جمعه, ۱۰ فروردین, ۱۴۰۳ / 29 March, 2024
مجله ویستا


«هارونیه» رمز و رازی در غبار تاریخ


«هارونیه» رمز و رازی در غبار تاریخ
در حاشیه غربی جاده مشهد - توس، بعد از طی كردن یك مسیر ۱۵ كیلومتری، بنای آجری مكعب شكلی، در قلب دشت توس، به مشتاقان میراث و گردشگران داخلی و خارجی، خوشامد می گوید.
این بنا كه ازنظرعظمت، قطر پایه ها، قدرت ایستایی و گنبد،دارای معماری خاص و ویژه ای است، دارای پیشینه ای در پرده ابهام بوده كه هنوز نحوه كاربری و تاریخ ساخت آن در میان محققان، معماران و باستان شناسان، مورد تردید است. اما آنچه قابل توجه بود، آن است كه «هارونیه»، یگانه اثر بر جای مانده از شهر باستانی توس است.
● توس در گذر تاریخ
توس در دوران مختلف تاریخی به دلیل موقعیت جغرافیایی، همواره از اعتبار خاصی به لحاظ نظامی، سیاسی، تجاری و مذهبی برخوردار بوده به طوری كه در صدر اسلام به چهار ناحیه به نام های نوغان (مشهد فعلی)، دادكان (چناران) ،تروغبه (طرقبه) و طابران تقسیم شده كه در میان آنها «طابران» ازاهمیت خاصی برخوردار بوده است.
طابران شهری دارای چهار دروازه با مسجد جامع و خانقاه ها بود، به طوری كه «مقدسی» در سده چهارم هجری آن را با شهر یثرب مقایسه می كند. معماری منازل این شهر به صورت خانه ـ باغ بود كه در مجموع ،محله های مختلفی را شكل می داده است.
در بخشی ازاین شهر نیز فعالیت های صنعتی مانند: سفالگری، سنگ تراشی، رنگ رزی و آهنگری انجام می شد كه البته با حمله مغولان به نواحی مختلف خراسان، طابران توس نیز ازاین حملات بی نصیب نمی ماند، اما دیگر بار در همان قرن حیات دوباره یافته و تا اواخر سده ششم محل تجمع بعضی از عرفا و متصوفان می شود. به استناد تاریخ، توس از ولایاتی بود كه مردمش در برابر لشگریان تیمور پایداری كردند اما این شهر بار دیگر در سال ۷۹۱ هجری چنان تخریب شد كه برای همیشه سربلندی و شكوه گذشته را از دست داد و به تلی از خاك تبدیل شد. به طوری كه امروز از آن شهر پرآوازه تنها چند تپه، ویرانه ها، بقایای ارگ طابران، بنای هارونیه و همچنین چند روستای كوچك باقی مانده است.
● گمانه های تاریخ
هارونیه بنایی است پر رمز و راز كه متأسفانه تنها در متون تاریخی، جغرافیایی و سفرنامه های سیاحان در دوره قاجاریه به آن اشاره شده واظهار نظر محققان، معماران و باستان شناسان بسیاری نیز در سده معاصر درباره آن با شك و تردید بیان شده است.
به اعتقاد برخی، هارونیه طرح یك آتشكده را در ذهن تداعی می كند، اما بر اساس باور عامه مردم، این بنا زندان هارون الرشید است كه حضرت امام موسی كاظم (ع) مدتی را در آن به اجبار حكومت عباسی زندانی شد و همچنین محل قتل عده ای از سیدان و علویان دوره عباسی بود كه البته نه تنها بنا از لحاظ شكل و نقشه هیچ گونه شباهتی به زندان ندارد، بلكه براساس مستندات تاریخی نمی توان هیچ گونه ارتباطی میان این اثر و هارون الرشید خلیفه عباسی یافت؛ چرا كه هارون در سال۱۹۳ هجری قمری وفات یافت، در حالی كه اصل بنا را با توجه به شكل معماری، از دوره ایلخانی (قرن هشتم هجری) می دانند كه بخشهایی در دوره تیموری به آن الحاق شده است. از طرف دیگر به دلیل تشابه سبك معماری بنا به معماری رازی، این بنا را به قرن ششم هجری نیز نسبت می دهند.
در حفاری هایی هم كه به سال ۱۳۵۴ در این بنا انجام شد، ضمن پیدا شدن سفالهای مربوط به دوران سلجوقی، تیموری و صفوی، جرز بسیار قطوری از سنگ و ملات ساروج ـ كه كاملاً یادآور پی بنای آتشكده های ساسانی است، مشاهده شد و نتایج آثار به دست آمده حاكی است پی این بنا سابقه ای خیلی پیش از قرن ششم داشته است.
