آینده روزنامه‌نگاری چاپی در چالش با روزنامه‌نگاری آن‌لاین

● مقدمه
مطبوعات چاپی با پیشینه‌ای در حدود چهار قرن, در زمان معاصر همچنان جزو وسایل اصلی ارتباطات جمعی به شمار می آیند. اما در طی سالیان گذشته به دلیل پیشرفت ارتباطات و پدید آمدن وسایل جدید ارتباطی همچون رادیو, تلویزیون و سینما, روزنامه‌نگاری با‌رها به‌طور جدی به چالش فراخوانده شده است. این رسانه‌ها هر یك به واسطه برخورداری از تواناییهای قابل توجه در برقراری ارتباط, سهمی از بازار اطلاع‌رسانی را از آن خود ساخته‌اند اما مطبوعات توانسته‌اند با ایجاد تغییرات لازم, مسیر را به طریقی برای ادامه حیات خود هموار سازند. اكنون كه با ابداع, پیشرفت و گسترش روزافزون اینترنت, ارتباطات نیز به‌طور كلی دگرگون شده, بار دیگر مطبوعات با یك پدیدهٔ جدید روبه‌رو شده‌اند. این پدیده چیزی نیست «جز روزنامه‌نگاری الكترونیك».
چالشهای ایجاد شده فراروی روزنامه‌ها, مسألهٔ دیگری را نیز مطرح می كند و آن آیندهٔ روزنامه‌نگاری ‌‌(ژورنالیسم) است. چاپ, صرفاً یكی از‌سیستمهای ارائه ژورنالیسم است. روزنامه‌های الكترونیك و سایتهای شبكه تجاری, تعریف تازه‌ای از ژورنالیسم به دست می دهند.
سرعت در اطلاع‌رسانی بزرگترین امتیاز روزنامه‌نگاری الكترونیك نسبت به روزنامه‌نگاری نوشتاری است. مخاطبان امروز, پیامها را تازه و تازه‌تر می خواهند و شاید هم مایل باشند كه رسانه‌ها آنها را به تماشاگران تاریخ زنده تبدیل كنند, كاری كه شبكه‌های تلویزیونی بزرگ با پخش زنده دنبال می كنند, پاسخی به همین تمایل است.
گسترش و تنوع منابع اطلاع‌رسانی نیز نیروی محركه رشد و گسترش روزنامه‌نگاری الكترونیك به حساب می آید. از آنجا كه جوامع مدرن, اطلاعات را از منابع گوناگون كه رقیب یكدیگرند به دست می آورند, روزنامه‌نگاران باید تكنیكهای نوین رقابت را كه برخاسته از تكنولوژیهای نوین اطلاع‌رسانی است بیاموزند. اگر آنها نتوانند از ابزارهای جدید دیجیتال استفاده كنند, در این رقابت نفس‌گیر عقب خواهند ماند. بنابراین آشنایی با روزنامه‌نگاری دیجیتال (الكترونیك) یك ضرورت به حساب می آید. (۱)
موضوع مهم دیگر, تقابل روزنامه‌نگاری چاپی و روزنامه‌های الكترونیك است. پذیرش رسانه‌های الكترونیكی, توجه كردن به مزیتها و قابلیتهای آن و مشكلاتی كه در جهت بهره‌گیری از آن در‌جوامع در حال توسعه وجود دارد, نباید ما را بر آن دارد كه سنت روزنامه‌نگاری خود را فراموش كنیم. موضوعاتی مثل اخلاق, حقوق, تكنیك‌های نویسندگی و گزارشگری و مصاحبه نباید در كنار رسانه‌های الكترونیكی مورد بی توجهی قرار گیرد. تأثیرات متقابل روزنامه‌نگاری سنتی و روزنامه‌نگاری الكترونیك از مهمترین مسائلی است كه باید مورد توجه قرار گیرد. همین تقابل و تأثیر و تأثر است كه شرایط آینده مطبوعات و به‌طور كلی رسانه‌ها را رقم می زند.
بررسی تأثیر روزنامه‌های الكترونیكی بر روزنامه‌های چاپی از جنبه‌های مختلف از قبیل هزینه, درآمد, به روز بودن اطلاعات, سرعت پخش اطلاعات و... مورد بررسی قرار می گیرد تا دریابیم آیا به راستی روزنامه‌نگاری الكترونیكی در مقایسه با روزنامه‌های چاپی تا چه اندازه در میان مردم جای گرفته است؟ و دیگر اینكه تأثیر این روزنامه‌ها بر روزنامه‌های چاپی چگونه بوده است؟ آیا انتخاب رسانه‌های الكترونیكی در آینده نزدیك ضروری و اجباری خواهد بود یا نه؟ روزنامه‌های الكترونیك چگونه و از چه جهاتی روزنامه‌های چاپی را تحت‌الشعاع قرار داده و دورنمای روزنامه‌نگاری در ایران بیشتر بر كدام‌یك استوار خواهد بود؟
● تعریف روزنامه‌نگاری الكترونیك
روزنامه‌نگاری الكترونیك به معنی انتشار اطلاعات در دوره‌های زمانی مشخص در قالب صفحات وب برروی یك شبكه اطلاع‌رسانی یا روی اینترنت است. محتویات چنین روزنامه‌ای به جای چاپ شدن برروی كاغذ, به صورت فایلهای كامپیوتری در حافظه یك كامپیوتر قرار دارد. این فایلها كه در قالب خاصی به نام صفحات وب بهتر می شوند, در دوره‌های زمانی معینی در یك شبكه اطلاع‌رسانی متصل به اینترنت قرار می گیرند و مخاطبان چنین نشریاتی یعنی افرادی كه با كامپیوتر شخصی خود به آن شبكه متصل شود, می توانند صفحات روزنامه را روی صفحه نمایش كامپیوتر خود ببینند و یا آن را روی كاغذ چاپ و سپس مطالعه كنند. اتصال به شبكه اطلاع‌رسانی موردنظر ممكن است از طریق اینترنت یا در یك شبكه داخلی صورت پذیرد.
● ویژگیهای روزنامه‌نگاری الكترونیك
▪ ویژگیها و امتیازات روزنامه‌نگاری الكترونیك عبارتند از:
۱) Multimedia یا استفاده از فناوری چندرسانه‌ای ۲. فضای نامحدود
۳) بهنگام سازی بیش از یك بار در روز
۴) آرشیو الكترونیكی
۵) ارائه در شبكه داخلی و اینترنت
۶) ارتباط دو سویه
۷) محتوا
۸) متخصصان موردنیاز
۹) كاهش كنترل قدرتهای حاكم بر رسانه و تقویت آزادی بیان
۱۰) تجهیزات مورد استفاده
۱۱) شمارخوانندگان
۱۲) روزنامه‌نگاران اینترنتی
۱۳) خبرخوانهای اینترنتی
۱۴) روشهای تبلیغ
۱۵) روشهای پیاده‌سازی
شبكه اینترنت, رسانه‌ای است بدون محدودیتهای زمانی و مكانی كه بن‌بستهای سنتی تحمیل شده توسط تلگراف, روند قدیمی چاپ و سیستمهای سنتی توزیع را در هم شكسته و بر تمام موانع ژئوپلیتك بر سرراه گردآوری و توزیع خبر, چیره شده است. بالاتر از همه, اینترنت كار دروازه‌بانی را از سردبیر روزنامه گرفته و بخشی از آن را به خواننده می سپارد؛ طوری كه خواننده اكنون می تواند تصمیم بگیرد چه چیزی را چه موقع و به كدام شیوه مطالعه كند.
از نظر یك روزنامه‌خوان متوسط, نزدیكی و بی واسطگی, احتمالاً بزرگترین ویژه ژورنالیسم الكترونیك است. ظاهراً این ژورنالیسم می تواند حتی بر اخبار رادیو و تلویزیون ۲۴ ساعته نیز كه خبرهایشان در فواصل زمانی حدوداً ۳۰ـ۲۰ دقیقه‌ای پخش می شود غلبه كند. روزنامه‌های الكترونیك به دلیل نزدیكی و بی واسطگی, رسانهٔ ایده‌آلی برای انتشار اخبار داغ است.
ناقدانی چون «گتس» بر این باورند كه تعامل یا واكنش دوسویه, هیجان انگیزترین ویژگی ژورنالیسم الكترونیك است, وجود این ویژگی باعث می شود, گفت‌وگویی واقعی میان خواننده. گزارشگران و سردبیران جریان یابد. این گفت‌وگو هیچ‌گاه در صفحات محدود «نامه به سردبیر» تحقق نمی یابد.
ای‌- میل(E-mail) ابزاری سریع و چندكاره برای گزارش یا دریافت خبر است. ای‌ـ میل دسترسی و گزارشگران را به منابع خبر در سطح جهان آسان می سازد. كاركرد و نقش ای‌ـ میل یكی دیگر از عواملی است كه سبب می شود خوانندگان با تأكید بر آن بگویند انتشارات اینترنتی از روزنامه‌های سنتی سرعت عملی بیشتری دارند.
