ضیافت متون کهن

مجموعه ادب جوان که عمدتا به معرفی ادبا، سیاستمداران، نویسندگان و تاریخ نویسان برای نوجوانان و جوانان می پردازد، تلاش جدیدی از سوی انتشارات فرزان روز است که در مدت انتشار این کتاب ها توانسته است به جایگاه مناسبی در میان کتاب هایی از این قبیل دست یابد. معرفی و شناخت بیشتر چهره های تاثیرگذار فرهنگی این مرز و بوم اصلی ترین هدف مجموعه ادب جوان است.
ناشر در برگزیدن بخش های این مجموعه، اندیشه سیاسی و اجتماعی و هنر شاعری و ادبی شخصیت های معرفی شده را مورد توجه قرار داده است. در گزارش ذیل شش کتاب انتشارات یاد شده به نام های ملک الشعراء بهار، برگزیده و شرح آثار دهخدا، خاقانی، شرح و توضیح اعتقادالحکما از سهروردی، شرح تاریخ بیهقی و شرح مصیبت نامه عطار به نحو مجمل مورد بررسی قرار گرفته است. کارگزاران بنا دارد در شماره های آتی نیز به بررسی مجموعه هایی از این دست بپردازد.
● ملک الشعراء بهار
بهار شاعری قصیده سراست و بیشترین و بهترین اشعار خود را در قالب قصیده سروده است. این شاعر و سیاستمدار ایرانی و یکی از برجسته ترین شخصیت های ادبی و فرهنگی این مرز و بوم در سال ۱۳۰۴ ق. در مشهد به دنیا آمد.
وی که استعداد شاعری شگرفی داشت ناگزیر به شاعری کشیده شد. بهار شعر گفتن را از هفت سالگی آغاز کرد. نخست ادبیات فارسی را نزد پدر آموخت. استعداد بهار در سرودن قصایدی ممتاز و درخشان که با سن او تناسب نداشت سبب شد که کسانی در انتساب آن شعرها به شاعر جوان شک کنند و یا بر وی رشک برند.
جوانی بهار با انقلاب مشروطیت همزمان شد. وی به آزادی و حکومت قانون دل بست. سرانجام به نهضت مشروطیت پیوست. بهار قصیده معروف «کار ایران با خداست» را سرود که با اقبال مشروطه خواهان روبه رو گشت. وی با تاسیس حزب دموکرات ایران از سوی حیدرعموغلی به آن پیوست و ناشر افکار حزب دموکرات شد و آنگاه روزنامه نوبهار را منتشر کرد که با فشار و نفوذ روس ها روزنامه نوبهار نیز توقیف شد.
بهار بی درنگ روزنامه ای به نام تازه بهار منتشر کرد و در آن مقاله هایی تند و صریح نوشت و مداخله و ستمگری روس ها را مورد انتقاد قرار داد. سفیران روس به دولت ایران فشار آوردند تا بهار را از تهران دور کنند و دولت چنین کرد. بهار با دست شکسته به بجنورد تبعید شد و شش ماه در آن شهر با درد و رنج زیست.
بهار را شاعر آزادی و ستایشگر آزادی دانسته اند. بهار به آزادی دلبستگی شدید دارد و تا پایان عمر اندیشه آزادی همراه وی است. او در مبارزات سیاسی و شعر خویش ستایشگر آزادی است. مهمترین شعر سیاسی روزگار جوانی او با مطلع «با شه ایران ز آزادی سخن گفتن خطاست» آغاز می شود. یکی از ساحت های سزوار اندیشه بهار، تجددخواهی اوست. انقلاب مشروطیت بر پایه نوسازی جامعه و بازنگری در نهادها و ارزش ها و مفاهیم کهن استوار بود، اما بهار نوجویی و نوسازی جامعه را مستلزم دل کندن از سنت ها و ارزش های کهن نمی داند.
