پارسه یا تخت جمشید

اصولی كه بر پایه آنها شاهنشاهی ایران ۲۵۶۳ سال پیش بدست كوروش كبیر بنیان نهاده شد ،دگر بار در سنگ نبشته ای از داریوش متجلی می شود:
"من،داریوش شاه، ناتوانان را پشتیبان هستم و اجازه نخواهم داد كه توانمندان به آنان بیداد روا دارند ... ای مردم به اراده اهورا مزدا من،داریوش،از شما می خواهم كه ناتوانان را پشتیبان باشید و در برابر توانمدان و توانگران بیدارگر بایستید."
روح اغماض ،تسامح،دادگری و انسان دوستی در دولتی كه به رسالت اخلاقی خود نیك آگاه بود و خود پرچمدار این آرمانها بود،میبایست در معماری و هنر آن نیز بازتاب میافت .مظهر اقتدار و عظمت شاهنشاهی ایران تخت جمشید بود وهنر آن اقوام و نژادهای گوناگون فاز لیبی و اتیوپی و مصر تا هندوستان،از رودخانه دانوب تا رود سند ،از كوهستانهای قفقاز تا دشتهای آسیای میانه و از دریاچه آرال تا خلیج فارس ،همه را اطمینان بخش این نكته بود كه صرفنظر از نژاد،مذهب،رنگ پوست وزبان ،اعضاءبرابر یك جامعه بزرگند.
داریوش معماران و هنرمندان را از چهار گوشه شاهنشاهی پهناورش گرد آورد تا با مصالح و فنون خاص خود و طرح ریزی و اجرای ایرانی بناهایی بیافرینند كه تا آنزمان در جهان همتایی نداشتند و از نظر مقیاس و شكوهمندی و نیز ابداع فنون معماری و ظرافت به كمال رسیده شان در زمره عجایب دوران باستان بشمار می روند.
● كاخ «ه»
پلكان نقش دار دو سویه ،ورودی كاخ «ه» است. امروز این پلكان تخریب شده است .نقش های پلكان شامل دو گروه ۱۶ نفره نیزه دار پارسی است كه در دو سوی كتیبه ای به زبان فارسی باستان ایستاده اند و پشت سر هر گروه ،همان كتیبه تكرار شده است
● كاخ هدیش
در مشرق كاخ «ه»، كاخ زیبایی وجود دارد كه كاخ اختصاصی خشایارشاه بود و بر اساس كتیبه آن توسط او ساخته شده و معروف به «هدیش» است. این كاخ در جنوب صفه تخت جمشید و در بلندترین قسمت آن بنا شده و اندازه آن ۵۵*۴۰ متر است. یك پلكان دو سویه در سمت غرب و دیگری در شمال شرقی آن به حیاط كاخ تچر و حیاط كاخ «د» می پیوندد و در سراسرجنوب كاخ، ایوانی با لبه كنگره دار وجود دارد.
قسمت اعظم این كاخ را تالاری به اندازه ۵/۳۶*۳۶ در بر می‌گیرد. این تالار دارای شش ردیف شش‌تایی ستون است. در شمال این تالار، ایوانی ۱۲ ستونی مشتمل بر دو ردیف شش‌تایی وجود داشت كه با دو درگاه بزرگ به تالار راه می‌یافت. در دو طرف شرقی و غربی تالار، دو ساختمان شامل اتاق‌های نگهبانان، اتاق چهارستونی، كفش كن و برج وجود داشت. در جبهه داخلی پنجره‌های این كاخ، نقوشی چون بزكوهی و حیوانات دیگر با افرادی كه ظرف‌هایی را می‌آورند، حجاری شده است. آثار آتش‌سوزی بر سنگ‌های متلاشی شده‌ی این كاخ كاملاً پیداست. بخشی از كوه، كف این كاخ را تشكیل می‌داد و راه آب‌هایی در آن تعبیه شده بود
● كاخ «ج»
در جنوب كاخ آپادانا و شرق كاخ داریوش و غرب كاخ سه دری یا تالار شورا، كاخی روی كوه ساخته شده بود كه امروزه آثار كمتری از آن مانده است.
● كاخ «د»
در شرق كاخ خشایارشاه، محوطه روبازی وجود دارد كه اندازه‌ی آن ۴۵*۴۰ متر و سطح آن ۵/۲ متر پایین‌تر از كاخ خشایارشاه است. در این محوطه، اتاق‌های باریكی وجود داشت. از این كاخ امروزه چیزی باقی نمانده است.