«اَبَرمتن» یكی دیگر از ویژگیهای مهم ژورنالیسم الكترونیك به‌شمار می رود. توان زبان اَبَرمتن (HTML) برای پیوند دادن خوانندگان با سایر بخشهای همان سند یا سایر سایتهای شبكه, شبكهٔ اینترنت را به رسانه‌ای بدون مرز تبدیل كرده است. روزنامه‌های الكترونیك می توانند گزارشهای ویرایش شده را ارائه داده و آنها را با گزارشهای بسیار كلی پیوند دهند. بدین طریق می توان بررسی بسیار وسیع و گسترده‌ای پیرامون یك موضوع صورت داد. چنین بررسی گسترده‌ای از توان روزنامه‌های سنتی خارج است. وسایل و امكانات چند رسانه‌ای روزنامه‌های الكترونیك سبب می شود كه این روزنامه‌ها در مقایسه با انواع سنتی خود, پویایی بیشتری داشته باشند. وقتی كه گرافیكهای متحرك, نوآهنگها و نماآهنگها به عكسها اضافه می شود, روزنامه الكترونیك به رسانه‌ای جاندار, زنده و هیجان‌انگیز بدل می شود. توانش یا پتانسیل عمل كردن مطابق رأی و سلیقهٔ مخاطب از طریق پخش شبكه‌ای فناوری, این امكان را برای خواننده‌ها به وجود می آورد كه در شكل‌گیری روزنامه‌هایی مختص خود, نقش داشته باشند. نسخه‌های سفارش داده شده به روزنامه‌ها, برای كسانی كه وقت كافی برای مرور تمام روزنامه را ندارند, جذاب و خواندنی است. (۲)
خبرخوانهای اینترنتی یكی دیگر از ویژگیهای مربوط به روزنامه‌نگاری الكترونیك محسوب می شود. همزمان با رشد گستردهٔ روزافزون اینترنت, دنبال كردن آخرین اخبار و تازه‌ترین اطلاعات هر روز بیش از پیش مستلزم اینترنت نوردی و جست‌وجوی بیشتر در وب سایتهای مختلف می شود. حتی كسانی كه به تعداد خاصی از وب‌سایتها و وبلاگها به عنوان منابع خبری مراجعه می كنند, مجبورند ساعتها وقت بگذارند. تا از تازه‌ترین تغییرات آنها آگاه شوند. در واقع ما به مباشر یا خبرنگاری نیاز داریم تا دست‌كم به آن وب‌سایت‌ها و وبلاگ‌هایی كه معمولاً به آنها مراجعه می كنیم سر بزند و سرخط خبرهایی را كه به دنبال آن هستیم یا خود خبرها را بیابد و آنها را در یك سینی نقره‌ای به پیشگاه ما تقدیم كند. این سینی نقره‌ای را به پیشگاه ما تقدیم كند. این سینی نقره‌ای را برنامه‌های خبرخوان فراهم می آورند. در واقع نقش آن مباشر یا خبرنگار اینترنتی ما را همین نرم‌افزارها, یا سایتهای خبرخوان برعهده می گیرند. (۳)
● پدیدهٔ ژورنالیسم اینترنتی
رشد روزنامه‌های الكترونیكی طی ۱۰سال گذشته جنبه‌ای انفجاری داشته است. امروزه, اینترنت حدود ۱۶۰۰ روزنامه از سراسر دنیا در اختیار خوانندگان بالقوه‌ای كه تعدادشان بین ۴۰ تا ۵۰ میلیون است قرار می دهد.
در سال ۱۹۹۶ تعداد روزنامه‌های الكترونیك در ایالات متحده دو برابر شد و از ۱۹۷ به ۴۹۲ رسید. امروزه از ۱۱۰۰ روزنامه‌ای كه در آمریكا منتشر می شوند, بیش از ۷۵۰ فقره‌شان دارای سایت شبكه هستند. نیمی از هفته‌نامه‌ها, نیمی از مجلات كشور و همچنین فرستنده رادیو و تلویزیون آمریكا دارای سایتهای شبكه خاص خود هستند. آمریكا ان‌لاین (AOL) بزرگترین شبكه اینترنتی ایالات متحده, تعداد ۱۱۸ روزنامه آسیایی را به خوانندگان عرضه می‌دارد. سال گذشته یك بررسی خبرگزاری یونایتدپرس اینترنشنال (UPI) نشان داد كه ۸۰ درصدكاربران اینترنت كه درنظر سنجی شركت كردند معتقد بودند طی پنج سال آینده, اینترنت روزنامه‌های چاپی به عنوان یك منبع مهم, اطلاعات را كاملاً كنار خواهد گذاشت. اكثر روزنامه‌ها بدان جهت به فضای سیبرنتیك توسل جسته‌اند كه از رقیبان خود عقب نمانند. این نسخه‌های اینترنتی سبب شده‌اند روزنامه‌ها در سطح جهان به دست كسانی برسند كه پیش از آن خواننده‌شان نبوده‌اند. نسخه‌های الكترونیك همچنین روزنامه‌ها را قادر می سازد تا زیرساختی برای پخش پیامهای بازرگانی فراهم آورند.
روزنامه‌های الكترونیك به سه طبقه گسترده تقسیم می شوند. رایج‌ترین آنها نسخهٔ فشردهٔ اینترنتی روزنامه چاپی است. دومین گروه آنها عبارتند از روزنامه‌های الكترونیك با حفظ برخی از مطالب اصلی‌ای كه مخصوص آنها تهیه شده است. برخی از این روزنامه‌ها روزانه بیش از یك بار روزآمد می شوند و سومین طبقه آنها سایتهای شبكه‌ای هستند كه شمارگان اصلی و اطلاعات تبلیغاتی مربوط به روزنامه‌ها را ارائه می دهند.
شركتهای رسانه‌ای سنتی با توجه به دو ویژگی, از ژورنالیسم الكترونیك بهره می برند: شهرت نام و میزان و نوع محتوا. آنها منابع لازم برای راه‌اندازی روزنامه الكترونیك را نیز در اختیار دارند. روزنامه‌های بزرگی چون نیویورك تایمز, واشنگتن پست و شیكاگو تریبیون حدود یكصدنفر را برای انتشار نسخه‌های الكترونیك خود به‌كار گرفته‌اند. (۴)
● انگیزه‌ها و اهداف راه‌اندازی و انتشار روزنامه‌الكترونیك
▪ راه‌اندازی یك روزنامه الكترونیك می تواند در راستای دستیابی به اهداف مختلفی صورت پذیرد:
۱) كسب درآمد بیشتر از طریق آگهی
۲) بهبود كیفیت ارائه اخبار
۳) كمك به نسخه‌های چاپی در اطلاع‌رسانی ‌
۴) رقابت و همگامی با فناوری روز
۵) افزایش شمار مخاطبان و حفظ نقش توزیع‌كنندگی خبر
۶) سهولت و دستیابی به مخاطب بین‌المللی
۷) دستیابی به نظرات مخاطبان
۸) فعالیت‌مطبوعاتی‌گروههای‌‌مخالف‌ در عرصه الكترونیك
●مزایا و امكانات روزنامه‌های الكترونیك
▪ روزنامه‌های الكترونیك در مقایسه با روزنامه‌هایی كه برروی كاغذ چاپ می شوند, دارای چندین مزیت هستند:
۱) توزیع آسان
۲) عدم محدودیت زمان
۳) عدم محدودیت مكان
۴) جست‌وجو
۵) آرشیو الكترونیكی
۶) بازخورد عالی
۷) آگهیهای طبقه‌بندی‌شده
۸) كیفیت بالا با اتكا به قابلیتهای چندرسانه‌ای
۹) دسترسی نامحدود و كامل
‌۱۰) جریان آزاد اطلاعات
‌۱۱) اجتناب از هرگونه تمركز
‌۱۲) عدم نیاز به شبكه توزیع
‌۱۳) انتشار نشریه بدون نیاز به كاغذ‌
۱۴) ‌صرفه‌جویی در هزینه‌ها
۱۵) فراغت از مشكل روزنامه‌های برگشتی
‌۱۶) سرعت و مداومت انتشار
۱۷) تأثیر رنگ در انتقال پیام در روزنامه‌های الكترونیك
۱۸) عدم مواجهه با ‌ محدودیت فضای لازم برای درج خبر
‌۱۹) ارائه اطلاعات و اخبار در هر ساعت از شبانه‌روز
۲۰) میدان دادن‌ها به نشریات مستقل به علت نیاز به پشتوانه مالی كمتر‌‌
۲۱‌) صرفهء‌جویی در هزینه سوخت
۲۲) حذف واسطه‌ها
‌۲۳) تغییر در روشهای پوشش خبری
۲۴) دو طرفه بودن یا تعاملی بودن
۲۵) امكان ایجاد تماس مشتركین با مسئولان نشریه
۲۶) به‌وجود آمدن رقابت بین رسانه‌ها(۵)
هر خواننده روزنامه الكترونیك در صورت داشتن مجوز یا رمز ورود, توانایی دریافت خبرها و یا دسترسی كامل و نامحدود به اخبار را دارد. او می تواند از صدها خبر به دلخواه و سلیقهٔ خود بهره‌برداری كند. استفاده از این سیستم نیازمند شبكه توزیع نیست چرا كه مشتركان خودشان از طریق كامپیوتر شخصی و دستگاه مودم به شبكه اطلاعاتی آن نشریه دسترسی پیدا می كنند. با توجه به گرانی كاغذ در اكثر كشورهای جهان و ضایعات آن, مشكلات جوهر, چاپ, چاپخانه و غیره, این سیستم این برتری را برای خود محفوظ داشته است كه بدون اینگونه وسایل و با صرف كم انرژی (چه انسانی و چه مادی) همان اخبار را با كیفیت بهتری برای خوانندگان خود بفرستد.همچنین مزیت دیگر این سیستم این است كه روزنامه برگشتی وجود ندارد و بالطبع مشكلات ناشی از نگهداری و هزینه‌های صرف شده در این مورد را نخواهد داشت. سرعت انتشار اخبار در این سیستم بسیار است و خوانندگان می توانند در هر لحظه كه بخواهند اخبار موردنظرشان را بخوانند.
دیگر مزیت این سیستم دارا بودن فضای كافی برای همهٔ مطالب موردنظر دبیران و سردبیران آن نشریه است. مزیت بسیار مهم سیستم این است كه امكان برقراری ارتباط بین مخاطبان و مسئولان نشریه وجود دارد. به دلیل ارتباط دو سویه خواننده و مسئولان نشریه به راحتی می توانند ارتباط برقرار كنند, پیام‌ دهند و اظهارنظر كنند.
استفاده از این سیستم در محیط كار موجب صرفه‌جویی عمده‌ای شده است. برای مثال همانطور كه بیان شد كاغذ روز به روز به یك كالای گران قیمت تبدیل می شود و تكنولوژی نوین توانسته است در این زمینه صرفه‌جویی به عمل آورد.
صرفه‌جویی عمده‌ای نیز در هزینه‌های ثابت مثل ساختمان به عمل می آید. رفت‌وآمدها كم می شود. صرفه‌جویی در مصرف سوخت به عمل می آید. محیط‌زیست موقعیت سالمتری پیدا می كند. مهمتر از همه بهره‌وری و كارایی شكوفا می شود. یعنی همان موضوعی كه دنیای امروز به شدت بر آن متمركز شده زیرا رشد بهره‌وری و كارایی مقدمهٔ خلاقیت و نوآوری است. از طرفی بی نیازی نسبت به كاغذ یعنی عدم تخریب جنگلها. (۶)
▪ كاستیهای روزنامه‌نگاری الكترونیك
۱) سختی مطالعه روی صفحه نمایش
۲) وابستگی به فناوری روز
۳) حذف درآمد تكفروشی
۴) هزینه بالای نیروی متخصص و تجهیزات نوین
۵) امكانات و دانش انفورماتیك محدود مخاطبان
۶) كیفیت پایین و گرانی ارتباطات اینترنتی
۷) غیرتخصصی شدن روزنامه‌نگاری به واسطه حضور روزنامه‌نگاران كم‌تجربه, اما متخصص در علوم رایانه و مخابرات
۸ ) منابع ناموثق خبر؛ چرا كه هر كس می تواند منبع خبر باشد. در حالی كه انعكاس اخبار موثق برای حفظ مخاطب یكی از مهمترین دستوركارهای رسانه‌های چاپی است.
