خاتم سازی هنری ظریف ، زیبا و سرشار از ذوق و ابتکار و عواطف صمیمی هنرمند ایرانی

خاتم در عصر صفویه بیشتر در انحصار طبقه ثروتمند و مرفه بود و جنبه کاملاً اشرافی داشت . پاره ای از قدیمیترین آثار خاتم سازی ایران عبارتند از :
صندوق مرقد امامزاده سید علاءالدین حسین فرزند امام موسی بن جعفر ( ع ) در شیراز و دو جفت در خاتم آن بقعه که تاریخ ساخت آن به ۴۰۰ الی ۴۵۰ سال پیش می رسد . قاب آئینه خاتم که در تاریخ ۱۱۲۴ هـ . ق. ساخته شد ، زینت بخش این قاب جمله (( اللهم صل علی محمد و آل محمد و سلم )) .
از صدف و جمله ((‌ قال النبی صلی الله علیه و آله : انا مدینه العلم و علی بابها )) از عاج می باشد . این قاب جزو مجموعه شخصی مرحوم محمد حسین صنیع خاتم بوده است . از دوره صفویه صندوقی برای مزار باقی مانده که در آرامگاه شیخ صفی الدین در اردبیل قرار دارد که بخش هایی از آن خاتم است .
▪ چند نمونه از قدیمیترین آثار کشور های اسلامی همسایه که به وسیله استادان ایرانی ساخته شده عبارت است از :
صندوق ،مرقد حضرت موسی بن جعفر ( ع ) و صندوق مرقد حضرت امام جواد ( ع ) در کاظمین ، صندوق مرقد حضرت امام حسن عسگری ( ع ) در سامرا که در زمان سلطنت شاه حسین صفوی به وسیله استاد جعفر نامی ساخته شده است و نیز صندوق مرقد حضرت علی ( ع ) در نجف اشرف که در زمان کریم خان زند ساخته شده است در ضریح امام سوم حسین بن علی ( ع ) و حضرت ابوالفضل العباسی ( ع ) نیز از هنر خاتم سازی بهره گرفته اند .
خاتم سازی در زمان صفویان دارای چنان ارزش و اعتباری بوده که حتی برخی از شاهزادگان آن را فرا می گرفتند .
چنان که در تاریخ عالم آرای عباسی ضمن تشریح کشتار شاهزادگان صفوی به دست شاه اسماعیل دوم در قزوین . از شاهزاده هنرمند و با ذوق سلطان ابراهیم میرزای صفوی مقتول که در خاتم بندی نیز دست داشته نام می برد و می نویسد :
(( … از مستعدان روزگار انواع فضل و کمال آراسته وبه فنون ، هنر پروری پیراسته بود ، خط نستعلیق را بسیار خوب می نوشت ، مصور نازک قلم بود .
در موسیقی و علم ادوار ، سر آمد روزگار و در تصنیف قول و عقل شاگرد مولانا قاسم قانونی بود و ساز را خوب می نواخت و در صحت درود گری و ساز تراشی و خاتم بندی مهارت تام داشت و در خراسان اکثراً با شعرا و ارباب نظم و بلاغت صحبت می داشت و خود (( چاهی )) تخلص می کرد . )) در اواخر سلطنت صفویه به مدت کوتاهی در ابن صنعت رخوت و سستی پدیدار شد و از توجه بدین هنر کاسته شد ، اما در دوران کوتاه سلطنت زندیه ، کریم خان زند تحولاتی در هنرهای تزیینی و سستی ایران پدید آورد و قلمدان سازی ، خاتم سازی و نقاشی رنگ و روغن در شیراز ـ مرکز حکومت زندیه ـ متداول شد ،
بسیاری از هنرمندان گوشه گیر اصفهانی به شوق از سر گرفتن هنر خود رهسپار شیراز شدند و خاتم سازی جانی دوباره گرفت ، متأسفانه بسیاری از آثار صنعتی زندیان به واسطه کینه شدید قاجاریه به این خاندان نابود شده است .
در عصر قاجاریه چه در اصفهان و چه در شیراز خاتم سازی رواج داشت اما محل تمرکز این هنر کماکان در شیراز بود .
سلاطین قاجار سعی می کردند به پیروی از کارهای سلاطین صفویه برای قبور ائمه اطهار صندوق هایی از خاتم بسازند و صندوق مرقد سید الشهداء ( ع ) از آن جمله است . در دوران قاجاریه خاتم ساز معروفی می زیسته که (( استاد حیدر علی )) نام داشت و آثار گرانبهایی را خلق کرده است .