● حرمسرا یا اندرونی
این بنا كه توسط پرفسور «هرتسفلد» و بر اساس طرح اصلی، تجدید ساختمان شد، در جنوب كاخ خشایارشاه واقع شده و در اصل به فرمان او ساخته شده بود. در این كاخ امروزه موزه تخت جمشید راه‌اندازی شده است. این كاخ شامل یك تالار اصلی و تعداد زیادی اتاق و راهرو است. چهاردرگاه تالار اصلی با نقش خشایارشاه كه در حال حمله به شیر است و خدمه‌اش، تزیین شده و سقف آن بر ۱۲ ستون چوبی استوار است. كف تالار با ساروج (مخلوطی است از آهك و خاكستر یا ریگ كه در آب به مرور جذب انیدرید كربنیك كنند و آهكش به صورت سنگ آهك كه محكم و پایدار است درمی‌آید و از آن در جهت ساختن بنا استفاده می‌كنند) قرمز مفروش شده است.
در گوشه جنوب غربی قسمت شرقی حرمسرا، كتیبه‌ای به خط و زبان فارسی باستان و اكدی از خشایارشاه وجود دارد.
● كاخ سه دروازه یا تالار شورا
در مركز تخت جمشید، كاخ كوچكی قرار دارد كه با سه درگاه و تعدادی راهرو به كاخ‌های دیگر ارتباط می‌یابد. به همین دلیل آن را كاخ مركزی می‌نامند این كاخ را «دروازه شاهان» نیز می‌نامیدند.
كاخ دارای یك تالار مركزی به ابعاد ۵/۱۵*۵/۱۵ متر با چهار ستون سنگی است. درشمال كاخ پلكانی با نقش بزرگان ایرانی، به ایوان شمالی ختم می‌شود و آن را به حیاط شرقی كاخ آپادانا متصل می‌كند. این ایوان دارای نقوش چندی است. چند اتاق نیز در اطراف كاخ وجود دارد. دو طرف درگاه شرقی تالار مركزی با نقش ۲۸ نماینده كه اورنگ (تخت) شاهی را حمل می‌كنند، تزیین شده است. كاخ سه دروازه تنها كاخی است كه سرستون‌های آن به شكل سر انسان با بدن حیوان ساخته شده است و برخی احتمال می‌دهند كه این كاخ یك نقطه مركزی و محوری در نجوم و تنظیم تقویم ایران باستان بوده است.
● خزانه
در شرق قسمت اصلی حرمسرا و جنوب كاخ صد ستون، بقایای ساختمان بزرگی وجود دارد كه خزانه تخت جمشید را تشكیل می‌داد. این مجموعه مشتمل بر یك سالن ۹۹ ستونی، یك تالار صدستونی، چندین سالن، اتاق و دو حیاط خلوت است. ساختمان‌های خزانه توسط حصار و خیابانی عریض از سایر قسمت‌ها جدا می‌شد.
خزانه به فرمان داریوش اول ساخته شد و خشایارشاه اصلاحاتی در آن به عمل آورد. بیشتر ظروف، مجسمه‌ها و به ویژه هشت لوح سنگی معروف خشایارشاه از این محل به دست آمده است. بر اساس روایات مورخین یونان باستان، پس از سقوط تخت جمشید، اسكندر طلا، نقره و اشیای قیمتی خزانه را به سه هزار تشر و بسیاری اسب و قاطر به محل دیگری انتقال داد.
● کاخ صد ستون (تالار تخت)
تالار مرکزی این کاخ از صد ستون سنگی در ۱۰ ردیف تشکیل شده و همین امر موجب شد که آن را کاخ صد ستون بنامند. ارتفاع این ستون ها ۱۴متر بود. کاخ صد ستون از نظر وسعت دومین کاخ تخت جمشید است ولی تالار مرکزی آن حتی از آپادانا بزرگتر است. اندازه این تالار ۵/۶۸ ۵/۶۸ متر و حدود ۴۶۰۰ متر مربع وسعت دارد. سقف این تالار بر ۱۰ ردیف تالار دارای هشت درگاه است که به راهروها و صندوقچه ها باز می شود.
ساخت این تالار توسط خشایارشاه آغاز و توسط اردشیر اول به پایان رسید. این موضوع در کتیبه ای که در سنگ پی بنا پیدا شده، نشان داده شده است. از همه ستون های این تالار، فقط دو سر ستون زیبا به بلندی ۱۴ متر باقی ماند که در دهه ۱۳۱۰ شمسی به شیکاگو منتقل شد.