۹) زمان ماندگاری پیام در رسانه‌های الكترونیكی كمتر از روزنامه‌های چاپی است
۱۰) مشكلات و محدودیتهای فنی
۱۱) محدودیتهای اصول اخلاقی حرفه‌ای(۷)
● موانع پیشرفت روزنامه‌نگاری الكترونیك
▪ موانع پیشرفت روزنامه‌نگاری الكترونیك را می توان به‌طور خلاصه در موارد زیر جست‌وجو كرد:
۱) هزینه‌های ارتباطات اینترنتی در مجموع نسبتاً زیاد است. این موضوع مختص جوامع درحال توسعه نیست بلكه در كشورهای پیشرفته نیز كاهش هزینه‌های ارتباطی مورد توجه قرار گرفته است.
۲) فرهنگ انفورماتیك درصد قابل توجهی از مردم جهان در سطح پایینی قرار دارد.
۳) عمده استفاده‌كنندگان اینترنت در جهان را افراد خبره تشكیل می دهند نه افراد معمولی در قشر عمدهٔ مخاطبان روزنامه‌ها.
باید دانست كه لازمه دیجیتالی شدن , دسترسی به امكانات است. از سوی دیگر در اكثر كشورها از جمله ایران, زمانی روزنامه‌نگاری توسعه پیدا كرد كه سوادآموزی گسترش یافت چون امكانات و بسترهای لازم برای سوادآموزی فراهم شد. در جوامع غربی هم تا زمانی كه این تكنولوژیها همگانی نشد و به صورت ارزان قیمت در دسترس عمومی قرار نگرفت, روزنامه‌نگاری دیجیتالی هم بسط پیدا نكرد. در كشور ما متأسفانه چون هنوز این امكانات به صورت ارزان قیمت در اختیار خانواده‌ها قرار ندارد و آنها امكان بهره‌مندی از یك دستگاه رایانه و یك خط تلفن مستقل را برای اتصال به شبكه ندارند, بنابراین بی توجهی به این شیوه از روزنامه‌نگاری طبیعی به‌نظر می رسد.
در كشورهای اروپایی همزمان با توزیع دستگاه‌های رایانه, خطوط تلفن هم به شكل انبوه در اختیار مردم قرار گرفت؛ به‌طوری كه اكنون آنها با استفاده از سیستم‌های جدید به شكل بی سیم, امكان اتصال به شبكه بدون كد ورود و خرید اشتراك اینترنت را دارند. سرویس‌دهی اینترنت در این كشورها به شكلی است كه با قرار گرفتن شخص در حوزه امواج دستگاه رایانه خودبه‌خود به جست‌وجو می پردازد و پس از ردیابی امواج قوی وارد شبكه می شود. دراین كشورها به ویژه حوزه اسكاندیناوی, رایانه‌ها خودبه‌خود و از طریق ماهواره به شبكه اتصال دارند و نیازی به خط تلفن و اعمال كنترلهای نظارتی نیست. در صورتی كه ما در ایران نه تنها هنوز موفق به توزیع امكانات و تجهیزات فنی پیشرفته برای اقشار جامعه نشده‌ایم بلكه حتی نتوانسته‌ایم به شیوهٔ سنتی, خط تلفن در اختیار خانواده‌ها قرار دهیم. در حال حاضر نیز سیستم جدید به شكل بی سیم فقط در دو نقطه تهران تدارك دیده شده تا خدمات اینترنتی بی سیم را تقویت كند ولی هنوز امكان استفاده عموم از سیستم بی سیم فراهم نشده و به‌نظر می رسد باید مدت زمانی طولانی در انتظار ماند تا ارتباط مستقیم با شبكه از طریق ماهواره در كشور فراهم شود. زیرساختهای لازم فراهم نشده است و بر فرض تحقق آن, تا زمانی كه نتوانیم امكانات شبكه را به شكل گسترده و ارزان قیمت در اختیار عموم قرار دهیم, نمی توانیم شاهد بسط توسعه شبكه دیجیتال و تركیبات آن باشیم. به دلیل وجود این محدودیتها شكل سنتی انتشار همچنان رواج گسترده‌ای دارد. مثلاً در كنار توسعه كتاب دیجیتال كه با استفاده از آن می توان چندین هزارجلد كتاب را در قطع كتاب معمولی در رایانه نگهداری كرد, كتابهای چاپی نیز به وفور منتشر می شود. (۸)
● شرایط انتشار روزنامه‌های الكترونیكی بر روزنامه چاپی
● شرایطی كه روزنامه‌های الكترونیكی می تواند به عنوان مكمل روزنامه‌های چاپی, به فعالیت خبررسانی بپردازد عبارتند از:
الف) عوامل انسانی
۱) فرهنگ مكتوب در میان مردم گسترش پیدا كرده و مردم با شكل دیگری از فرهنگ مكتوب به شكل الكترونیكی و همچنین فرهنگ شفاهی آشنا شوند
۲) سواد انفورماتیكی مردم در سطح جهان بسیار پایین است لذا در جهت توسعه روزنامه الكترونیكی ضروری است كه همزمان سواد انفورماتیكی مردم را بالا ببریم. یعنی میزان توانایی آنها در بهره‌گیری از كامپیوتر و فناوری اطلاعات افزایش یابد.
۳) در جهت بهره‌گیری از امكانات تكنولوژی و روزنامه‌نگاری الكترونیكی, پرورش نیروی انسانی متخصص, امری ضروری است.
۴) در جهت ارتقاء كمیت و كیفیت آموزش روزنامه‌نگاری الكترونیك, نهادینه كردن آن و آموزش از طریق مراكز آموزشی و دانشگاهی می تواند به رشد و توسعهٔ این سیستم كمك شایانی كند.
ب) عوامل فنی
۱) بهره‌مندی از امكانات و شرایط تكنولوژی در دسترس و فراهم آمده می تواند در جهت ایجاد, آشنایی و رشد این فناوری كامپیوتری در كشور ما كمك شایانی كند چرا كه بعد مادی و سخت‌افزاری زمینه ساز و بعد معنوی پرورش‌دهنده عوامل فنی در جامعه است.
۲) ارتقاء كیفیت زیرساخت مخابراتی موجود در كشور.
۳) تسهیل ارتباط با اینترنت و بالا بردن كیفیت و پایین آوردن هزینه‌های ارتباطی
۴) برطرف كردن مسائل و مشكلات خاص روزنامه‌های چاپی در ایران از مرحله تولید تا توزیع
۵. به‌كارگیری روشهای ممكن برای ایجاد یك پایگاه وب و تأمین هزینه‌های راه‌اندازی و نگهداری از آن.
● دلایل ركود روزنامه‌نگاری چاپی
روزنامه‌ها به رغم برخورداری قابلیت جابجایی و هزینه اندك,‌ به دلایلی چند جایگاه خود را از دست داده‌اند:
۱) نخست می توان به هجوم ویران ساز, روزنامه‌های رایگان اشاره كرد. در حال حاضر در فرانسه, روزنامه‌ رایگان ون مینوت به‌طور متوسط با بیش از ۲ میلیون خواننده در روز در رأس مطبوعات این كشور قرار دارد. یعنی به مراتب بیش از پاریزین و مترو؛ روزنامه رایگان دیگری كه روزانه شانزده میلیون نفر آن را می خوانند. آنان سیل تبلیغاتی قابل توجهی را به خود جذب می كنند. آگهی‌كنندگان كاری ندارند كه خواننده برای روزنامه‌اش پول می پردازد یا نه.
۲) اما عوامل درونی بحران مطبوعات از كاهش اعتبار آنان سرچشمه می گیرد. این امر, چنانچه اشاره شد از سویی ناشی از تصاحب روزافزون روزنامه‌ها توسط گروههای صنعتی است كه قدرت اقتصادی را در اختیار خود داشته و با قدرت سیاسی نیز تبانی دارند و از سوی دیگر, به دلیل افزایش بی وقفه جانبداری, عدم عینیت, پخش اكاذیب, تحریف واقعیات و حتی وجود نیرنگ و فریب در این رسانه‌هاست. می دانیم كه عصر طلایی اخبار توهمی بیش نبوده است اما این كجرویها اكنون به روزنامه‌های معتبر هم سرایت كرده‌اند. در ایالات متحده, قضیه جسیون بلر, روزنامه‌نگار مشهور, متخصص جعل خبر, سارق مقالات اینترنت و مخترع دهها ماجرا, خدشهٔ عمیقی به وجهه روزنامه نیویورك تایمز وارد كرده است كه غالباً تیتر درشت خود را به داستان‌پردازیهای او اختصاص می‌داد. این جریان اركان نیویورك تایمز را كه برای دست‌اندركاران مطبوعات حكم مرجع را دارد عمیقاً به لرزه در آورد: دو تن از رؤسای هیئت تحریریه, هاول و نیز جرالد بوید, ناچار به استعفا شدند. برای نخستین بار یك میانجی ایجاد و به دانیل اكرنت, نویسنده و سردبیر سابق مجله تایم محول شد(۹)
۳) از دست رفتن كار پخش خبر: از حدود پنجاه سال پیش, با ظهور وسایل ارتباط جمعی كه به كار خبررسانی پرداختند, روزنامه نقش اصلی خود یعنی پخش خبر را از دست داد. با همهٔ اینها روزنامه‌ها به این واقعیت اذعان ندارند و اكثرشان با تمام قوا می كوشند این وظیفه خود را به انجام برسانند.
۴) كاهش خوانندگان: ظرف سه دهه گذشته, روزنامه‌ها در كشورهای غربی و آمریكایی با كاهش شدید خوانندگان رو‌به رو بوده‌اند. البته كاهش مخاطبان جوان‌تر, مدتها قبل از پیدایش روزنامه‌های الكترونیك, آیندهٔ روزنامه‌ها را در سایهٔ ابهام قرار داده بود. این وضع در آینده‌ای نه چندان دور, در كشورهای آسیایی نیز پدیدار خواهد شد.