در این دوره ساختن اشیائی مانند تخته نرد ، شطرنج ، رحل قرآن و قاب های کوچک رواج بیشتری پیدا کرد و خاتم از انحصار اشراف خارج شد و به کوچه و بازار و میان مردم راه یافت . نجاری ها ، صندلی هایی را با خاتم های ناقص و بدلی ساختند که نمونه هایی از آن هنوز رایج است . رواج کارهای فاقد ارزش هنری ، تا حد زیادی به ارزش واقعی هنر خاتم سازی لطمه زده است . تا سالهای اخیر ، کتاب و مقاله ای ارزشمند پیرامون ساخت خاتم به رشته تحریر در نیامده بود این صنعت در طول پیدایش و تکامل خود سینه به سینه به وسیله استاد به شاگرد و از پدر به پسر انتقال یافته است و خواه ناخواه با تغییراتی به شرایط امروزی رسیده است .
در این نقل و انتقال چه بسا رموز و اسرار کار از میان رفته و چه افسانه ها که جای واقعیت و تاریخ را گرفته است .
(( محمدرضا فرجاد )) اولین کتاب را در این باره نگاشت و بعدها (( دلشاد طهوری )) و (( محمد ستاری )) کتابهایی را درباره ساخت و ساز و تاریخچه خاتم انتشار دادند و آنچه مسلم است حق مطلب هنوز ادا نشده است و به کاوش بیشتر تاریخی نیاز دارد .
در دوران معاصر ، بیشتر برجستگان این هنر از شهر شیراز برخاسته اند و گروهی از بهترین هنرمندان خاتم سازی نیز در اصفهان سکونت داشته اند ، بدون گفتگو در صدر همه خاتم سازان معاصر باید از استاد محمد حسین صنیع خاتم نام برد .
بیشترین هنرمندان معروف خاتم ساز در محضر این استاد ، هنر خاتم سازی را فرا گرفته اند . مرحوم صنیع خاتم در سال ۱۳۱۰ کارگاه خاتم سازی اداره صنایع مستظرفه را ایجاد کرد و به همراه گروهی از شاگردان به ساخت تالار خاتم کاخ مرمر که مجموعهٔ پوششهای درونی آن به انضمام درها و پنجره ها ، میز و نیمکت ، صندلی ، لوازم التحریر آن همت گماشت و موفق شد این هنر را که تا آن زمان بر روی جعبه ، قاب و در حد عالی بر روی در ها به کار می رفت ، عظمتی تازه بخشد .
پس از هفت سال ، سرپرستی کارگاه خاتم سازی به عهده فرزند آن هنرمند مرحوم محمود صنیع خاتم واگذار شد که او نیز از استادان فن بود ، پس از صنیع خاتم دوم ، شادروان علی نعمت حق زیادی به گردن خاتم سازان معاصر دارد او سالهای سال علیرغم مشکلات فراوان به کار خود ادامه داد و بهمراه همکاران خود موفق به ابداعات تازه ای در هنر خاتم سازی شد ، آثار بر جسته هنر خاتم سازی معاصر هم اکنون در نمایشگاه ها ، موزه ها کارگاه های هنری کشور نگهداری می شود .
از آثار برجسته استاد علی نعمت خاتم کاری تالار مجلس شورای ملی سابق بود که بهمراه هنرمندان دیگر این کارگاه به اتمام رسید .
کهن ترین نمونه خاتم از قرن هشتم هجری قمری فراتر نمی رود .از استادان به نام خاتم سازی می توان به عده فراوانی اشاره داشت که روزگاری دراز در این کارگاه به آفرینش آثار هنری خاتم دلبسته بودند :
استاد غلامحسین گلریز ، استاد حاج غلامرضا گلریز ، استاد جلال مطلع ، استاد رحیم آپرویز ، استاد علی امیری ، ضیاءالدین هاشمی ، عطاءالله حاج غلامعلی ، تقی و باقر رضائی ، استاد باقر ، استاد غلامرضا روزی طلب ، مرحوم استاد محمود وطندوست ، اکبر سریری ، صفر سامی ، ابوالقاسم نامی ، استاد ملک محمدی ، استاد غلامعلی داریوش ، استاد عباس صفری ، استاد کریم شاکر پور ، جواد قلج ، علی محمد خاکسار ، استاد حیدر اسدی و … از آن جمله اند .

منبع : پایگاه تجاری و اطلاع‌رسانی صنایع دستی