نقدی بر فیلم «شب بخیر فرمانده» انسیه شاه حسینی

سینمای دفاع مقدس، پس از سال ها ركود كه نتیجه غفلت مسئولان، دوری فیلمسازان از این ژانر و تغییر شرایط اجتماعی و ذائقه فرهنگی جمعی بود، اینك در پی یافتن مسیرهایی جدید برای عرض اندام و خودنمایی دوباره است.
سینمای دفاع مقدس، پس از گذر از فضای كاذب فرهنگی كه طی حدود یك دهه اخیر گذشت، وارد دوره بازسازی و تولد دوباره شده است. بی شك در این هنگامه بازیابی سینمای ملی و بازگشت به هویت، توجه به سینمای دفاع مقدس كه ملی ترین و جذاب ترین گونه سینمایی در ایران است، تاثیری حیاتی دارد. هرچند در این مسیر، عده ای با سوءاستفاده از شرایط جدید و به بهانه نوگرایی و ساختارشكنی، به دنبال تخریب فرهنگ دفاع و جهاد در راه خدا هستند؛ اما با نادیده گرفتن این تعداد، سایر آثار، حاكم شدن هوایی تازه بر این سینما را نوید می دهند. «شب بخیر فرمانده»، یكی از این آثار است.
انسیه شاه حسینی، كارگردان این فیلم، از فعالین عرصه فرهنگی انقلاب اسلامی در دو دهه گذشته بوده است. وی پیش از این فیلمنامه فیلم هایی چون آب را گل نكنید، دل نمك، مجروح جنگی و... را نوشته. همچنین چند فیلم مستند را تولید كرده است. شاه حسینی همچنین رمان «توپ چنار» را در كارنامه هنری خود ثبت كرده است. «شب بخیر فرمانده» دومین فیلم بلند او پس از «غروب شد بیا» است.
«شب بخیر فرمانده» تجربه ای نو در عرصه سینمای دفاع مقدس است كه می توان آن را در امتداد سینمای حقیقت گرای جنگی دانست. سینمایی كه بیش از هرچیز به دنبال به تصویركشیدن حقایق ناب رقم خورده در طول هشت سال دفاع مقدس و باز نمود جنبه های انسانی و عرفانی آن است.
بنابراین نمی توان و نباید انتظار تماشای صحنه های عظیم جنگی نظیر انفجارهای مهیب، حركات اكشن، درگیری های پرابهت، تسلیحات گوناگون و... را داشت. به جز سكانس آغازین و برخی صحنه های در خلال فیلم، تصویری از «جنگ» به مفهوم كلاسیك آن دیده نمی شود. هرچند، حتی همین چند صحنه مختصر هم دقیق و سنجیده بازآفریده شده اند. محور اصلی «شب بخیر فرمانده»، «زندگی» است. تولد دوباره در میان تلی از جنازه و مرده خون آلود، زندگی در سایه جنگ و سرانجام عشق. به همین دلیل به مضمونی فراتر از جنگ می رسد.
«شب بخیر فرمانده» فیلمی ساده و روان و به دور از پیچیدگی های روایی و تكنیكی است و مخاطب به راحتی می تواند با آن ارتباط برقرار كند. در همان حال كه روایت فیلم به خرق واقعیات پرداخته، اما به راحتی باور می شود و سكانس یا نمایی از فیلم نیست كه دروغ بگوید یا اغراق نماید. ذكر این نكته نیز الزامی است كه روایت این فیلم، برگرفته از تجربیات كارگردان آن است كه در سال های جنگ تحمیلی، به عنوان خبرنگار در جبهه حضور پیدا كرد. نگاه انسانی این فیلم، در محدوده مرزی قرار نمی گیرد و مخاطب آن تمام مردم جهان هستند.
سینما، بیش از هر هنر دیگری افشاگر بخشی از باطن خالق اثر است. به همین دلیل است كه «شب بخیر فرمانده» نیز فیلمی زنانه است. علاوه بر اینكه به حضور و نقش زن در دفاع و جهاد می پردازد، آن را از چشم زن می نگرد. از همین رو است كه فیلم حتی در خشونت آمیزترین و مرگ بارترین صحنه هایش، حس برانگیز و شاعرانه است. بخشی از بار فیلم بر دوش جنبه های عاطفی آن است.