۵) از دست رفتن پیامهای بازرگانی: روزنامه‌ها از طریق مطالب خود, درآمدی كسب نمی كنند. درآمد حاصل از حق اشتراك نمی تواند هزینه‌های مربوط به چاپ, توزیع یا حقوق و مواجب دست‌اندركاران روزنامه‌ها را تأمین كند. در كشورهایی چون ایالات متحده, یك سوم درآمد روزنامه‌ها از طریق درج پیامهای بازرگانی و آگهیهای تبلیغاتی حاصل می‌شود. در این زمینه روزنامه‌ها همواره در موقعیت برتر قرار داشته‌اند. اما شبكهٔ اینترنت این درآمدهای میلیارد دلاری را با خطر بزرگی مواجه می كند. در نتیجهٔ كاهش این درآمد, تعداد مشاغل در صنعت روزنامه‌نگاری چاپی نیز رو به كاهش است. هر روز تعداد بیشتری از ژورنالیستها ناگزیر می شوند كه به صورت پیمانكاران مستقل درآمده و در مؤسسات كوچكتر فعالیت كنند.
۶) سایتهای شبكه بازرگانی, خطر واقعی: خطر بزرگی كه روزنامه‌ها را تهدید می كند از جانب روزنامه‌های الكترونیك نیست بلكه از سوی سایتها به ویژه سایتهای شبكهٔ بازرگانی كمپانیهای اینترنتی بزرگی چون مایكرو سافت, نت اسكیب و یاهواست. روزبه‌روز به تعداد كسانی كه برای كسب اخبار تازه, ‌به‌جای روزنامه‌های الكترونیك به سایتهای شبكه روی‌ می آورند, افزوده می شود. بررسیهای اخیر نشان می دهد كه ۴۰ درصد روزنامه‌خوان‌های آمریكا برای كسب اخبار موردنظر خویش نه به نسخه‌های اینترنتی روزنامه‌ها بلكه به سایتهای تحقیق مراجعه می كنند. سایتهای شبكه‌ای همچون ساید واك, شاید دفاتر نمایندگی داخلی و خارجی نباشند اما با مشاركت و همكاری سرویسهای تلفنی, به ارائه اخبار و گزارشهای ملی و بین‌المللی خواهند پرداخت و فهرستی از اخبار محلی به دست خواهند داد. بسیاری از كاربران اینترنت از این فرآورده راضی هستند و احتمالاً دیگر نگران خرید روزنامه نخواهند بود.
مایكروسافت و دیگر ارائه‌كنندگان اخبار و اطلاعات به شیوهٔ الكترونیك, نه تنها به عرصه پخش خبر و پیام بازرگانی یورش می برند بلكه ژورنالیستها را نیز از رسانه‌های متداول دور می كنند. (۱۰)
● شرایط اثرگذاری روزنامه‌نگاری الكترونیك بر روزنامه‌نگاری چاپی
با تمام این اوصاف باید پرسید: آیا روزنامه‌نگاری الكترونیك, روزنامه‌های چاپی را از میان خواهد برد؟ ▪ این پرسشی است كه محققان علوم ارتباطات با آن مواجه هستند اما برای رسیدن به پاسخی صحیح برای این پرسش, باید شرایط تحقق چنین امری را شناخت:
۱) زیرساخت مخابراتی: شاید بتوان گفت مهمترین عاملی كه وجود آن برای جایگزینی احتمالی روزنامه‌های الكترونیك با روزنامه‌های چاپی ضروری است, زیرساختهای قومی مخابراتی جهت برقراری صحیح و مناسب ارتباط اینترنتی است. اینترنت بستر روزنامه‌نگاری الكترونیك است و برای اینكه قابلیتهای شگرف این نوع روزنامه‌نگاری به منصه ظهور برسد, باید ارتباطات اینترنتی در حد قابل قبولی موجود باشد.
۲) هزینه ارتباطا‌ت اینترنتی: هر چه هزینه ارتباط با اینترنت كمتر باشد, افراد بیشتری امكان دستیابی به روزنامه الكترونیك را خواهند داشت و این به منزلهٔ موقعیت بالقوهٔ روزنامه‌های الكترونیك در جذب مخاطب است.
۳) هزینهٔ خرید كامپیوتر: هزینهٔ خرید كامپیوتر نیز یكی از موارد مهم و تأثیرگذار است. این مورد شاید حتی اهمیتی بیش از هزینه ارتباط با اینترنت داشته باشد چرا كه بسیاری از روزنامه‌های الكترونیك علاوه بر اینترنت روی اینترنت (شبكه داخلی) نیز منتشر می گردند و كاربران غیرمرتبط با اینترنت نیز می توانند به جای اینترنت به شبكهٔ داخلی روزنامه متصل شوند.۴) سطح فرهنگی غالب در جامعه: اگر در جامعه‌ای فرهنگ مطالعه و بهره‌گیری از مطبوعات در میان قشر عمده مردم رواج داشته باشد, می توان به استفاده آنها از روزنامه‌های الكترونیك نیز امیدوار بود. در این ارتباط میزان سواد افراد جامعه, گسترش فرهنگ مطالعه و بهره‌مندی آنها از حداقل حقوق یك شهروند از عوامل اصلی مؤثر بر استقبال مردم از روزنامه‌ها به‌شمار می رود.
۵) سواد انفورماتیكی: میزان سواد انفورماتیكی مردم یعنی میزان توانایی آنها در بهره‌گیری از كامپیوتر و فناوری اطلاعات, از دیگر مواردی است كه می تواند در توفیق روزنامه‌های الكترونیكی مؤثر واقع شود. هر چه مردم یك جامعه از توانایی و تجربه بالاتری در استفاده از كامپیوتر و اینترنت بهره‌مند باشند,‌روزنامه‌های الكترونیك گسترش بیشتری پیدا خواهند كرد.
▪ اثرات روزنامه‌نگاری الكترونیك بر روزنامه‌نگاری چاپی
۱) شمارگان.
اولین و مهمترین اثر روزنامه‌های الكترونیك, كاهش شمارگان روزنامه چاپی است. بسیاری از افرادی كه به اینترنت دسترسی دارند, ترجیح می دهند به جای خرید یك روزنامه چاپی, با صرف هزینه‌ای به مراتب كمتر, از یك یا چند روزنامه الكترونیك استفاده كنند و علاوه بر استفاده از امكانات پیشرفته آنها, هر لحظه از آخرین اخبار مطلع شوند.
۲) تعامل خوانندگان با نشریه:
روزنامه الكترونیك با افزایش نقش خوانندگان در فرایند ارتباط, تعامل روزنامه و مخاطب را به حداكثر می رساند و حتی با بهره‌گیری از امكانات موجود, ارتباط مخاطبان با یكدیگر را نیز فراهم می سازد.
۳) افزایش شمار روزنامه‌خوانها:
متخصصان انفورماتیك, صنایع و همهٔ افرادی كه به نحوی با كامپیوتر و اینترنت سروكار دارند, معمولاً فرصت پیدا نمی كنند تا به مطالعه مطالب مبسوط روزنامه‌ها بپردازند اما با عرضهٔ روزنامه‌های الكترونیك و پایگاههای خبری روی شبكه می توانند در مدت كوتاهی از اخبار و خلاصه مطالب موجود در روزنامه‌های الكترونیك بهره بگیرند. این بدان معناست كه جمعی از خوانندگان بالقوه روزنامه‌ها, به خوانندگان بالفعل تبدیل شده‌اند و شمار كل روزنامه‌خوانها افزایش یافته است.
۴) كم‌اهمیت ساختن مشكلات توزیع:
روزنامه‌های الكترونیك چنان كه ذكر شد با مشكلات و مسائل توزیع سروكار ندارند چرا كه اصولاً توزیعی صورت نمی پذیرد. و از سوی دیگر روزنامه الكترونیكی نیازی به چاپ شدن ندارد و در نتیجه زمان بین آماده شدن مطالب روزنامه و عرضهٔ آن به مخاطب, به شكل چشمگیری كاهش یافته, پیام در كوتاهترین زمان ممكن به گیرنده می رسد.
۵) هزینه‌ها:
روزنامه الكترونیك به دلیل عدم نیاز به چاپ و توزیع, بخش عمده‌ای از هزینه‌های چاپ و انتشار سنتی روزنامه را ندارد. به دلیل همین كاهش هزینه‌هاست كه افراد بیشتر می توانند در این زمینه فعالیت كنند و روزنامه‌هایی با كیفیت بالا و هزینه پایین عرضه كنند.
۶) افرایش جذب آگهی:
امروزه خیل كاربران اینترنت در سراسر جهان, پایگاههایی داشته كه از این فرصت بهره بگیرند و پیامهای تبلیغاتی را در لابه‌لای صفحات وب و به صورت طبقه‌بندی شده در معرض دیدكاربران پرشمار خود قرار دهند. بدون شك صاحبان كالا و ارائه‌كنندگان خدمات نیز با گسترش و رونق شدید تجارت الكترونیك از این موقعیت طلایی چشم‌پوشی نمی كنند و در پایگاههای وب معروف و پركار بر همانند (CNN. Com yahoo. Com) آگهی سفارش می دهند.
