بعد اقتصادی حج‏

احكام و شرایع الهی، تأمین كننده سعادت، مصالح و منافع بشر در دنیا و آخرت است، آن هم در ابعاد گوناگون حیات مادی و معنوی . از این رو درباره هر یك از این احكام - حتی عبادی آنها - از آثار و اهداف معیشتی و دنیوی، با فلسفه خاص خود می‏توان سخن گفت . این ویژگی در حج به دلیل بعد جهانشمولی‏اش، بیشتر جلب نظر می‏كند .
این نكته از همان آغاز در دعای حضرت ابراهیم‏علیه السلام در تأسیس امّ‏القرای توحید آمده است . او ضمن نیایش خود از خداوند خواست خاندان خود و ساكنان این سرزمین مقدس را از ثمرات روزی دهد و در آن بیابان خشك و سوزان، نعمتهای خویش را ارزانی دارد تا سپاسگوی حق باشند : [ وَارْزقهُمْ مِنَ الَّثمَراتِ لَعلَّهُمْ یَشْكُرون ‏ ].
اراده خداوندی بر این تعلّق گرفته كه این سرزمین بی‏حاصل برای همیشه آباد گردد و رونق گیرد و حرم امن از نعمت‏های فراوان برخوردار باشد . از این عنایت مستمر الهی قرآن بدینگونه سخن می‏گوید : [ أَوَلَمْ نُمَكِّنْ لَهُم حَرَماً آمِنَا یُجْبی‏ إلَیهِ ثَمَراتُ كُلِّ شَیْ‏ءٍ ]. وگرنه چگونه باوركردنی است شهری كه در میان سنگهای سخت و صخره‏های سیاه و كوه‏های دست در گریبان، محاصره شده، بتواند بارانداز كالاها و ارزاق و اشیای گوناگون از سراسر جهان باشد .
آیه كریمه : « لِیَشْهَدُوا مَنافِعَ لَهُم » نیز در بیان فلسفه حج، منافع را به طور مطلق مطرح ساخته و به قید خاصی محدود نكرده كه یكی از مصادیق آن، منافع مادی و اقتصادی است؛ چنانكه اخبار و روایات و اقوال مفسران نیز به تبیین و تفسیر آن پرداخته و به طور عام، به منافع و مصالح ناس در ابعاد گوناگون مادی و معنوی اشاره دارد .
ابن‏عباس در تفسیر این آیه كریمه می‏گوید :
[ مَنافِعَ الدُّنیا وَ الآخِرهِٔ؛ أمّا مَنافِعُ الآخِرهِٔ فرضوانُ اللَّهِ تعالی، وَ أمّا مَنافعُ الدُّنْیا فَما ُیصیبُونَ مِنْ مَنافعِ الْبُدْنِ و الذَّبائِحِ و التِّجاراتِ ] یعنی « منافع یاد شده در آیه كریمه عبارتست از : منافع دنیا و آخرت؛ منافع آخرت خشنودی خداوند است و منافع دنیا آن چیزی است كه مردم از گوشت قربانی و تجارت به دست می‏آورند .»
چنانكه آیه كریمه : [ لیس علیكم جناحٌ أنْ تَبتغُوا فَضْلاً من ربِّكُم ‏ ]. به دنبال توصیه به كسب تقوا، به عنوان ره توشه آخرت در این سفر روحانی ( در آیه قبل ) به حج‏گزاران تذكر می‏دهد كه : « باكی نیست بر شما كه از فضل پروردگارتان بجویید » و این نیز در روایات و اقوال مفسران به كسب و تجارت تفسیر شده است .
مرحوم طبرسی می‏گوید : « مفاد این آیه، رخصت دادن به كسب و تجارت است پس از انجام مناسك حج و این از ائمه ما روایت شده است »
عیاشی نیز از امام صادق‏علیه السلام نقل كرده كه فرمود : « یعنی الرزق إذا أهل الرّجل من إحرامه و قضی نسكه فَلْیَشْتَرِ و لْیَبِعْ فی المَوْسِمِ » منظور تحصیل روزی است . هنگامی كه شخص از احرام خارج شد و اعمال حج را به پایان رسانید، در موسم به خرید و فروش بپردازد .
تقرّب به خدا و انقطاع از دنیا و پرواز در ملكوت و تذكر قیامت و توجه به آخرت، در تار و پود حج تعبیه شده، چنانكه آیات و روایات بی‏شماری در این زمینه سخن می‏گوید . ( كه در باب عرفان حج قابل بررسی است ).
بنابراین هرگاه از آثار مادی و تجارت و كسب و معیشت در مقاصد حج سخن به میان آید، جنبه « آلی » دارد نه « استقلالی » و مقدمه است نه هدف؛ یعنی دنیا مقدمه آخرت است و بعد مادی ابزاری است در جهت معنویت . از این رو در روایات آمده كه حج و عمره بازار آخرت و پاداش آنها بهشت است .
پیامبر خداصلی الله علیه وآله می‏فرماید : « الحَجُّ ثوابُها الجَنّهُٔ و العُمْرهُٔ كَفّارهُٔ كُلِّ ذَنْبٍ » ؛ « پاداش حج بهشت است و عمره كفاره هر گناه می‏باشد .»
امام باقرعلیه السلام می‏فرماید : « الحجُّ وَ العُمْرَهُٔ سُوْقانِ مِنْ أسواقِ الآخِرهِٔ اللازمُ لَهُما مِنْ أضیافِ اللَّهِ اِنْ أبقاهُ أبقاهُ و لا ذنبَ لَه و إن أماتَهُ أدخلَهُ الجَنَّهٔ َ » ؛ « حج و عمره دو بازارند از بازارهای آخرت، آن كس كه عمره و حج بجا آورد، از میهمانان خداوند است، اگر او را زنده بدارد، گناهی برای وی باقی نماند و اگر بمیراند او را در بهشت جای دهد .»
به همین انگیزه در روایات از كسانی كه حج را وسیله تفرّج یا تجارت یا تكدّی قرار داده‏اند، نكوهش شده است .

منبع : ماهنامه صفا