چند کلمه دربارهٔ فن خاتم سازی

طریقه ساختن خاتم آن است كه نخست انواع گوناگون مصالح مورد نیاز این فن را از طلا و نقره و برنج گرفته تا استخوان و صدف و عاج و چوبهای گوناگون چون آبنوس و فوفل و شمشاد و عناب و بقم و نارنج را به صورت میله های باریك با مقطع سه پهلو و گاهی لوزی و غیره در می آورند و سپس با قرار دادن این مفتولها در كنار هم و چسبانیدن آنها با یكدیگر با سریشم انواع گلها را از شش گوشه و دوازده گوشه و غیره به وجهی كه مقطع این مجموعه طرحهای موردنظر را به دست دهد به وجود می آورند .
باید یادآوری گردد كه استخوانهای موردنظـر را در آغـاز به مـدت سـه تا شش ماه در آب آهك می خوابانند تا كاملاً سفید شود و ضمناً برای به دست آوردن رنگ سبز كه در پاره ای از قسمتهای گلها به كار می رود استخوانها را در محلولی از سركه و نشادر به همراه مقداری براده مس تا حدود شش ماه نگهداری می كنند تا رنگ سبز حاصل از تركیب شیمیایی محلول به قشر استخوان نفوذ كند و این همان قسمتهای مثلثی شكل است كه گاهی طرحهای دیگری هم از آن به دست می آید كه بر روی خاتم ها ملاحظه می شود .
مراحل مختلف تهیه قامه ها بر اساس طرح های دلخواه می باشد ولی روشی كه عمومیت بیشتر دارد شامل ترتیب قرار گرفتن مفتول ها كنار هم به طوری كه مقطع آنها در ابتدا منشوری مسدس القاعده به دست بدهد .
این عمل را شش پیچیدن می گویند زیرا واقعاً مفتولهای مثلث القاعده را برای به دست آوردن مقطع موردنظر كه آن را اصطلاحاً گل می نامند با سریشم آغشته می سازند و آنها را با نخ به هم می بندند و مدتی نگاه می دارند تا خشك شود . سپس آنها را در قالب شش تائی صاف و صیقلی می نمایند . پس از این مرحله منشورهای شش گوشه را با افزودن شش مفتول مثلث القاعده وشش مفتول لوزی به صورت میله ای با مقطع شش گوشه ولی گسترش یافته در می آورند .
شكل به دست آمده با افزودن شش مفتول مثلث القاعده بزرگ ( كه خود از قطعات كوچكتر ساخته شده ) در اطراف اضلاع آن به صورت ستاره ای در می آید و پس از آنكه فضاهای كنار ستاره ها با اشكالی به نام بغل شش پر شد در آن حال مقطع مجموع از نو به صورت شش گوشه منظمی ولی بزرگتر و به وجهی كه نقش ستاره ای پیشین را دربر می گیرد جلوه گر می شود .
البته در تمامی این مراحل مبحث سریشم كاری و بهم پیوستن لایه های برنجین و حتی سیمین و زرین در برنامه كار قرار داده می شود كه به صورت خط كشی دقیق و ظریفی این اشكال را دربر می گیرد . به همان ترتیبی كه تركه های مود بحث در مراحل پیشین تهیه می شد میله های دیگری متشكل از مفتول های مثلث القاعده برای قرار گرفتن میان شش ضلعی های آماده شده كه بسته می شود كه آنها را توگلو می نامند .
این توگلوها به ابعادی مناسب با فواصل موجود میـان شش ضلعـی ها تهیه می گردد . در عمل با قرار دادن دوتوگلو به دو ضلع مقابل بر روی شش گوشه كه عمل اصلی در نوع خاتم مورد بحث است این گل به صورت طرحی با قطع لوزی شكل در می آید و در این مرحله از كار هم به سان موارد پیش همهٔ این قطعات با چسب به هم متصل می گردد و مدتی در قفل چوبین مخصوص نگاهداشته می شود تا كاملاً خشك گردد .
مرحله بعدی عبارت است از تشكیل قامه و بریدن آنها به لایه های نازك و قرار دادن آنها در میان آسترهای چوبین كه پس از عمل خشكاندن و برش زدن به آنها از وسط آسترها لایه های ظریف خاتم بدست می آید . آنچه كه گفته شد مراحل ساخت هنر ظریف زیبای خاتم است چنانچه بیننده از شیوه و طریقـهٔ ساخت آن آگـاهـی نـداشتـه بـاشـد می پندارد كه هر دانه از قطعات خرد و كوچك به كار رفته در آن به سان نگین و نشانی بر روی كار نشانده شده است .
تنظیم ورقه های نازك خاتم بر روی شیئی موردنظر و به كاربردن حاشیه های مختلف و در پایان ، سائیدن سطح كار و در پاره ای مـوارد پوشـاندن روی آن با روغن كمان كه هم به اثر جلوه بیشتر می دهد و هم مانع از نفوذ رطوبت به خاتم می گردد و از متلاشی شدن آن و همچنین از زنگ زدن قطعات فلزی جلوگیری می نماید آخرین مراحل تكمیل یك نمونه خاتم كاری را تشكیل می دهد .
ضمن پایان دادن به توضیح چگونگی ساختن نمونه های خاتم سازی باید بیفزائیم كه همهٔ اسرار این فن ظریف به آنچه بیان شد خاتمه نمی یابد و در عین آنكه مقداری از روشهای مرسوم در این هنر شرح داده شد نباید پنداشت كه انجام مراحل گوناگون تهیه یك اثر خاتم كاری بس مشكل است و اجرای هر مرحله از آن نیازمند مهارت و استادی و پشتكار و حوصله فراوانی است كه در حقیقت نوعی ریاضت به شمار می رود .
از این گذشته استادان این هنر نه تنها متكی به تجربیات چندین ساله هستند ، بلكه اسراری ناگفتنی از این فن ظریف در سینه دارند كه آن را به آسانی به همه كس نمی آموزند و سالها حوصله و دقت و شاگردی لازم است تا بتوان بعضی از این رموز را از این استادان آموخت . انواع گوناگون خاتم ها نام های ویژه از قبیل متن ، شش گلی ، ابری و پره وارو دارند كه نوع اخیر مرغوبترین آنها به شمار می آید .

منبع : پایگاه تجاری و اطلاع‌رسانی صنایع دستی