۷) سرعت در انتقال اخبار:
از سوی دیگر قابلیتهای منحصربه‌فرد روزنامه‌های الكترونیك در ارائه جذاب و سریع اخبار و مطالب و تركیب قابلیتهای رسانه‌های پیشین در آن,‌ بار دیگر روزنامه‌های چاپی را از نظر نوع ارتباط با مخاطب با مشكل مواجه ساخته است. (۱۱)
به‌طور كلی روزنامه‌های چاپی با آنكه یك دورهٔ نسبتاًَ طولانی در جوامع حاكم بودند اما به دلیل محدودیتهای زمانی, عدم امكان دسترسی تمامی علاقه‌مندان به روزنامه‌ها و مباحثی از این دست, آنها به سمتی هدایت شدند تا علاوه بر انتشار شماره معمولی, نسخه الكترونیكی خود را نیز دارا باشند و تعداد انگشت شماری نیز فقط منحصر به انتشار نسخه الكترونی شدند. البته چون هنوز حق كپی‌رایت و امكان مالكیت و ذخیره سیستمهای جدید در كشور ثبت نشده و بانكداری شبكه‌ای و دیجیتالی هم فعال نیست تا هزینه این شیوه از روزنامه‌نگاری تضمین شود, تنها برخی از نشریات این رویكرد را اتخاذ كرده‌اند و چاپ دیجیتالی هم به عنوان یك امكان در كنار شبكه و تكنولوژیهای جدید توسعه پیدا كرده است. در حال حاضر این شكل از روزنامه‌نگاری در كنار روزنامه‌نگاری سنتی به حیات خود ادامه می دهد. با این رویكرد كه اخبار و اطلاعات به موقع و سریع در دسترس علاقه‌مندان قرار گیرد و آسیبهای ناشی از توزیع نامناسب هم برطرف شود. ضمن آنكه شرایطی فراهم شود تا شخص بدون اضطراب و نگرانی برای از دست دادن نسخه جدید روزنامه در هر ساعت از شبانه‌روز, به روزنامه مورد علاقه خود دسترسی داشته باشد و حتی به آرشیو قبلی هم مراجعه و مطالب موردنیازش را جست‌وجو كند. (۱۲)
● مقایسه رسانه‌های نوین (الكترونیكی) در برابر رسانه‌های جمعی سنتی
رسانه‌های جمعی سنتی (روزنامه‌نگاری چاپی) رسانه‌های جدید (روزنامه‌نگاری الكترونیك)
▪ محدودیت‌جغرافیایی:
خود‌را‌با بازارهای جغرافیایی یا مخاطبان منطقه‌ای تطبیق می دهند, بازار مشخص فاصله نمی شناسند, خود را با نیازها, خواستها و علایق مصرف‌كنندگان صرف‌نظر از محل فیزیكی آنها تطبیق می دهند (موضوع مشخص)
سلسله‌مراتب اخبار و اطلاعات از طریق سلسله مراتب عمودی متشكل از دروازه‌بانان خبری و ویراستاران متعدد, به مخاطب می رسد افقی: این امكان وجود دارد كه اخبار و اطلاعات به‌صورت افقی پخش شوند؛ از غیرحرفه‌ای‌ها به غیرحرفه‌ای‌های دیگر
▪ جهت‌ یكطرفه:
انتشار اخبار و اطلاعات عموماً یك طرفه است مكانیزم بازخورد محدود است. تعاملی: بازخوردها فوری بوده و در بسیاری از مواقع مورد سانسور یا دخل و تصرف واقع نمی شوند, بحث و گفت‌وگو به جای مقاله‌ها و نظرات متعلق به یك نفر
▪ محدودیت مكانی/ زمانی:
روزنامه‌ها به لحاظ مكانی محدودند (خلاء خبری) و رادیو و تلویزیون به لحاظ زمانی محدودیت مكانی/ زمانی كمتر: اطلاعات به صورت دیجیتالی ذخیره‌ می شوند فوق متنها (هایبرتكستها) امكان ذخیره حجم بزرگی از اطلاعات را به صورت لایه‌ها روی هم فراهم می آورد.
گردانندگان حرفه‌ای: روزنامه‌نگاران آموزش دیده گزارشگران (متخصصان) كاركنان رسانه‌های جمعی و سنتی را تشكیل می دهند.
▪ گردانندگان آماتور/ غیرحرفه‌ای:
هركسی حرفی برای گفتن دارد می تواند آن را روی وب منتشر كند حتی افراد آماتور و غیرحرفه‌ای
هزینه: هزینه بالای تأسیس یك نشریه یا ایستگاه رادیو یا تلویزیون, عامل بازدارنده‌ای برای اغلب مردم است. هزینه‌های پایین: در مقام مقایسه, هزینه‌های چاپ و انتشار به صورت الكترونیكی روی اینترنت بسیار كمتر است.
▪ علایق عمومی:
بسیاری از رسانه‌های جمعی رایج, مخاطبان پرشمار را هدف گرفته‌اند و از این رو برنامه‌ها‌ی همه‌پسند عرضه می كنند. مشتری‌گرا: رسانه‌های جدید,‌به دلیل محدودیتهای مكانی/ زمانی كمتر و تمایل كمتری كه به بازار دارند علائق مشخصی را به‌طور ریشه‌ای مدنظر دارند.
▪ خطی بودن محتوا:
اخبار و اطلاعات در قالب یك نظم منطقی خطی سازمان یافته‌اند (رعایت سلسله مراتب خبری) غیرخطی بودن محتوا: اخبار و اطلاعات از طریق هاپیرتكستها به هم مرتبط می شوند و از طریق علاقه و شهود دنبال می شود نه از طریق منطق.
▪ز بازخورد:
بازخورد به صورت نامه و تلفن به سردبیر می رسند و در نتیجه كند, پرزحمت, تعدیل و ویرایش شده هستند (محدودیت زمانی / مكانی) بازخورد: بازخوردها‌به‌صورت‌پست‌الكترونیكی و گفت‌وگوهای گروهی مستقیم منتقل شده و به‌طور نسبی ساده و كم زحمت هستند. اغلب از ویرایش و دخل و تصرف مصون می مانند.
▪ متكی به آگهیهای تبلیغاتی:
نیاز به جمع كردن مخاطبان بیشتر برای صاحبان كالا و خدمات به منظور رسیدن به درآمد بیشتر منابع‌گوناگون: ضمن اینكه آگهی‌ها روزبه‌روز افزایش می یابد, دیگر منابع تأمین مالی امكان تهیه مطالب و محتوای متنوع را فراهم می آورد.
▪ وابستگی به نهادهای رسمی:
بیشتر رسانه‌های سنتی را تشكیلات بسیار بزرگ با ساختارهای متمركز اداره می كنند. ▪تمركززدایی:
تكنولوژی نوین امكان تولید و انتشار اخبار و اطلاعات را به صورت وسیع و همه‌جانبه فراهم می سازد.
▪ چارچوب ثابت:
محتوای مطالب برحسب رسانه‌ای خاص تولید و توزیع می گردند و به‌طور نسبی از نظر مكانی و زمانی ثابت هستند.
▪ چارچوب قابل انعطاف:
مطالب و محتوا به‌طور مقاوم تغییر می یابند و به روز می شوند, تصحیح و مورد تجدیدنظر قرار می گیرند به علاوه امكانات چندرسانه‌ای امكان ادغام فرم‌های مختلف رسانه‌ها را در یك برنامه فراهم می آورند.
▪ ارزش خبری استانداردهای ژورنالیستی:
محتوا براساس هنجارها و اخلاقیات سنتی تولید و ارزیابی می شود. استانداردهای تكوینی: هنجارها و ارزشها مبهم‌اند, همیشه در حال شكل‌گیری بوده, محتوا براساس محاسن و اعتبار مطالب تولید و ارزشگذاری می شود.
● مقایسه روزنامه‌های الكترونیك و روزنامه‌های سنتی:
۱) دروازه‌بانی خبر ـ استفاده و بهره‌مندی از اخبار اینترنت
اگرچه اطلاع‌جویی از طریق تارنماهای جهانی, مستلزم داشتن امكانات اولیه (كامپیوتر, مودم, خط تلفن, اشتراك به شبكه جهانی اینترنت) است, با این حال, انتخاب و گزینش پیام در اختیار كاربران است.
به‌طور سنتی, به كسانی كه در تحریریه رسانه‌ها و سازمانهای خبری در فرایند تهیه, گزینش و ارائه پیامهای خبری فعالیت دارند «دروازه‌بان» می گویند. روزنامه‌های الكترونیك و تارنماهای خبری اگر چه اطلاعاتی كه برروی تارنماها قرار می گیرد توسط گزینشگران دیگری انتخاب شده ولی به خاطر نبودن مشكل‌ جا ـ آن‌گونه كه در روزنامه‌های سنتی مطرح است ـ مطالب گوناگون ارائه می شود كاربران خود می توانند آنها را با توجه به نیازها و خواسته‌های خود گزینش كنند. از طرف دیگر, نظر به تعدد و تكثر تارنماها, كاربران می توانند به تارنماهایی مراجعه كنند كه موردنظر و توجهشان است و نیازهای آنان را در زمینه‌های خبری و غیرخبری تأمین می كند.
الف) شیوهٔ دروازه‌بانی سنتی
▪ سردبیران یا دبیران سرویس, اخبار را ارزش‌گذاری و انتخاب می كنند.
▪ سردبیران با انتخاب تیترها در ‌اندازه‌های مختلف, خبرها را كوچك و بزرگ یا برجسته می كنند.
▪ مدیران و سردبیران به منظور تأثیرگذاری بر افكارعمومی و هدایت آن تلاش می كنند.
▪ سردبیران و دبیران سرویسها به محدودیت جا در صفحه‌های روزنامه روبرو هستند.
▪ سردبیران باید پاسخگوی مدیران و صاحبان روزنامه یا نشریه باشند.
▪ روزنامه‌نگاران باید قانون مطبوعات (رسانه) كشور خود را رعایت كنند.
پ ) شیوهٔ دروازه‌بانی/ روزنامه‌های الكترونیك
▪ كاربران روزنامه‌های الكترونیك تا حدودی جای سردبیران را گرفته‌اند.
▪ انتخاب مطالب توسط كاربران صورت می گیرد.
▪ هر كاربر به دنبال تأمین نیازهای اطلاعاتی خویش است.
▪ محدودیت جا در صفحه روزنامه‌های الكترونیك همانند روزنامه‌های چاپی وجود ندارد.
▪ با ایجاد پیوندها, خبر جنبهٔ تعاملی پیدا می كند و از حالت خطی روزنامه‌های سنتی (چاپی) خارج می شود.
▪ امكان شخصی‌سازی مطالب در روزنامه‌های الكترونیك وجود دارد. بدین‌ترتیب كه هر كاربر می تواند خبرها و مطالب موردنظر خود را جست‌وجو و مطالعه كند.
‌در بسیاری از روزنامه‌های الكترونیك و تارنماهای خبری, امكان دسترسی به مطالب شماره‌های پیشین (آرشیو) و جست‌وجوی مطالب موردنظر به آسانی وجود دارد. در برخی از روزنامه‌های الكترونیك این امكان رایگان است ولی برخی از روزنامه‌ها, مانند روزنامه الكترونیك نیویورك تایمز مطالب روز‌ها, ماهها و سالهای قبل خود را بسته به حجم مطلب, با قیمتهای گوناگون می فروشند.
▪ امكان استفاده صوتی و تصویری از مطالب در روزنامه‌های الكترونیك و تارنماها وجود دارد. بنابراین در روزنامه‌های الكترونیك, كاربران می توانند آنچه را كه می خواهند از بین روزنامه‌ها و تارنماها انتخاب كنند.
▪ امكان حفظ و ذخیره مطالب موردنظر از روزنامه‌های الكترونیك و تارنماهای خبری در كامپیوتر كاربران برای استفاده‌های بعدی وجود دارد. برخلاف روزنامه‌های چاپی, به مرور زمان از بین نمی رود و مشكل مكان نگهداری وجود ندارد.
▪ امكان ارسال متن به وسیله پست الكترونیك به دیگران و دریافت متن به زبانهای گوناگون در بسیاری از روزنامه‌های الكترونیك و تارنماهای خبری وجود دارد.