حضور زن در فیلم، به جز ابعاد هنری و روایی، ترجمانی معنایی به فیلم بخشیده است. زن هم نمادی از وطن است و هم نشانه ای از صلح طلبی و انسان دوستی. همان طور كه در فرهنگ ایرانی و اسلامی، و به خصوص معرفت شیعی، زن جایگاهی ویژه و ستایش برانگیز دارد. به همین دلیل، «شب بخیر فرمانده» بی آنكه روی به كذب حقایق راستین دفاع مقدس و خدشه وارد آوردن بر ارزش های آن بیاورد، پیامی صلح طلبانه و جهانی را در بر دارد.
اما چرا این فیلم، با تمام این ویژگی های برتر و منحصر به فرد، نتوانسته جایگاهی در خورشأن خود، در سینمای ایران بیابد؟ كجای كار می لنگد؟
فیلمنامه «شب بخیر فرمانده» براساس تم تحول نوشته شده است. روایت زنی كه با هدف مرگ پا در جبهه می گذارد. یك مرگ افتخارآمیز و غرورانگیز. اما فضا، آدم ها و اتفاقات آنجا، تأثیری بر او می گذارند كه نگاهش متحول می شود. سكانس گفت وگوی زن با فرمانده را می توان مركز و چكیده فیلم دانست كه همه چیز در آن بیان می شود. آنجا كه زن به فرمانده می گوید كه به بهانه عكاسی به جبهه آمده، اما هدف اصلی اش خودكشی بوده است. خودكشی ای كه ناشی از یك عقده فرو خورده و سیلی نزده است و این مرگ در جنگ، ثابت می كند كه او تو سری خور نبوده است. اما نشد؛ چون چهره واقعی مرگ را در آنجا می بیند و تصمیمش عوض می شود.
البته انعكاس این تحول در فیلم به خوبی به نمایش در نمی آید. چون نه پوچی و سرخوردگی زن را در ابتدا نمی بینیم و نه تحول اتفاق افتاده را، به شكلی ملموس درك نمی كنیم. آنچنان كه اگر مخاطبی، خود دچار حالتی مشابه قهرمان فیلم بود. پس با استغراق در فیلم، همراهی با شخصیت ها و دیدن و درك كردن فیلم، به شهودی درونی برسد و خود نیز، مانند زن متحول شود، یا حداقل تحول را درك كند.
ضمن اینكه، رسم بر این است كه در فیلم هایی با محور تحول، این اتفاق در پایان فیلم و پس از گذر از مراحل مختلف بیافتد. اما در «شب بخیر فرمانده» زن، در همان ابتدای فیلم متحول می شود و ادامه فیلم، فقط موجب تشدید این حال می گردد.
در ادامه فیلم، پای قهرمان داستان به عشیره ای عرب باز می شود. زندگی یك عشیره، آن هم در دل جنگ، موضوع بسیار زیبا و مهمی است. اما نسبت این بخش از فیلم با مضمون اصلی فیلم چندان مشخص نیست. پس به تصویركشیدن این قسمت فیلم كه به معرفی آداب و رسوم عشایر عرب جنوب غربی ایران و جشن ها و عزاداری آن ها می پردازد، موضوعی مرد شناسانه است كه خود می توانست تبدیل به فیلم مستقل خوبی شود.در غیر این صورت و به دلیل خلق موقعیتی جذاب و ساختارشكنانه- موقعیت نامتعارف قرارگرفتن زن در جنگ- و همچنین خلق صحنه های زیبا با میزانسن و دكوپاژه دقیق، می توانست «شب بخیر فرمانده» را تبدیل به اثری جاودان و بزرگ كند.
بعد از تحریر: «شب بخیر فرمانده» پس از حدود دو ماه نمایش «سینماها» كمتر از ۱۵میلیون تومان فروخت. این در حالی است كه این فیلم در جشنواره های خارجی با استقبال خوبی روبرو شد. جایزه بهترین بازیگر زن در جشنواره اوراسیای قزاقستان، جایزه مردمی در جشنواره فوكوئوكای ژاپن، جایزه ویژه جشنواره سوئیس به دلیل نگاه انسان دوستانه به جنگ، جایزه منتخب تماشاگران در جشنواره وزول فرانسه، جایزه بهترین فیلم آسیایی در فستیوال لندن و... از جمله موفقیت های این فیلم دفاع مقدس بوده است.
این تضاد، اگر چه به دلیل همان نگاه انسانی كه فطرت تمام مردم جهان را به دفاع مقدس فرا می خواند است، كه اشاره شد اما این سؤال پیش می آید كه تا چه زمانی باید شاهد معارضه فیلم هایی این چنین، با ذائقه مخاطب ایرانی باشیم؟

آرش فهیم

منبع : روزنامه کیهان