اعتقاد مستشرقان و باستان شناسان خارجی نیز بر این موضوع صحه می گذارد، به طوری كه«هرتسفلد» مستشرق آلمانی _ این بنا را به عهد سلجوقیان نسبت داده و آن را بنایی ناتمام از آن دوران معرفی كرده است و «دونالد ویلبر» فرانسوی و « آرتور پوپ» آمریكایی بر این عقیده اند كه بنا متعلق به دوره ایلخانی است.
براساس آخرین تحقیقات انجام شده، هارونیه متعلق به آخرین دوره معماری پس از حملات سپاهیان مغول و آرامش نسبی طابران بوده است كه در سده هشتم هجری و در دوره حكومت كوتاه مدت شیعی مذهب سربداران در خراسان به عنوان یك مقبره و یا خانقاه به همراه ابنیه الحاقی دیگر بنیان شده كه به دلیل حمله سپاهیان «آل كرت» و سقوط زود هنگام سربداران، تكمیل این مجموعه معماری هرگز به پایان نرسیده است.
● هارونیه و روایت های تاریخی
در هدف از ساخت بنا و كاربری هارونیه نیز اختلاف نظر وجود دارد. برخی این مكان را مدرسه یا خانقاه و همچنین مدفن امام محمد غزالی میدانند و برخی دیگر آن را مسجدی می دانند كه بعد از هجوم مسلمانان به ایران بر روی آتشكده ساسانی ساخته شده است. از آنجا كه در قسمت شمالی بنا، یك ردیف اتاق دیده می شود، این سؤال در ذهن گردشگران ومحققان ایجاد می شود كه این مكان باید محلی برای تدریس ومكانی علمی باشد.
عبدالحمید مولوی با استناد به برخی منابع تاریخی، هارونیه را خانقاه خواجه عثمان بن هارون استاد معین الدین چشتی قطب صوفیه چشتی در هند می داند كه به یادبود پدرش در قرن ششم خانقاهی در طابران توس ساخته است.
وی این نظریه را كه این بنا خانقاه و مقبره امام محمد غزالی بود رد می كند چرا كه مورخان و جهانگردانی كه از قرن ششم و هفتم به بعد به توس سفر كرده اند، مدفن غزالی را خارج از باروی شهر (قبرستان عمومی شهر) ذكر كرده اند حال آن كه براساس برخی منابع مكتوب، هارونیه داخل حصار توس قرار داشته است، اما در كنار همه موارد ذكر شده، شاید بتوان بنای هارونیه را بر اساس روایتی تاریخی، همان خانقاه شیخ عبدالله فرجستانی فرض كرد. چنانچه در متون آمده است : امیر نظام الدین علی مقارن با حكمرانی ارغون خان مغول ( ۶۹۰ - ۶۸۳ ه. ق ) شیخ وجیه الدین عبدالله را به توس دعوت كرد و چون این دعوت پذیرفته شد، امیر و همسرش اسباب، املاك و زمین های بسیاری را نثار قدوم این درویشان كردند و سه خانقاه بنا شد.
بر اساس این روایت، هارونیه باید در دهه های اولیه سده هشتم و در دوران آخرین حكومت ایلخانیان ساخته شده باشد.
● ساختار معماری هارونیه
برای نخستین بار، طرح ونقشه این بنای ارزشمند بعد ازمطالعات و بررسی های دقیق به وسیله دیز( Diez ) تهیه شد كه در كتابی منتشر شد. بنای هارونیه، بنایی آجری است و جز معدود ابنیه تاریخی است كه هیچ گونه تزئین كاشی در آن به كار نرفته است.
در یك نگاه كلی از نظر معماری این بنا با پلانی مستطیل شكل و ارتفاعی تقریبی ۲۵ متر مشتمل بر ورودی ایوانی شكل به انضمام پیش طاق، گنبد خانه، رشته پلكان هایی در گوشه ها و سه اتاق فرعی است. نمای بیرونی بنا و نیم ستون های تزئینی آن از دو قسمت بدنه و ساختار گنبدی، شكل گرفته است.
در ضلع شمالی بنا، محرابی مزین به مقرن كاری و گچبری قرار دارد كه بر روی آن چهار بار در یك ردیف عبارت «الدنیا ساعه» كتیبه شده است ( این عبارت دلیل دیگری است بر مقبره بودن بنا، چون جمله مذكور را فقط در مقابر به كار می برند).
ارتفاع بنا از ضلع غربی به شرقی كاسته شده و نوعی تقارن در نمای شمالی و نمای جنوبی آن دیده می شود، به نحوی كه ساختار معماری بنا نسبت به محور شرقی و غربی حالت قرینه ای دارد.