۱) استفاده و بهره‌مندی از اخبار روزنامه‌های الكترونیك
در یك ارتباط مؤثر, كلید موفقیت شناخت مخاطب است. این گفته كه چه در ارتباط میان فردی و چه در ارتباط جمعی باید مخاطب را شناخت و از خواسته‌ها و نیازهای او آگاه بود, واقعیت دارد. در بین نظریه‌های ترغیب و اقناع, سه نظریه بر پژوهشهای دریافت پیام و شخصیت مخاطبان تأثیر گذاشته است. یكی از این نظریه‌ها «نظریه یادگیری» است كه انسان را موجودی منطقی می داند كه تصمیم‌گیریهای او براساس اطلاعاتی است كه یا آموخته و یا از راه تجربه به دست آورده است.
دومین نظریه هماهنگی یا «ناهماهنگی شناختی» است. این نظریه می گوید انسان موجودی منطقی نیست بلكه در مقابل پیامهایی كه قرار می گیرد, به‌منظور حفظ عقاید, نگرشها و رفتار موجود خود, آن را عقلایی توجیه می كند.«نظریه‌ كاركردی» نیز می گوید: انسان نگرشهای جدید را با توجه به نیازهای خود انطباق می دهد و نگرشهای جدید را تا زمانی كه مورد قبول یا قابل استفاده است حفظ می كند.
این نظریه‌ها, متناقض نیستند. در بسیاری از موارد, در تبیین واكنش مخاطبان نسبت به پیامهای ارتباطی‌,مكمل یكدیگر هستند. به‌نظر‌می رسد پویایی كاربران روزنامه‌های‌الكترونیك و تار نماهای خبری در گزینش و انتخاب مطالب مورد علاقه و نیاز خود را با در نظر گرفتن نظریه‌های هماهنگی و ناهماهنگی شناختی و نظریه استفاده و بهره‌مندی, بتوان تبیین كرد. نحوه ارائه مطالب در روزنامه‌های الكترونیك و تارنماها نشانگر این مطلب است كه كاربران راهی جز انتخاب آنچه بتواند نیازها و خواسته‌های آنان را تأمین كند ندارند.
۲) اعتماد یا بی اعتمادی به اخبار تارنماها
حال سؤالی كه مطرح است این است كه كاربران شبكه جهانی اینترنت تا چه اندازه, به اخبار و اطلاعاتی كه از طریق این شبكه‌ها ارائه می شود اعتقاد دارند؟ آیا این كاربران نسبت به كسانی كه از شبكه جهانی اینترنت استفاده نمی كنند آگاه‌ترند؟
موضوع اعتبار رسانه‌ها و اعتماد مردم به مطالب آنها سالهاست مورد توجه پژوهشگران علوم ارتباطات بوده است.
فقدان دروازه‌بانی خبرها و گزینش مطالب توسط سردبیران, یكی از مسایل مهم اطلاعات ارائه شده در تارنماهای خبری است. اینجاست كه مسئله اعتبار تارنماها مطرح است. به همین دلیل است كه كاربران روزنامه‌های الكترونیك و تارنماهای خبری برای كسب اطلاعات معمولاً به تارنماهای روزنامه‌هایی كه به صورت چاپی مورد علاقه آنان است و یا تارنمای رادیو و تلویزیونی كه برنامه‌هایش را دوست دارند, مراجعه می كنند. یكی از دلایل مهم این انتخاب,موضوع اعتماد كاربران به تارنماهای انتخابی آنان است.
اسپیروكیوسیس, استاد دانشگاه ایالتی آیووا در ایالات متحده آمریكا در مقاله‌ای با عنوان «اعتماد یا عدم اعتماد عمومی؟ اعتبار رسانه‌ها در عصر اطلاعات» به مقایسه اعتماد مردم به اخبار سه رسانهٔ تلویزیون, روزنامه و تارنما پرداخته است.
در تحقیقی كه توسط دكتر نعیم بدیعی با عنوان «بررسی میزان اعتماد مردم به رسانه‌های خبری و رابطه آن با اعتماد به نهادهای دولتی» با تنظیم پرسشنامه‌ای برای ۱۲۰۰ نفر از شهروندان ۲۰ منطقه تهران در مرداد ماه ۱۳۸۲ مشخص شد كه: در بین منابع مورد اعتماد هنگام كسب خبرهای متناقض داخلی و خارجی, تلویزیون ایران در مرتبه اول و اینترنت در مرتبه دوم قرار دارد. رادیو و تلویزیونهای خارجی در مرتبه سوم و روزنامه‌های كشور در مرتبه چهارم قرار دارد.
همچنین در خصوص كسب اطلاعات, بیشترین گروه سنی كه از اینترنت برای كسب اخبار داخلی و خارجی استفاده می كردند, از بین گروههای سنی ۳۰ـ۱۵ سال هستند و نتایج این بررسی نشان می دهد كه اینترنت راه‌ خود را به عنوان یك رسانه مهم در بین افراد جوانتر و با تحصیلات بیشتر كه اكثراً ـ تحصیلات بالاتر از دیپلم داشته‌اند ـ باز كرده است. (۱۳)
▪ تفاوت بهره‌گیری از روزنامه‌های الكترونیك و روزنامه‌های چاپی در جوامع پیشرفته در حال توسعه
۱) در كشورهای توسعه یافته بسترهای مخابراتی مطمئن و پرسرعت اهمیت داشته و سرمایه‌گذاری بسیاری صرف زیرساختهای مخابراتی می شود.
۲) در كشورهای پیشرفته ارتباطات اینترنتی بسیار قوی است.
۳) پایین بودن آمار افراد كم‌سواد و بالا بودن سطح فرهنگ مردم به خصوص فرهنگ مكتوب و همچنین سواد انفورماتیكی در كشورهای پیشرفته.
همچنین می توان به مسایل دیگری همچون ممنوعیت استفاده از اینترنت در برخی از جوامع در حال توسعه, معضلات و تنگناهای مطبوعات در احقاق حقوق اولیه خود, حمایت قضایی, استقلال حرفه‌ای و هویت صنفی روزنامه‌ها, اشاره كرد كه صرف‌نظر از بستر الكترونیك یا چاپی, معضلاتی اساسی برای روزنامه‌نگاری به‌شمار می آیند. چنین مسایلی به‌طور قطع در جوامع پیشرفته مطرح نیست. این تفاوتها نیز به نوبهٔ خود اثرات بسزایی بر روند پیشرفت روزنامه‌نگاری الكترونیك دارند.
● جمع‌بندی (روزنامه‌ها چه می توانند بكنند؟)
روزنامه‌ها باید چالش ژورنالیسم الكترونیك و سایتهای شبكه بازرگانی را جدی بگیرند. قبل از هر چیز, سردبیران روزنامه‌ها باید وخامت وضعیت را بپذیرند.
▪ امروزه الگوهای تجاری و شیوه‌های كاری برجای مانده از دوره انقلاب گوتنبرگ, فاقد اعتبار هستند.
۱) از فرصت پیش آمده استفاده كنید
در شرایط فعلی كه اینترنت به شكل غیرقابل پیش‌بینی روندی رو به رشد دارد, زمان دارای اهمیت بسیاری است. خوشبختانه با توجه به این كه روزنامه‌های الكترونیك هنوز مرحلهٔ رشد خود را طی می كنند, روزنامه‌های سنتی فرصت مطلوبی دارند تا فناوری نوین را پذیرفته و به بازیگران عمده‌ای در عرصه اینترنت تبدیل شوند.
روزنامه‌ها هنوز هم نسلی از طرفداران وفادار خود را دارند كه روزنامه را بخش جدایی‌ناپذیری از زندگانی خویش می دانند, اگر چه بسیاری از این افراد به‌منظور دستیابی سریع به اطلاعات از شبكه اینترنت هم استفاده می كنند اما برای حصول اخبار و اطلاعات موثق و وسیع, همچنان سنگر روزنامه‌ها را نیز حفظ كرده‌اند. خو گرفتن آنان به مطالعه مطالب چاپی احتمالاً تا پایان عمرشان ادامه خواهد داشت.
دستیابی محدود به اینترنت, همچنان مانع اصلی فراراه رشد روزنامه‌های الكترونیك به‌شمار می رود. حتی در كشورهایی چون ایالات متحده نیز چندسال دیگر طول خواهد كشید تا اكثریت مردم به اینترنت دسترسی پیدا كنند. در اكثر كشورهای آسیایی, تحقق این امر به مدت زمان به مراتب طولانی‌تری نیاز دارد. به علاوه اكثر روزنامه‌های الكترونیك از امكانات و توانمندیهای فنی خود از قبیل ابرمتن, كنش دوسویه و بی واسطگی بهره‌برداری نكرده و به صورت چیزی بیش از نسخهٔ الكترونیك كالای اصلی در نمی آیند.
تودهٔ مردم كه روزنامه‌های اینترنتی را به عنوان یك كالای رایگان تلقی می كنند هنوز حاضر به پرداخت پول بابت آن نیستند. در میان روزنامه‌های آمریكایی فقط وال استریت جورنال توانسته است یك حق اشتراك ۲۹ دلاری وضع كند. طرح این روزنامه برای پرداخت وجه بابت استفاده از هر مقاله, هنوز زمان زیادی می خواهد تا به اجرا در آید. طرح مایكروسافت برای گرفتن حق اشتراك برای نشریه الكترونیك اسلیت (Slate) تا مدت نامعلومی به تعویق افتاده است. مدتها طول خواهد كشید تا بتوان خوانندگان را به مطالعه روزنامه‌های اینترنتی تشویق كرد.
هزینه‌های تولید نیز از موانع موجود فرا راه رشد روزنامه‌های الكترونیك به حساب می آید. راه‌اندازی یك روزنامهٔ الكترونیك در كنار روزنامهٔ معمولی مستلزم یك سرمایه‌گذاری عظیم است.
۲) هدف را از نو تبیین كرده و فرهنگ را تغییر دهید
امروز صاحبان جراید و مطبوعات باید این واقعیت را بپذیرند كه ژورنالیسم صرفاً یك سیستم ارائه اطلاعات مثل روزنامه نیست. روزنامه صرفاً یكی از انواع سیستمهای ارائه اخبار و اطلاعات است.
روزنامه‌ها باید این واقعیت را بپذیرند كه اگر چه برخی وسیله‌های ارائه خبر از بین خواهند رفت ولی در عوض وسیله‌های تغییر شكل یافته و جدیدی پدیدار خواهند شد. لوحه‌های الكترونیك و روزنامه‌های رادیویی به خوبی می توانند جایگزین مطبوعات و كامیونهای تحویل‌دهندهٔ آنها بشوند.
وظیفه روزنامه‌ها باید از تهیه و تولید صفحات چاپ شده و تحویل روزانهٔ آنها به مشتریها فراتر رود.
