زبان ذهن

کتاب «افعال گفتاری» نوشته جان آر.سرل با عنوان فرعی «جستاری در فلسفه زبان» در سال ۱۹۶۹ در شمار کتاب های انتشارات دانشگاه کمبریج انتشار یافت و به سرعت در محافل علمی با اقبال مواجه شد. از زمان انتشار تاکنون تقریبا هر سال تجدیدچاپ شده و به بیش از ده زبان مهم دنیا ترجمه شده است.
این کتاب جزو کتاب های کلاسیک فلسفه زبان به حساب می آید و در دوره های مختلف دانشگاهی به عنوان کتاب درسی دانشجویان گنجانده شده است.ترجمه فارسی این کتاب به همت محمدعلی عبداللهی به همراه مقدمه عالمانه ای از سوی وی، در اختیار دانش پژوهان قرار گرفته است. بی گمان، سخن گفتن توانایی بارز و متمایز انسان است. تحلیل فعل سخن گفتن از جنبه زیستی و طبیعی کار چندان دشواری نیست. اما به لحاظ معناشناختی مستلزم پدیده های شگفت انگیزی است.
ما با خروج مشتی اصوات از دهان و با نگاشتن علائمی بر کاغذ، اخبار، توصیف، امر، نهی، پرسش و افعال دیگری از این دست انجام می دهیم و سخن خود را به اوصافی چون با معنا، بی معنا، صادق و کاذب متصف می کنیم.
تحلیل این پدیده های زبانی که شأن معرفت شناختی و فلسفی دارند یکی از دغدغه های اصلی فیلسوفان، به ویژه فیلسوفان تحلیلی در قرن بیستم بوده است.مطالعه زبان به مثابه موضوعی مستقل و بررسی آن به روش عقلی روشن ساخت که زبان چنان که در ابتدا می نماید موضوعی ساده و آسان نیست، بلکه بسیار پیچیده و دشوار است.
به همین دلیل در این قرن حجم بسیاری از مطالعات فلسفی به این موضوع اختصاص یافت، به نحوی که بسیاری از فیلسوفان، زبان را محور فلسفه دانستند و قرن بیستم را قرن فلسفه زبان اعلام کردند.فلسفه زبان در اصل شاخه ای از فلسفه است که جنبه های عام و کلی زبان را توصیف و تبیین می کند؛ یعنی به مسائلی می پردازد که اختصاص به زبان خاصی ندارند، بلکه در هر زبانی صادق اند. مسئله معنا، حکایت، حمل، صدق، ضرورت و مانند اینها جزو مسائل فلسفه زبان اند.کتاب پر اهمیت و کلاسیک «افعال گفتاری» پژوهشی در قلمرو فلسفه زبان است که با نگاه فلسفی استقلالی-تحلیلی به زبان می کوشد تا با عرضه نظریه ای جامع، پرسش های اصلی این حوزه از فلسفه را پاسخ گوید.
● فلسفه تحلیلی زبان
تلاش بعضی از فیلسوفان در اواخر قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم به نهضتی فلسفی منتهی شد که از آن به فلسفه تحلیلی (analytic Philosophy) تعبیر می شود.
فلسفه تحلیلی را به صورت دقیق و درست نمی توان تعریف کرد. آنچه می توان گفت صرفا این است که فلسفه تحلیلی یک نهضت و جریان فلسفی است که در خود گرایش ها، مکاتب و نحله های متفاوتی را جای داده است. تحولات مختلف در این فلسفه را با دو نگاه می توان بررسی کرد؛
الف) نگاه تاریخی:
در این نگاه مبنا و معیار مطالعه یک جریان و پدیده، تاریخی است که در آن پدیده مورد نظر رخ داده است. از این نظر معمولا آغاز دوران فلسفه تحلیلی را اواخر قرن نوزدهم، درست زمانی که فرگه کتاب مفهوم نگاری را در سال ۱۸۷۹ نوشت، دانسته اند و پایان آن را اوایل دهه شصت قرن بیستم و انتشار کتاب پژوهش های فلسفی ویتگنشتاین و آغاز دوران معاصر فلسفه تحلیلی می دانند.کتاب افعال گفتاری یکی از کتاب های کلاسیک متاخر فلسفه تحلیلی است.