● دهخدا
نویسنده در بخش نثر از سه گونه نثر دهخدا، نثر چرند و پرند، نثر مجمع الامثال دخو و نثر ادیبانه وی نمونه هایی از کتاب امثال و حکم استفاده برده است. نویسنده فرض نموده است مطالعه کنندگان جوان این مجموعه در زمان خواندن این کتاب، دسترسی به هیچ گونه فرهنگ، لغتنامه و دایره المعارفی ندارند. بنابر این تمام واژگانی را که به نظر دشوار می آیند معنی کرده و ترکیب هایی را که احتیاج به شرح و توضیح داشته اند شرح و توضیح داده است.دهخدا کار خود را با سردبیری روزنامه آغاز کرد. هدف این روزنامه تکمیل معنی مشروطیت و حمایت مجلس شورای ملی و معاونت روستائیان، فقرا و مظلومان بود.
دهخدا در آغاز هر شماره این روزنامه، مقاله ای در زمینه مسائل سیاسی، اقتصادی و اجتماعی و در پایان مقاله طنزآمیزی با عنوان چرند و پرند نوشته است. سلسله مقاله های وی با امضای دخو، خرمگس، سگ حسن دله، غلام گدا، اسیرالجول، دخو علیشاه، روزنامه چی، خادم الفقرا و نخود همه آش به چاپ می رسید. دهخدا با نوشتن چرند پرند نخستن پایه گذار ساده نویسی در ایران به شمار می رود که کار او را بعدها سیدمحمد جمال زاده در یکی بود و یکی نبود و صادق هدایت در مجموعه قصه هایش به کمال رسانید.
● خاقانی
نویسنده در کتابش و در گزینش و گزارش شعرها دو ملاک و هدف عمده را در نظر داشته است. نخست؛ ارائه نمونه هایی از زیباترین و برجسته ترین اشعار خاقانی در قالب ها و موضوعات مختلف. دوم؛ بیان مفهوم موردنظر شاعر به ساده ترین عبارت، به گونه ای که حتی یک خواننده معمولی و صرفا علاقه مند به شعر نیز بتواند با سایه روشنی از زیبایی های متنوع دیوان خاقانی آشنا شود.
از این رو بحث های مربوط به صناعات ادبی به ویژه آنچه در عرف قدما بدیع خوانده می شود، در این کتاب چندان مجال بروز نیافته است. هم آثار خاقانی و هم از آنچه دیگران درباره او نوشته اند بر می آید که وی بر مجموعه بسیار وسیعی از معارف عصر خود از قرآن، حدیث، فقه، لغت، طب، نجوم، فلسفه و ادبیات فارسی و عربی گرفته تا باورها و اعتقادات مردمی و اصطلاحات دین مسیح احاطه کامل داشته است. خاقانی در کنار اساتید خود بهره ها گرفت، از جمله آنها کافی الدین عموی ناتنی اش، وحید الدین پسر عموی دانشمندش و بالاخره ابوالعلاء گنجه ای شاعر نامدار دربار شروانشاهان بود.
● مقدمه ای بر اعتقادالحکما از سهروردی
سهروردی در دوران درخشان عرفان اسلامی، طرحی نو از حکمت درانداخت. برای استحکام حکمت اشراقی خود می بایست موقف فلسفه و حکمت را استوار سازد و این مهم را با نگارش اعتقادالحکما یا باور خردمندان به انجام برد. وی در این رساله کوشیده است از طرفی به غزالی پاسخ دهد که بر فلسفه به تندی شوریده بود و از طرف دیگر به تدوین دفاعیه ای پرداخت تا به فلسفه اعتبار بخشد.