ولی‌بالاتر از همه, تشكیلات‌روزنامه‌ها باید آماده باشد كه از سازمانهای صرف عرضهٔ مطبوعات, به سازمانهای ارائه دهنده اطلاعات تبدیل شود. این كار مستلزم تحول عمده‌ای در محتوا و فرهنگ سازمانی روزنامه‌هاست. برقراری ارتباط متقابل با خوانندگان باید به صورت شاخص عمده‌ای در روند ژورنالیسم در آید. این امر تنها در صورتی امكان‌پذیر است كه روزنامه‌ها بخشی از كنترل و نخبه‌سالاری خود را كه از پیشتاز بودن در گزارش اخبار نشأت می گیرد واگذار كنند. آنها دیگر نمی توانند به صورت دروازه‌بانان منحصربه‌فرد اخبار و اطلاعات عمل كنند.
۳) در عصر دیجیتال بر نیاز به روزنامه تأكید كنید
روزنامه‌ها در عصر اطلاعات بیش از پیش مطرح شده‌اند. عرضهٔ بیش از حد اطلاعات به وسیلهٔ مطبوعات, رادیو و تلویزیون و شبكه اینترنت نیاز به روزنامه‌نگارانی را ایجاد كرده است كه بتوانند اطلاعات موردنیاز مردم در زندگی روزمره‌شان را گزینش و تفسیر كنند. به بیان دیگر, تودهٔ مردم به روزنامه‌نگارانی نیاز دارند كه بتوانند اطلاعات را به دانش تبدیل كنند.
با پیدایش اینترنت, شبكه‌های خبری كابلی ۲۴ ساعته, برنامه‌های گفت‌وگوی رادیویی و نمایشهای تلویزیونی جنجالی, خوانندگان نیاز به یك منبع اطلاعاتی سالم و عاری از هیاهوی دنیای رسانه‌ها نیز دارند. تودهٔ مردم به منابع خبری معتبری نیاز دارند كه بتوانند روی ارزشهای عمده وقت, اعتبار و توازن آنها تأكید كرده و گزارشها و مطالب مطلوبی اراده دهد و این نقشی است كه سایر‌ رسانه‌ها آن را از دست داده‌اند.
۴) درست همان كاری را بكنید كه آنها انجام می دهند
روزنامه‌ها باید همان كاری را كه آنها انجام می دهند ادامه دهند. روزنامه‌ها نباید قابلیت حیات و نیروی خود را به نفع شعارهای پوچ از دست بدهند. در عین‌حال, آنها باید فناوریهای پیشرفته را جهت پیشبرد و بهبود محتوا و قالب خود مورد استفاده قرار دهند.
عمق تحقیق و گزارش باید به طرز چشمگیری افزایش یابد. بسیاری از روزنامه‌ها از گزارش به كمك كامپیوتر با موفقیت بسیار استقبال كرده‌اند. این نوع گزارش بُعد تازه‌ای به گزارش جست‌وجو‌گرانه می بخشد. شگفتیهای فناوری پیشرفت باید موجب شود كه روزنامه‌ها از لحاظ شكل ظاهری, جذابیت بیشتری پیدا كند. این امر می تواند خوانندگان جوانتر را كه با رسانهٔ تصویری تلویزیون بزرگ شده‌اند, بار دیگر به سوی روزنامه‌ها بكشاند. تأكید بی مورد بر عینیت باید جای خود را به خلاقیت و توانمندی سردبیری بدهد. سنت آغاز شده در سال ۱۸۴۸ به عنوان یك سرویس تلفنی (آسوشیتدپرس) برای روزنامه‌ها كه دیگر در كار گزارش خبرهای داغ نیستند, كارایی ندارد.
روزنامه‌های رایج روز نباید به منظور همگام‌شدن با رسانه‌های الكترونیك و ژورنالیسم اینترنتی در بازی پخش خبر, استانداردهای خود را پایین بیاورند. روزنامه‌ها هرگز نمی توانند در این بازی بر رقیبان خود پیروز شوند. مرز میان واقعیت و شایعه كه در شبكه اینترنت كمرنگ و مبهم است, باید در روزنامه‌ها, روشن باقی بماند. روزنامه‌ها باید در برابر اغوای تخلیه مطالب نیمه تمام در شبكهٔ خود برای پیروزی در این رقابت ایستادگی كنند.
۵) از بازیگران عمده اینترنت باشید
روزنامه‌ها به جای مغرور شدن به خاطر داشتن صفحه‌ای در شبكه اینترنت كه نسخه‌های الكترونیك تولید چاپی خود را در آن جای دهند, باید به صورت رهبران ژورنالیسم اینترنتی درآیند. نسخه‌های اینترنتی باید كاملاً از نسخه‌های چاپی آن متمایز باشد و مقالات و مطالب اصلی آن بایست در طول روز به صورت دوره‌ای روزآمد شود. نسخه‌های اینترنتی باید مكمل تولید اصلی بوده و خوانندگان را به مراجعه به نسخه چاپی تشویق كند.
۶) همه محتوا را از دست ندهید
روزنامه‌ها نمی توانند تمام محتوای خود را به‌طور رایگان از طریق شبكه در اختیار خوانندگان قرار دهند. واگذاری بخشی از محتوا تا به حال لطمه‌ای به آنها نزده است. هدف این است كه از نسخه اینترنتی به عنوان طعمه یا تیزر جهت جذب خوانندگان به تولیدات چاپی استفاده شود.
۷) روزنامه‌نگاری دیجیتالی تشكل است, محتوا نیست. تكنولوژی‌زدگان براین باورند كه دستیابی به تكنولوژی, دستیبابی به اهداف ارتباطی هم هست. حال آنكه حقیقت با این باور, فاصله بسیاری دارد. صرف دسترسی به تكنولوژیهای تازه نمی تواند روزنامه‌نگاران به ویژه نسل جوان آنها را از اتكا به سنن دیرپای روزنامه‌نگاری بی نیاز كند. دستیابی به تكنولوژیهای جدید نمی تواند این نسل را از كشف موضوعهای روز, شناخت ملاحظات اخلاقی و حقوقی, تسلط بر زبان ژورنالیستی و تكنیكهای خبرنویسی و گزارشگری, مصاحبه و مقاله‌نویسی و... بی نیاز كند.
۸) نسل كهن روزنامه‌نگاری ایران نیز نمی تواند نقش تكنولوژیهای مدرن را در چرخهٔ ویرانگر سرعت نادیده بگیرد. برای این نسل حیف است كه دانسته‌ها و بایسته‌های خویش را از مخاطبان تكنولوژیهای نوین دریغ كند. این نسل در عین حال باید بر شكاف موجود میان خود و قبیله دیجیتال به مثابه نسل دوم روزنامه‌نگاری, یك پل ایجاد كند.
۹) برای نسل اول و دوم روزنامه‌نگاری در ایران شیفتگی در برابر تكنولوژی و به دیگر سخن گم‌شدن در جذبه‌های تكنولوژی, حكم خواب مصنوعی در میانه‌كارزار پرشتاب ارتباطات را دارد. هیچكس نباید شیفته جاذبه‌های تكنولوژی ارتباطی شود. این تكنولوژی فقط پل عبور به سوی مخاطب است و قرار نیست هیچكس برروی هیچ پلی بیتوته كند. پل محل عبور است نه توقف.
۱۰) مطلوب‌ترین وضعیت در گسترش روزنامه‌نگاری دیجیتال در ایران وضعیتی است كه در آن مفاهیم تازه‌ای در قبال اطلاع‌رسانی متولد شود, مهندسی پیام عمق بیشتری یابد, تماس با منابع متعدد خبری گسترده‌تر شود, تكنیك‌ها كارسازتر شود, درك بهتری از موقعیت كنونی روزنامه‌نگاری با لحاظ روزنامه‌نگاران مسلط‌تر و خوانندگان منتقدتر به دست آید و بالاخره شناخت بیشتری از فردای روزنامه‌نگاری در جهانی كه ابزارهای نوین اطلاع‌رسانی باعث بی معنی‌شدن زمان و مكان در آن شده‌اند فراهم شود.۱۱) ادامه حیات روزنامه‌های سنتی در جوامع نیاز به بازبینی مجدد دارد. بنابراین هم روزنامه‌ها و هم دولتها باید خود را برای این چالش بزرگ آماده سازند. روزنامه‌های سنتی برای ادامه حیات خود باید از وضعیت تمركز بر ادامهٔ اخبار خارج شوند؛ به تهیه گزارشهای گوناگون و متنوع از مسایل جامعه بپردازند, به نیازهای مخاطبان خود بیشتر توجه كنند, در صفحه‌آرایی نشریه خود تحول اساسی به‌وجود آورند و مهمتر از همه اعتماد و رضایت خوانندگان خود را جلب كنند.
۱۲) روزنامه‌ها باید اطمینان دهند كه فناوری اینترنتی جای روزنامه‌های چاپی را نگرفته و یا آنها را از میدان به‌در نخواهد كرد, بلكه همانند صنعت سینما روزنامه‌ها نیز باید پا‌به‌پای نسخه‌های سنتی خود, به انتشار نسخه‌های الكترونیك بپردازند طوری كه این نسخه‌های الكترونیك نه جایگزین نسخه‌های چاپی بلكه مكمل آنها باشند زیرا هركدام از آنها نیازهای متفاوتی را برآورده خواهند ساخت.
۱۳) باید متذكر شویم كه نشر الكترونیكی هیچ‌وقت نمی تواند به تمام معنا جای نشر مكتوب را بگیرد, چون بعضی قابلیتهای نشر مكتوب را ندارد. همان‌طور كه می دانید بعضی از كتابهای الكترونیكی را به صورت كتاب چاپ كرده‌ایم. برای مثال چاپ آثار هنری مانند نقاشی چون به اصل آن نزدیكتر است, حس واقعی تصویر را بهتر انتقال می دهد اما با وجود امكانات موجود, پرینت آثار تصویری نسبت به چاپ كیفیت بهتری ندارند. یا اینكه آثار مكتوب مانند دست‌نوشته‌ها بی شك جایگاه خود را دارند. از سوی دیگر, برعهده دولتمردان است كه شرایطی را فراهم كنند كه مردم توانایی استفاده از این امكانات الكترونیكی را داشته باشند. برای مثال می توانند یارانه خرید كاغذ,دستگاه‌های چاپی و هزینه حمل‌ونقل را صرف تهیه امكانات كنند.
