صفرا و تغذیه

یکی از اعمال متعدد کبد ترشح صفرا بطور طبیعی به مقدار بین ۶۰۰-۱۲۰۰ میلی لیتر در روز است . صفرا دو عمل مهم انجام میدهد اولاً نقش بسیار مهمی درهضم و جذب چربیها بازی می کند نه به این علت که هرگونه آنزیمی در صفرا وجود دارد که موجب جذب چربیها می شود بلکه به این علت که اسیدهای صفراوی موجود در صفرا دو کار انجام می دهند . ۱- به کردن ذرات بزرگ چربی غدد به ذرات متعدد بسیار ریز کمک می کنند که در اینحال می توانند مورد حمله لیپاز ترشح شده در شیره لوزالمعده قرار گیرند و ۲- به انتقال فرآورده های نهائی چربیهای هضم شده به غشاء مخاطی روده و جذب آنها از طریق این غشاء کمک می کنند . ثانیاً صفرا بعنوان یک وسیله برای دفع چندین فرآورده زائده مهم از خون عمل می کند. این مواد بویژه شامل یعنی یک فرآورده نهایی انهدام هموگلبین و مقادیر زیاد کلسترول ساخته شده توسط سلولهای کبدی هستند.
صفرا در دو مرحله توسط کبد ترشح می شود :
۱) صفرای اولیه توسط هپاتوسیتهای کبدی ترشح می شود . این صفرای اولیه محتوی مقادیر زیادی اسیدهای صفراوی ، کلسترول و سایر اجزاء آلی است که بداخل کانالیکوی صفراوی بسیار کوچک که در بین سلولهای کبدی در تیغه های کبدی قرار دارند ترشح می شود.
۲) سپس صفرا بطرف محیط بسوی تیغه های بین لوبوس جریان می یابد که درآن جا کاناکیوها بداخل مجاری صفراوی انتهایی و سپس بداخل مجاری صفراوی بزرگتر شونده تخلیه می شوند و سرانجام به مجرای کبدی و مجرای صفراوی مشترک برسد که از آنجا صفرا یا مستقیماً بداخل دوازدهه تخلیه می شود و یا از طریق مجرای سیستیک بداخل کیسه صفرا منحرف می شود درجریان عبور صفرا از این مجاری صفراوی ، بخش دومی از ترشح به ترشح صفرای اولیه اضافه می شود . این ترشح اضافی یک محلول آبکی از یونهای سدیم و بی کربنات است که توسط سلولهای اپتیلیال ترشح که مجاری کوچکتر و بزرگ را مفروش می کنند ترشح می شود . این ترشح دوم گاهی مقدار کل صفرا را تا ۱۰۰ درصد دیگر افزایش می دهد. ترشح دوم توسط سکوتین تحریک می شود و باین ترتیب موجب افزایش مقدار یونهای بی کربنات می گردد که مکمل ترشحات لوزالمعده در خنثی کردن اسید وارد شده از معده می شوند.
صفرائی که بطور مداوم بوسیله سلولهای کبدی ترشح می شود بطور طبیعی تا زمانی که در دوازده مورد نیاز باشد در کیسه صفرا ذخیره می گردد . حداکثر حجم کیسه صفرا فقط ۳۰-۶۰ میلی متر است . با این وجود ، صفرای ترشح شده بمدت ۱۲ ساعت ( معمولاً حدود ۴۵۰ میلی متر) می تواند درکیسه صفرا ذخیره شود زیرا آب ، سدیم ، کلر، و بیشتر الکترولیتهای کوچک دیگر بطور مداوم توسط مخاط کیسه صفرا جذب می شوند و سایر اجزاء صفرا شامل املاح صفراوی ، کلسترول ، ستین و بیلی روبین را تغلیظ می کند. قسمت اعظم این جذب ناشی از انتقال فعال سدیم از طریق اپیلتوم کیسه صفرا است و بدنبال آن بازجذب ثانویه یونهای کلر، آّ و قسمت اعظم سایر اجزاء محلول پیش می آید. صفرا بطور طبیعی تا حدود ۵ برابر از این راه تغلیظ می شود اما می تواند حداکثر تا ۲۰ برابر تغلیظ گردد.
این جدول ترکیب صفرا را هنگامی که ابتدا توسط کبد ترشح می شود و سپس در کیسه صفرا تغلیظ می گردد بدست می دهد . این جدول نشان می دهد که فراوان ترین ماده مترشحه در صفراء املاح صفراوی است که حدود نیمی از کل مواد محلول صفرا را تشکیل می دهد .
