوچندان می نماید. در مقدمه ارزشمند كتاب، شرح حال خرقانی، عرفان و جایگاه عرفانی و اسلامی، مذهب كلامی و فقهی او و رابطه اش با دیگر عارفان معاصرش آمده است.
از آنجا كه بازمانده های زبان قدیم قومس در اقوال او، شاخصی برای صحت گفته های عرفانی بر خرقانی است، بحث مبسوطی درباره لهجه خرقان و ناحیه قومس عرضه شده است.
كتاب مجموعه ۵ متن كهن درباره خرقانی و نیز مجموعه ای از اقوال پراكنده او در فارسی و عربی و رساله ای منسوب به ابوالحسن خرقانی به همراه تصحیح انتقادی متن، بحث در نسخه بدل ها و تعلیقات نكات مبهم ترجمه رساله عربی است كه به علاقه مندان پژوهش درباره عرفان و نیز خرقانی بسیار كمك خواهدكرد.
بخش نخست كتاب دو روایت متفاوت از تذكرهٔ الاولیای عطار و فصل بعدی آن، رساله «المنتخب من كتاب نورالعلم» منسوب به خرقانی مشتمل بر ۱۰ باب است. مصحح در فصلی از كتاب اقوال دیگر عارفان صاحب نام تا قرن نهم هجری قمری را درباره ابوالحسن خرقانی جمع آوری كرده است. در فصل پایانی كتاب، رساله ای از نجم الدین رازی با عنوان «رساله العاشق الی المعشوق» به همراه ترجمه فارسی آن آورده شده است. این رساله تفسیر شطح معروف خرقانی - الصوفی غیرمخلوق - كه همواره مورد پرسش ارباب سلوك بوده، پرداخته است.
شفیعی كدكنی با نگاهی انتقادی این متن را وارسی كرده و برای فهم و دقت بیشتر مطالب كتاب، تعلیقات و نسخه بدل ها و فهرست اعلام را ضمیمه كتاب كرده است.
چهارمین كتاب، چشیدن طعم وقت - از میراث عرفانی ابوسعید ابوالخیر - با مقدمه، تصحیح و تعلیقات دكتر شفیعی كدكنی است. به باور او این كتاب روایتی كهن اما نویافته از مقامات بوسعید است كه تصور می رفت بر اثر حوادث روزگار از میان رفته و نمونه بسیار ارزشمندی از كهن ترین اشعار عرفانی فارسی را درخود گنجانده است.
مقدمه كتاب چهره تاریخی، نام و نشان، خانواده و استادان، سرچشمه های گرایش ابوسعید به عرفان و وضعیت فرهنگی سیاسی نیشابور زمان او، سفرها و روابطش با زنان و مردان عارف، حاكمان و حتی دانشمندانی چون ابوعلی سینا را بررسی كرده است. همچنین درباره ابوسعید و رباعیات منسوب به او و شرح های نوشته شده بر آن ها سخن رانده شده است. بخشی از مقدمه درباره نخستین خانقاه ها كه با نام دویره در نیشابور معروف بوده اند، نقش خانقاه ها و اهمیت آن در میان كرامیان است.
بنابراین مطالب، ابوسعید مؤسس خانقاه نیست بلكه بر مجموعه آیین های این اماكن افزوده و اگرنه تمام آنها، دست كم بسیاری از آن اصول جزو ابداعات وی بوده است. مصحح پس از بحث درباره كرامت در میان صوفیه، مختصری در باب سماع سخن می گوید و ابوسعید را از كسانی می داند كه نه تنها مانند قشیری و خرقانی منكر سماع نیست، بلكه نقش مهمی در رواج سماع در خانقاه ها داشته است.
او سرچشمه های عرفان بوسعید را آثار سلمی و ارتباط روحی با بایزید و خرقانی می داند و پس از شرح واژه «وقت» در اصطلاح عرفا و اهمیتی كه بوسعید برای چشیدن طعم وقت قائل شده، مفاهیم شریعت، طریقت و حقیقت را به عنوان مبانی فكری ابوسعید شرح و بسط داده است. آنگاه پس از بیان تأثیرات كتاب های عطار به خصوص تذكرهٔ الاولیا از بوسعید، شباهت ها و تفاوت های متن حاضر را با اسرار التوحید و حالات و سخنان ابوسعید را برشمرده و نسخ، رسم الخط، روش تصحیح متن و اشعار و امتیازات این متن را ذكر كرده است. در این مقدمه، اعلام تاریخی و جغرافیای زمان شیخ به همراه واژه نامه ای محتوی واژگان مشترك با حالات و سخنان ابوسعید و اسرار التوحید آمده است.
متن با عنوان «ذكر شیخ ابوسعید ابوالخیر رحمهٔ الله علیه» تنها در پایان یكی از نسخه های تذكرهٔ الاولیا عطار دیده شده و حاوی زندگی، حكایات و كرامات، اخلاق و اقوال ابوسعید ابوالخیر با زبان و واژگان تذكرهٔ الاولیا است.
پس از اصل متن، نسخه بدل ها آمده و بعد به رباعیات منسوب به ابوسعید پرداخته شده و در آخر تعلیقات متن آورده شده است.بی شك، مجموعه این ۴ كتاب به خصوص مقدمه های آن ها كه اطلاعاتی درباره عرفان و زندگی و آثار این ۳ عارف نامی ایران عرضه می كند، با جمع آوری، تصحیح، بازنگری دقیق و موشكافانه دكتر محمدرضا شفیعی كدكنی آثاری مفید و قابل توجه در عرفان و ادبیات و برای بررسی ها و پژوهش های عرفانی و نیز مطالعات ادبی، تاریخی مغتنم و ارزشمند است.
مسعود فریامنش
منبع : روزنامه ایران


همچنین مشاهده کنید