۱۴) همانگونه كه نظام روزنامه‌نگاری فعلی ما همانند بسیاری دیگر از نظامها, وارداتی و تحمیلی است و در بستر عادی خود رشد نكرده, این شیوه از روزنامه‌نگاری هم وارداتی است و اگر همین روند ادامه پیدا كند قطعاً در بستر اصلی خود رشد نمی كند. ثانیاً ما در یك زمان خاص و بدون آمادگی كامل سایر بخشهای جامعه, با تكنولوژی وارداتی غرب روبه‌رو شده‌ایم و از آن استفاده می كنیم. لذا اگر بخواهیم مسیر درست رشد فراهم شود باید زمینه شكل‌گیری سایر زیرساختهای لازم را در كنار یكدیگر به موازات هم فراهم كنیم و توسعه ببخشیم.
۱۵) از سویی ما به رشته‌های جدید علوم ارتباطات از قبیل مهندسی پیام, طراح صفحات وب و... نیز در دانشگاه‌ها تا مقطع دكتری نیاز داریم. علاوه بر این, باید نسل كهن روزنامه‌نگاری ایران را نیز كه دانسته‌ها, تجربه‌ها و بایسته‌های قابل توجهی دارند, با رسانه‌های الكترونیكی و تكنولوژیهای نوین ارتباطی آشنا كرده تا بتوان شكاف موجود میان روزنامه‌نگاران قدیمی و نسل جدید روزنامه‌نگاران را توسط یك پل ارتباطی از میان برداشت.
● نتیجه‌گیری
با توجه به آنچه ذكر شد توسعه و پیشرفت روزنامه‌نگاری الكترونیك در یك جامعه, مستلزم وجود شرایط مختلفی است كه می توان گفت تمامی آنها در بسیاری از كشورهای جهان فراهم نیست. اما نكته مهم این است كه حتی در جوامع پیشرفته‌ای كه بسیاری از این شرایط مهیاست, روزنامه الكترونیك تاكنون نتوانسته است جایگزین روزنامه چاپی شود. برای این وضعیت می توان دلایل متفاوتی بر‌شمرد و بخشی از آن را با عوامل تأثیرگذار بر پیشرفت روزنامه‌نگاری الكترونیك مرتبط دانست اما حتی با فرض برقراری تمامی آن شرایط, روزنامه‌های چاپی همچنان به دلیل پیشینه تاریخی, سهل‌الوصول بودن و راحتی مطالعه روی كاغذ, محبوبیت خود را حفظ كرده‌اند. روزنامه چاپی با سابقه ۴۰۰ ساله آشنای كودك, پیر و جوان است در حالی كه از عمر روزنامه‌های الكترونیك كمتر از ۱۰ سال می گذرد. روزنامه چاپی در هر زمان و مكان قابل دستیابی و مطالعه است اما دستیابی به روزنامه الكترونیك و مطالعه آن مستلزم استفاده از كامپیوتر و دسترسی به اینترنت است.
و بالاخره اینكه به عقیدهٔ بسیاری از مردم, مطالعه بر روی كاغذ بسیار آسانتر و عملی‌تر از مطالعه روی صفحهٔ نمایش كامپیوتر است. اگر چه تهدید مطبوعات سنتی از سوی روزنامه‌های الكترونیك بسیار اساسی‌تر و بنیادی‌تر از تهدید صورت گرفته از سوی تلویزیون است اما روزنامه‌ها بار دیگر با جذب نكات مثبت و انطباق با شرایط جدید توانسته‌اند خود را از خطر نابودی نجات دهند. به همین دلایل است كه آنچه تاكنون در دنیا اتفاق افتاده, جایگزینی روزنامه‌های چاپی توسط روزنامه‌های الكترونیك نیست. در واقع روزنامه‌های چاپی نه تنها ادامه حیات خود را به دلیل پدید آمدن روزنامه‌های الكترونیك در خطر نمی بینند,‌ بلكه با اتخاذ راهكارهای مناسب توانسته‌اند از روزنامه‌نگاری الكترونیك به عنوان مكمل كار خود بهره بگیرند.
امروزه در دنیا بیش از ۶۰۰۰ روزنامهٔ دارای نسخه الكترونیك وجود دارد. این بدان معنی است كه روزنامه‌نگاران از انحصار كاغذ خارج شده‌اند و درصد عمده آنها بستر الكترونیك را نیز در كنار كاغذ برای انتشار افكار و نظرات خود بكار می گیرند در حال حاضر روزنامه‌های الكترونیك و روزنامه‌های چاپی با تمام مزایا و معایبی كه دارند در كنار یكدیگر به كار خود ادامه می دهند اما این شرایط می تواند به راحتی تغییر كند. در واقع اگر به واسطه پیشرفتهای فناوری اطلاعات, شرایطی فراهم شود كه معایب برشمرده روزنامه‌نگاری الكترونیك از بین برود, كفهٔ ترازو می تواند به سمت روزنامه‌های الكترونیك محض متمایل شود.
اگر امروزه هزینه و كیفیت ارتباط با اینترنت به عنوان یك عامل تأثیرگذار, پیشرفت روزنامه‌نگاری الكترونیك را كند ساخته, می توان تصور كرد كه در صورت فراهم آمدن امكان ارتباط كیفی برای همه جهانیان, با سرعت چندین برابر آنچه اینك مرسوم است و با تحقق آنچه «بیل گیتس» مدیرعامل شركت مایكروسافت در سر می پروراند ـ یعنی رایگان شدن ارتباطات اینترنتی ـ این پدیده چه تأثیری برآینده مطبوعات و سایر رسانه‌ها خواهد داشت. واقعیت این است كه فناوری اطلاعات در آیندهٔ نزدیك می تواند بسیاری از موانع پیشرفت روزنامه‌های الكترونیك را از بین ببرد.
در وضعیت فعلی جامعه, بحث رقابت بی معناست چون امكانات و بسترهای لازم فراهم نیست و اگر هم كسی دارای امكانات موردنیاز باشد به صورت انفرادی و در چارچوب كاری خود به فعالیت می پردازد. ما زمانی می توانیم حالت رقابتی را متصور شویم كه گروهی بر تداوم روزنامه‌نگاری به شیوهٔ الكترونی اصرار داشته باشند و عده‌ای نیز به دنبال گسترش حوزهٔ انتشار روزنامه‌های چاپی باشند.
از سوی دیگر سیستم بازگرداندن سرمایه این كار نیز هنوز پیش‌بینی نشده است و تا زمان اتخاذ تصمیم مشخص در این خصوص, نمی توان به توسعه آن اندیشید, یكی از راههای احیای هزینه این شیوه, تدارك سیستمهایی در شبكه است كه كاربر دارای ID مشخص باشد و برای هر بار ورود او به شبكه حداقل به اندازه قیمت شماره معمولی روزنامه, هزینه دریافت شود كه تمامی این موارد متضمن گسترش بانكداری الكترونیك و تجارت الكترونیك است. باید باور داشت كه ورود به هر عرصه‌ای بدون آگاهی و آموزش كافی, باعث ایجاد صدمات و لطماتی می شود. در مورد روزنامه‌نگاری الكترونی هم باید چگونگی بهره‌برداری از سیستم را به كاربران آموزش داد. در اینجا باید به این بحث پرداخت كه میزان تخریب چقدر است؟ متأسفانه همان‌گونه كه ذكر شد استفاده از نظام دیجیتالی در نظام آموزش ما عمومیت ندارد. واقعاً ما چقدر شیوهٔ استفاده از كامپیوتر را به دانش‌آموزان آموخته‌ایم؟ در حال حاضر آنچه اتفاق می افتد این است كه حركت به سمت این آموزشها داوطلبانه است. بنابراین ما با نوعی بی سوادی جدید مواجه هستیم. منظور از بی سوادی جدید, ناتوانی در خواندن و نوشتن نیست بلكه به معنای عدم توانایی در استفاده از تجهیزات نوین است. به همین دلیل شاهد به انزوا رفتن بسیاری از افراد در جامعه هستیم. یعنی افرادی یا به دلیل كمبود امكانات نتوانسته‌اند از این مزیت جدید بهره‌مند شوند و یا تمایلی به آن ندارند. به‌هرحال نوع جدیدی از بی سوادی در دنیای مدرن شكل گرفته است.

نوشتهٔ :الهه ودودی
منابع:
۱. رسانه, سال دهم, شماره ۳, پاییز ۷۸, ص ۱.
۲. اكرمی, حمیدرضا. «روزنامه‌نگاری الكترونیك», فصلنامه پژوهش و سنجش, شماره ۲۱و۲۰, تابستان ۷۹.
۳. خرسند, مسعود. «خبرخوانهای اینترنتی», رسانه, سال شانزدهم, شماره اول, ص ۲۱۱.
۴. تاتم, جرج, «آینده روزنامه‌ها, بقا یا نابودی؟», ترجمه حسن نورایی‌بیدخت, رسانه, سال یازدهم, پاییز ۷۹, صص ۸-۷.
۵. اكرمی, حمیدرضا. «نسخه الكترونیكی مطبوعات در ایران», رسانه, سال دهم, شماره ۳, پاییز ۷۸.
۶. اكرمی, حمیدرضا. «بررسی اثرات روزنامه‌نگاری الكترونیك بر روزنامه‌های چاپی». پایان‌نامه كارشناسی ارشد دانشگاه آزاد تهران مركز, تابستان ۸۰, ص ۳۶.
۷. خوش‌نشین لنگرودی, لیلا. «بررسی علل و عوامل مؤثر بر میزان انتشار و عدم انتشار روزنامه الكترونیك», پایان‌نامه ارشد تهران مركز, سال ۸۰, صص ۷۸-۷۶.
۸. نقیب‌السادات, سیدرضا. «چالش‌های روزنامه‌نگاری الكترونی در ایران», روزنامه ایران, سال یازدهم, تیر ۸۴, ص ۱۶.
۹. امانی, احمد. «نشر الكترونیك, سرعت, وسعت, كیفیت», كتاب هفته, شماره ۲۶۱, ۵ شهریور ۸۴, ش ۶۴۸, ص ۱۰.
۱۰. تاتم, جرج, «آینده روزنامه‌ها, بقا یا نابودی؟», ترجمه حسن نورایی‌بیدخت, رسانه, سال یازدهم, پاییز ۷۹, صص ۴-۳.
۱۱. شُكرخواه, یونس. «روزنامه‌نگاری در عصر دیجیتال», رسانه, سال دهم, شماره ۴, زمستان ۷۸.
۱۲. نقیب‌السادات, سیدرضا. «چالش‌های روزنامه‌نگاری الكترونی در ایران», روزنامه ایران, سال یازدهم, تیر ۸۴, ص ۱۶.
۱۳. بدیعی, نعیم. «روزنامه‌نگاری در جامعه اطلاعاتی», رسانه, ‌سال شانزدهم, شماره دوم, سال ۸۴, صص ۱۷۸-۱۶۳.

منبع : دفتر مطالعات و توسعه رسانه‌ها