اما بیلی روبین ، کلسترول و لستین و الترولیتهای عادی بعدی نیز با غلظتهای زیاد ترشح یا دفع می شوند .
در جریان روند تغلیظ در کیسه صفرا ، آب و قسمت زیادی از الترولیتها ( باستثنای یونهای کلسیم) بوسیله مخاط کیسه صفرا بازجذب می شوند اما عملاً تمام اجزاء دیگر صفرا شامل بویژه املاح صفراوی و مواد لیپیدی چون کلسترول و لستین جذب نمی شود و بنابراین در صفرای موجود در کیسه صفرا فوق العاده تغلیظ می شود.
هنگامی که غذا شروع به هضم شدن در قسمت بالای لوله گوارش می کند کیسه صفرا نیز بویژه بتدریج که غذاهای چرب حدود ۳۰ دقیقه بعد از صرف یک وعده غذا وارد دوازده می شوند شروع به تخلیه می کند .
علت باید تخلیه انقباضات ریتمیک جدار کیسه صفرا است اما تخلیه مؤثر همچنین نیاز به شل شدن همزمان اسفنکتراودی oddi دارد که از محل خروج مجرای مشترک صفراوی بداخل دوازده حفاظت میکند.
پرقدرت ترین محرک برای ایجاد انقباظات کیسه صفرا هورمون کوله سیستوکینین است .این ماده همان کولیستو کینینی است که موجب افزایش ترشح آنزیمها توسط سلولهای آسینی لوزالمعده میشود. محرک آزاد شدن کولیستسوکینین از مخاط دوازدهه بداخل خون بطور عمد خود غذاهای چربی داری است که وارد دوازدهه می شوند . علاوه بر کولسیستوکینین ، کیسه صفرا با قدرت کمتری توسط فیبرهای عصبی ترشح کننده اتیل کولین هم از اعصاب و رگ و هم از سیستم عصبی آنتریک تحریک می شود.
اینها همان اعصابی هستند که موجب پیشبرد حرکت و ترشح در سایر قسمتهای بخش فوقانی لوله گوارش می شوند . هنگامی که چربی در غذا وجود نداشته باشد کیسه صفرا بمقدار ناچیزی تخلیه می شود اما هنگامی که مقدار کافی چربی در غذا وجود داشته باشد کیسه صفرا بطور طبیعی از ظرف حدود یکساعت بطور کامل تخلیه می شود. سلولهای کبدی روزانه حدود ۶/۰ گرم املاح صفراوی تولید می کنند. ماده پیش ساز املاح صفراوی کلسترول است که یا توسط رژیم غذایی تأمین می شود و یا درسلولهای کبدی در جریان متابولیسم چربی ساخته شده و سپس به مقادیر تقریباً مساوی به اسید کولیک یا اسید کنودزکسی کولیک تبدیل می گردد.
آنگاه این اسید ها بطور عمده با گلیسین و تا حدود کمتری با تورین ترکیب می شوند و اسیدهای مزدوج شده گلیوکولیک و توروکولیک را تشکیل می دهند املاح این اسیدها در صفرا ترشح می شوند .
املاح صفراوی دو عمل مهم در روده دارند. اولاً دارای یک عمل کاهش دهنده کشش سطحی نظیر مواد پاک کننده بر روی ذرات چربی در غذا هستند که کشش سطحی این ذرات را کاهش داده و اجازه می دهد تا حرکات روده گلبولهای چربی را به ذرات ریزی تبدیل کنند.
این عمل موسوم به عمل امولسیون کننده یا عمل املاح صفراوی است . ثانیاً و حتی مهمتر از عمل امولسیون کننده ، املاح صفراوی به جذب اسیدهای چربی ، مونوگلیسیریدها ، کلسترول و سایر لیپیدها از روده کمک می کنند .
املاح صفراوی این عمل را با تشکیل کمپلکسهای کوچکی با این لیپیدها بانجام می رسانند . این کمپلکس ها میس نامیده می شوند و به علت بارهای الکتریکی املاح صفراوی فوق العاده درآب محلول صفراوی در روده تا ۴۰ درصد لیپیدهای خورده شده از راه مدفوع دفع می شوند و شخص بعلت این دفع مواد غذایی غالباً دچار یک کمبود متابولیکی می شود.
حدود ۹۴ درصد املاح صفراوی بوسیله مخاط روده باریک حدود لنف این مقدار توسط انتشار از مخاط در قسمتهای ابتدایی روده باریک و باقی مانده با یک روند انتقال فعال از مخاط در قسمت انتهایی ایلئن بازجذب می شود.