بقعه هارونیه به خاطر اندازه و حجم كوچكش، بنایی بسیار جالب است كه آرامگاه سلطان سنجر در مرو را تداعی می كند. مقایسه این دو بنا با بنای جبل سنگ (گنبد جبلیه) در كرمان كه مربوط به قرن هفتم هجری بود و روشن تر از دو بنای مذكور خصلت ساسانی در آن آشكار است، پیشرفت معماری را مدنظر قرار می دهد. بنای توس اگر چه كوچك تر است، در تناسب با وقارش به آرامگاه الجایتو شباهت زیاد دارد. شیارهای عمودی كه به نما ظاهری نیرومند می دهد، سرمشق آن در گنبد سلطانیه است، و پاره ای از اسپرهای گچبری ، مقبره بایزید در بسطام را به خاطر می آورد.
در مورد شباهت هارونیه با مقبره سلطان سنجر و گنبد سلطانیه نیز می توان چنین گفت در هر سه بنا، بخش انتقالی حساس از گنبدخانه به گنبدی كه در بالای آن قرار گرفته به طرز زیبایی به وسیله دهلیزهای گوشه ای كه سه كنج ها را پنهان ساخته انجام پذیرفته است و این حسن عمل برخلاف گنبدهای اولیه سلجوقی است كه در آنها سه كنجها به صورتی ناهنجار از بیرون نمایان است. قاعده مدور گنبد كه اغلب در دورههای پیش فقط به صورت هشت گوشه برهنه ای بود، دارای رواقهایی است كه دهلیزهای آنها با آجرچینی های مشبك تزیین شده و بدین طریق بدون این كه چیزی از سادگی كل بنا بكاهد، صلابت حجم آن را تعدیل كرده است.
● نگاهی به پلان هارونیه
شواهد ساختمانی و اجزا و عناصر معماری این بقعه ،حاكی از شباهت حدودی بنا به سبك رازی دارد.
الف) فضای داخلی :
بخش اصلی بنا، گنبد خانه ای به مساحت ۱۴۴ متر مربع شامل چهار شاه نشین آراسته به طاق هایی مزین به مقرن كاری است. در چهار ضلع جنوبی، غربی، شمال شرقی و شمالی، رشته پلكان هایی از نوع پله پیچ دایره ای با شعاعی حدود ۱۳۰ ‎/ ۱ متر در داخل جرزهای قوی تعبیه شده كه فضای قسمت پائین را به فضاهای گوشوار دالان های بخش فوقانی و پشت بام ارتباط می دهد. همچنین در ضلع شمال شرقی فضای مركزی، سه اتاق قرار دارد كه در دو اتاق آن محراب هایی با ظاهر و نمایی ساده در داخل دیوار تعبیه شده است. پوشش فضای میانی این قسمت مزین به گچبری های بسیار زیبا و قاب هایی تزئینی است و پوشش اتاق های طرفین به صورت «چهار ترك» است.
ب) ویژگی های گنبد بنا:
گنبد آجری هارونیه به صورت دوپوش و به قطر تقریبی ۱۲ متر به شیوه آذری بنا شده است.
در نقاطی از ساختار این گنبد محل هایی به عنوان بادگیر برای تهویه فضای داخلی تعبیه شده و وجود كلاف چوبی به صورت پایه های قوی پیرامون گنبد داخلی باعث استحكام، مانع از نشست آن شده و به نوعی، لرزه گیر نیز محسوب می شود.
پوشش بیرونی گنبد كه به مرور زمان و براثر عوامل طبیعی فرو ریخته بود، در سال ۱۳۵۶ شمسی با نظارت رئیس دفتر فنی خراسان و به دستان توانای استاد هادی حیدری برپا شد. «افسورسان پائلوی» در مقاله خود، گنبد این بنا را با گنبد كلیسای سانتاماریا ( مریم مقدس ) مقایسه كرده است.
● هارونیه پس از مرمت
گرچه هارونیه پس از اقدام های مرمتی و حفاظتی كه بر روی آن انجام شده بنایی نسبتاً سالم و یكدست می نماید و با مقایسه تصاویر آن در قبل و بعد از مرمت درمی یابیم كه ساخت و ساز مجدد بخشهای فروریخته و تخریب شده هارونیه موفقیت آمیز بوده است، اما با نگرشی فنی و علمی، می توان اشكالاتی بر این مرمت گرفت ؛همچون عدم تشخیص بخشهای بازسازی شده و قدیمی بنا از یكدیگر و یا این كه براساس شواهدی كه در دست است، هارونیه دارای در ورودی عظیمی بوده ، اما آنچه از این در باقی مانده، پاشنه ای است كه در محل یافت شده است، در حالی كه بعد از مرمت و به جهت حفاظت داخل بنا در چوبی ساده ای برای ورودی آن تعبیه شده كه فاقد هویت است و هیچ گونه سازگاری ای با روح بنا ندارد.
مآخذ و منبع:
۱- حسینی، سید محسن، فصلنامه مشكوهٔ ، شماره ۴۹
۲- شایا ن فر، زهره، هفته نامه آساره، شماره ۱۳
سارا طالبی زاده
منبع : روزنامه ایران


همچنین مشاهده کنید