موضوع نقوش تالار صد ستون، یکی صحنه بار عام و دیگری نقش حمل کنندگان اورنگ پادشاهی توسط نمایندگان ملل است. در شمال تالار، ایوانی با حیاط وسیع و در شرق آن، یک ساختمان شامل تالارها، انبار و راهرو قرار دارد. در شمال کاخ ایوانی با ۱۶ ستون وجود داشت که دو مجسمه ی عظیم گاو نگهبان آن بود.● دروازه ناتمام
این دروازه که کار ساختمانی آن شروع شد اما به پایان نرسید، در انتهای خیابان سپاهیان و در شمال حیاط صد ستون قرار دارد. از آنجا که کارهای ساختمانی و حجاری این بخش ناتمام ماند به کاخ ناتمام یا دروازه ی ناتمام مشهور شده است. این ساختمان مشتمل بر یک تالار چهار ستونی و دو اتاق برای نگهبانان است. ابتدا تخته سنگ ها به دو شکل استوانه و مکعب به داخل محوطه حمل می شد، سپس سنگ ها به کمک داربست های چوبی عظیم و قرقره و طناب بالا کشیده می شد و در پایین خاتمه می یافت.
چهره و سم گاو که به صورت نیمه کاره در جرز (دیوار اطاق و ایوان، پایه ی ساختمان که از سنگ و آجر سازند)
دروازه ناتمام رها شده است، نشان می دهد که هنگام حمله ی اسکندر به تخت جمشید، هنوز کارگران در این قسمت مشغول کار بودند.
در شمال دروازه ناتمام و بخشی که به دیوان سرا شهرت داشت، سی هزار لوح گلی به خط ایلامی مشتمل بر پرداخت های دولتی به کارگران و خدمتگزاران و مأموران دیگر به دست آمده است. در این لوح ها که در نوع خود بی نظیرند، مدت کارف مبلغ دستمزد، چگونگی پرداخت و در چند مورد حتی پرداخت مساعده به کارگران نیز قید شده است.
● جایگاه سپاهیان
در شرق تخت جمشید، حدفاصل بین کوه و بناهای اصلی، در شرق کاخ صد ستون، ساختمان هایی مشتمل بر تعدادی تالار و ایوان با جرزهای خشتی مکعبی وجود دارد که با توجه به اشیایی که در آن کشف شده، به احتمال زیاد قراول خانه و محل استقرار پاسداران و نگهبانان مخصوص کاخها بود. به نظر می رسد که قراول خانه جایگاه نگه داری و توقف ارابه ها و اسب های سلطنتی و لجبا بود و خیابانی که به عرض متوسط ۹ متر در تمام طول شرقی تخت جمشید و دامنه کوه کشیده شده، محل عبور این گردونه ها بود
● خیابان سپاهیان
این خیابان که ۹۲ متر طول و نزدیک ۱۰ متر عرض دارد، دروازه ی ملل را به دروازه ی ناتمام و ایوان شمالی کاخ صد ستون مرتبط می سازد. در دو طرف این خیابان فرورفتگی های طاقچه مانند به تعداد زیاد و به صورت چند لبه، به فاصله ۷ متر از هم وجود داشت که اکنون به صورت پی با کاهگل پوشانده شده اند. احتمالاً این فرورفتگیها جایگاه سربازان و افسران، هنگام تشریفات بود. دیوار سمت راست دیوار اتاق هایی است که حیاط آپادانا را از خیابان سپاهیان جدا می کند. این اتاق ها احتمالاً محل استقرار نگهبانان کاخ بود. دیوار سمت چپ، دیوار اتاق هایی است که محل استقرار حُجاران و بخشی از کارگاه حجاری بود. در انتهای خیابان، قطعات ستون هایی که برای دروازه ناتمام در حال حمل بود، مشاهده می شود.
● چاه سنگی
روبه روی شمال شرقی خزانه، در ارتفاع ۲۲متر از سطح آن، چاهی به صورت مربع که هر ضلع آن ۷۰/۴ متر است با ژرفای ۲۶ متر قرارد دارد. این چاه را در زمان ساخت تخت جمشید حفر کردند. اطراف چاه، راه آب باریکی کنده شده تا آب باران کوه را به آن هدایت کند. تردیدی نیست که پس از پرشدن چاه و لبریز شدن آن، آب اضافی به خندقی منتقل می شد. با توجه به این که چاه راهی به خارج ندارد و منفذی هم در ته یا بدنه آن موجود نیست، مسلم است که برای نگه داری آب آشامیدنی تخت جمشید به کار می رفت. حفر این چاه از شاهکارهای دوره ی هخامنشی است.
● آرامگاه های تخت جمشید
سه آرامگاه در کوه رحمت، مشرف بر کاخ های تخت جمشید وجود دارد. از این میان دو آرامگاه اردشیر سوم رو به روی کاخ ها، آرامگاه اردشیر دوم در ۵۰۰ متری جنوب صفه تخت جمشید و آرامگاه ناتمام داریوش سوم، روبه روی روستای شمس آباد، در پشت ضلع جنوبی کوه رحمت قرار دارد.