این املاح وارد خون درید باب شده و به کبد می روند . املاح صفراوی پس از رسیدن به کبد تقریباً بطورکامل در بار اول عبور از کبد از سینوزوییدهای دریدی جذب سلولهای کبدی شده و سپس مجدداً بداخل صفرا ترشح می گردند .با این ترتیب حدود ۹۴ درصد کلیه املاح صفراوی مجدداً در صفرا گردش می کنند و لذا این املاح قبل از انکه از راه مدفوع دفع شوند بطور متوسط حدود ۱۸ بار این مدار را دور می زنند.
مقدار کمی از املاح صفراوی که از راه مدفوع دفع می شود توسط املاح صفراوی جدید که بطور مداوم بوسیله سلولهای کبدی ساخته می شوند جایگزین می گردد این گردش مجدداً املاح صفراوی گردش روده ای – کبدی نامیده می شود.
مقدار صفرایی که روزانه بوسیله کبد ترشح می شود بستگی زیادی به موجود بودن املاح صفراوی دارد. هر چه مقدار املاح صفراوی در گردش روده ای – کبدی بیشتر باشد.( مقدار کل آن معمولاً ۵/۲ گرم است) میزان ترحش صفرا نیز بیشتر خواهد بود.
در واقع ، خوردن مقادیر اضافی املاح صفراوی می توانند ترشح صفرا به میزان چندین صد میلی لیتر در روز افزایش دهد. در صورتی که یک فیلستول صفراوی برای چندینی روز تا چندین هفته املاح صفراوی را بخارج تخلیه کند بطوریکه املاح صفراوی نتوانند از ایلئون بازجذب شوند ،کبد میزان تولید املاح صفراوی خود را شش تا ده برابر افزایش می دهد که ترشح صفرا را به مقدار زیادی مجدداً بسوی حد طبیعی افزایش میدهد.
این موضوع نیز نشان میدهد که میزان روزانه ترشح املاح صفراوی بر حسب موجود بودن (یا موجود نبودن ) املاح صفراوی در گردش روده ای – کبدی بطور فعال کنترل می شود.
علاوه بر اثر تحریک کننده قوی اسیدهای صفراوی بر روی ترشح صفرا، هورمون سکوتین نیز ترشح صفرا را افزایش می دهد و گاهی میزان ترشح صفرا را برای چندین ساعت بعد از صرف یک وعده غذا به بیش از دو برابر می رساند.
اما باید دانست که این افزایش ترشح بطور تقریباً کامل نمودار ترشح یک محلول آبکی غنی از بی کربنات توسط سلولهای اپیتلیال مجاری کوچک و بزرگ صفراوی است نه افزایش ترشح توسط خود سلولهای پارانشیم کبدی .
بی کربنات به نوبه خود وارد روده باریک می شود و به بیکربنات ترشح شده از لوزالمعده می پیوندد تا اسید وارد شده از معده خنثی کند. با این ترتیب مکانیسم سکرتین جهت خنثی کردن اسید دردوازدهه نه فقط از طریق اثرات آن بر روی ترشح لوزالمعده بلکه همچنین از طریق اثر آن بر ترشح توسط مجاری کوچک و بزرگ کبدی عمل می کند.
املاح صفراوی در سلولهای کبدی از کلسترول ساخته می شوند و در جریان ترشح املاح صفراوی ، کلسترول نیز به میزان حدود ۱-۲ گرم در روز بداخل صفرا ترشح می گردد. هیچ نوع عمل ویژه ای برای وجود کلسترول در صفرا شناخته نشده و چنین فرض می شود که کلسترول صفرا یک فرآورد ه فرعی تشکیل و ترشح املاح است.
کلسترول در آب خالص تقریباً بطور کامل نامحلول است اما لیستین و املاح صفراوی موجود در صفرا بطور فیزیکی به کلسترول می چسبند و سیسلهای اولترا میکروسکوپیکی تشکیل می دهند که در آب محلول است هنگامی که صفرا در کیسه صفرا تغلیظ می شود املاح صفراوی و لستین نیز همراه با کلسترول تغلیظ می شوند و این عمل کلسترول را به حالت محلول نگاه می دارد .
در حالت غیر طبیع کلسترول ممکن است رسوب کرده و سنگ صفراوی کلسترولی تشکیل دهد .

منبع : موسسه اطلاع‌رسانی طعام اسرار