ب) نگاه روش شناختی:
این نگاه به بررسی رابطه زبان و واقعیت و زبان و ذهن می پردازد. این رویکرد با این پرسش سر و کار دارد که «چگونه معنای مولفه های یک جمله معنای کل جمله را تعیین می کند؟» کارهای فیلسوفانی چون راسل، وینگنشتاین، کارنپ، کواین و دیوید سن ذیل این رویکرد جای می گیرند. اینان همشان معطوف به این است که شرایط لازم احراز صدق گزاره ها را به دست دهند و نسبت میان معنا و صدق را تعیین کنند.
● معنای زبان
تلقی جدیدی که ویتگنشتاین در کتاب تحقیقات فلسفی از زبان ارائه کرده است، پس از او در دو حوزه فلسفه «زبان و فلسفه» ذهن آثار و نتایجی به بار آورد که در زمینه فلسفه تحلیلی زبان تحول چشم گیری به شمار می آید.ویتگنشتاین از ما می خواهد که زبان و معنا را با توجه به مقاصد گویندگان و نحوه کاربرد آن فهم کنیم.
تاکید او بر این نکته که زبان از مقوله فعل است و تنها یکی از صور مختلف فعالیت های انسانی است، در حوزه فلسفه زبان بسیار مهم تلقی شد. در تلقی جدید از زبان، انسان دیگر چون یک نقاش تصویرگر نیست که صرفا وضع امور را حکایت کند، بلکه سخن گفتن و ارتباط زبانی یکی از افعالی است که انسان به دلیل اینکه موجودی اجتماعی است می تواند انجام دهد.
زبان یکی از نهادهای اجتماعی است که هر نهاد اجتماعی دیگری به آن نیاز دارد.نظریه افعال گفتاری که این کتاب تبیین و توضیح آن را به عهده دارد، بی گمان از آرا و انظار ویتگنشتاین متاخر تاثیر پذیرفته است. سرل به وضوح به این تاثیر اشاره کرده است.
البته وی این نظریات را به تمام و کمال نپذیرفته و نظراتی مانند اینکه «معنا همان استعمال» است را نقد کرده است و نقدش نیز تا حدودی با توفیق همراه بوده.براساس نظریه افعال گفتاری واحد زبان، فعل گفتاری است نه جمله، واژه و یا هر تعبیر زبانی دیگر.آنچه در این نظریه مهم است تجزیه و تحلیل فعل مضمون در سخن است که در حقیقت، تعیین کننده معناست و با تحقیق این فعل ارتباط زبانی حاصل می شود.
بدین ترتیب، تحلیل فعل مضمون در سخن، در حقیقت، تحلیل معناست که متقوم به دو عنصر است؛ یکی قصد گوینده و دیگری قراردادها و قواعد زبانی ای که انسان برای ابراز مقاصد خود وضع می کند. بنابراین انجام موفق و تام افعال گفتاری به معنای ایجاد معناست. در حقیقت، معنا پدیداری اجتماعی است، زیرا فعل گفتاری و ارتباط زبانی اساس پدیده ای اجتماعی است که در بسیاری از موارد علاوه بر قصد گوینده و علائم و نشانه های زبانی به اعتبارات اجتماعی و واقعیت های نهادی دیگر غیر از زبان نیز نیاز خداست.

جان آر. سرل
ترجمه: محمدعلی عبداللهی
ویراستار: مصطفی ملکیان
ناشر: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی
چاپ اول: ۱۳۸۵
۱۴۰۰ نسخه
۴۰۷ صفحه
مازیار بقایی

منبع : روزنامه کارگزاران