این آرامگاهها تقلیدی از آرامگاه هخامنشیان در نقش رستم و همه آنها دارای ایوانی وسیع، بلند و بدون پلکان است.
«دیدوروس سیسیلی»، مورخ رومی که در سال ۶۰ پیش از میلاد از تخت جمشید دیدن کرده در مورد این آرامگاه ها می نویسد: برای بالا رفتن از آنها از دستگاه بالابر استفاده می کنند. در دهه چهل برای آرامگاه پلکان سنگی درست کردند. وسط ایوان، ورودی آرامگاه قرار دارد. در آرامگاه اردشیر دوم، دو قبر که شاید جای تابوت پادشاه و ملکه بود و در آرامگاه اردشیر سوم، شش قبر، احتمالاً برای خاندان سلطنتی حفر شده است. روی قبرها سنگ محدبی قرار دارد.
نقش های ایوان های این آرامگاه مشابه هستند. در دو طرف در آرامگاه، دو ستون چسبیده به دیوار وجود دارد که در بالای آنها پادشاه بر تخت شاهی نشان داده می شود. پادشاه یک دست خود را رو به آتش به حال نیایش بلند کرده و در دست دیگر کمانی دارد. اورنگ پادشاهی بر روی دست و سر ۲۸ نماینده ملل تابعه قرار دارد.
● آثار خارج از صفه تخت جمشید
آثار خارج از صفه تخت جمشید شامل یک تخته سنگ حوض مانند به ابعاد ۶۸/۵ متر در ۸۵/۴ متر به صورت تقریباً چهارگوش و ژرفای ۱۵/۲ متر و آثار باقی مانده از یک کاخ دیگر است. از آنجا که قسمت درونی این سنگ به صورت شیب دار تراشیده شده، دیدگاه های گوناگونی در مورد آن ابراز شده است. احتمال بیشتر بر آن است که این تخته سنگ بزرگ برای ساخت سردر به محل آورده شده باشند.
● کتیبه ها
از دوره هخامنشیان ۱۶ کتیبه و از ساسانیان یک کتیبه در قسمت های مختلف تخت جمشید، حک شده که بزرگترین آنها ۸۲ متر است. زبان کتیبه ها ایلامی، بابلی و میخی پارسی است. تمامی کتیبه ها با طلای ناب پر شده بود. برخی از این آثار تا ۴۰۰ سال پیش نیز وجود داشت. آثار باقی مانده طلا در کتیبه ها در نوشته های یکی از سیاحان نیز ذکر شده است. در دیوار جنوبی صفه، چهار کتیبه به خط میخی (پارسی باستان) حک شده است. داریوش اول، کارها و هدف هایش را در این کتیبه ها شرح داده است:
کتیبه اول به (زبان پارس باستان): «اهورامزدا که بزرگ ترین خدایان است، داریوش شاه را آفرید، او را پادشاهی بخشید، به خواست اهورامزداداریوش پادشاه است. گویند داریوش شاه: این کشور پارس- که اهورامزدا به من بخشید، که زیبا و دارای استان خوب و مردم خوب است- به خواست اهورامزدا و من- داریوش شاه- از دشمن ترسد. گوید داریوش شاه: مرااهورامزدا و ایزدان پشتیبان باشند و این سرزمین را اهورامزدااز دشمن،از خشکسالی، از دروغ درامان دارد.این رامن از اهورامزداو ایزدان خواستارم.»
● کتیبه ایلامی
داریوش انگیزه ساخت تخت جمشید را در این کتیبه بدین صورت مشخص کرده است: «من داریوش شاه هستم، شاه بزرگ، شاه شاهان، شاه کشورهای بسیار، پسر و شتاسپه، یک هخامنشی. چنان که بر بالای اینجا، این دژ ساخته آمد، پیش از آن در اینجا دژی ساخته نشده بود، خواست اهورامزدا این ارگ را من ساختم. اهورامزدا و دیگر ایزدان را خواست که این ارگ ساخته شود. پس من آنان را ساختم و من آن را ایمن و زیبا و به اندازه ساختم چنانکه می خواستم. و گوید داریوش شاه چنان باد که اهورا مزدا یا دیگر ایزدان مرا بپایند و نیز این ارگ را، و گذشته از این، هر آنچه دراینجا بر پای کرده شد، مباد آن که به چنگ بدخواه و بداندیش بیفتد.»

منبع : پایگاه اطلاع‌رسانی یادمانهای باستانی