باور خردمندان به رغم اختصارش اساسی متین برای تفکر تدارک دید، تفکری که به بهای خون سهروردی تمام شد. زمانی که سهروردی پا به عرصه حیات گذاشت، حکمت و فلسفه در اوج تقریر قرار داشت و به همین علت آماج تیر تعرض فرق مختلف بود. سهروردی در اعتقادالحکما علاوه بر ریاضیات به نقش دعا و مناجات اشاره می کند و در سراسر آثار خود به ذکر انواع مناجات می پردازد تا بگوید که بر اثر مناجات و قطع علایق و نسیان سوء سوابق می توان به طباع تام رسید، یعنی همان عنصری نهفته در وجود آدمی که نشان از حق و آیه اوست. این همان نقطه ای است که فلسفه به پایان راه خویش می رسد ولی عرفان آغاز می شود.
● تاریخ بیهقی
از آنجا که بخش های بازمانده تاریخ بیهقی، عمدتا دربرگیرنده دوران ۱۱ ساله سلطنت مسعود غزنوی است، به اعتقاد نویسنده ضروری بود که شمه ای از زندگی مسعود و خلق و خوی و شیوه کشورداری وی نوشته شود و چون او پرورده پدر خود محمود غزنوی بود، اندکی از اخلاق و رفتار و کردار محمود نیز آورده شده تا نقش آموزش و پرورش و تاثیر معلم بر متعلم مورد توجه قرار گیرد و خواننده جوان این مجموعه بداند که نیاکان او در چه شرایط سختی زندگی کردند و ریشه مصیبت ها و نابسامانی های زندگی اجتماعی امروزه او از کجا آب می خورد.
نویسنده در مقدمه کتاب ۱۰۹ صفحه ای خود تاریخ کوتاهی از سلسله غزنویان و بنیانگذران آن را مورد اشاره قرار داده است. سلطه محمود غزنوی بر قلمرو پهناوری و برافتادن حکومت ها و خاندان های متعدد ایرانی و ملی که در گستره امارت آنان، آزادی عقاید و مذاهب وجود داشت، زندگی را بر مردم ایران تلخ و دشوار کرد. به ویژه که قرن چهارم، تنها قرنی بود که ایرانیان خود حاکم بر سرنوشت خویش بودند و این حاکمیت بر مقدرات خویش از دیدگاه سیاسی، اقتصادی، دینی، اخلاقی، روانی و فرهنگی حائز اهمیت بود.
● برگزیده و شرح مصیبت نامه
شیخ فریدالدین ابوحامد نیشابوری متخلص به عطار یا فرید متولد سال ۵۱۳ ق. از عارفان و شاعران نامدار قرن ششم هجری است. عطار عمری دراز (۸۰ الی ۹۰ سال) داشته است و سرانجام در قتل عام مغول در نیشابور به شهادت رسید. به تصدیق اکثر اهل علم و ادب، عطار در عرفان و شاعری مقامی بس والا داشته و مراحل سیر و سلوک را طی کرده و به مرحله انسان کامل رسیده است.
آثاری که پژوهشگران به عطار نسبت می دهند، بسیار زیاد است، به گونه ای که تا حدود ۱۸۰ تصنیف و تالیف به وی نسبت داده اند. خود وی در این زمینه در مثنوی خسرونامه به کتاب های الهی نامه، اسرارنامه، پندنامه، بلبل نامه، خسرونامه، مختارنامه، شترنامه، مصیبت نامه، منطق الطیر، نزهه الحباب دیوان قصائد و غزلیات و تذکره الاولیا ـ اشاره می کند. در سراسر این آثار عطار در لابه لای مضامینی دلکش و داستان هایی شیرین به خواننده درس عرفان، وارستگی، کمال و فضلیت می دهد.
مثنوی مصیبت نامه عطار شامل چهل مقاله و تعداد فراوانی حکایت شیرین و طنز است که در هفت هزار بیت سروده شده و از شاهکارهای اوست. برخلاف این کتاب که اندوه را در ذهن تداعی می کند، از مصیبت و غصه در آن خبری نیست. سلیقه شیخ چنان بوده که این نام را برگزیده است. مصیبت نامه شرح تلاش، درد و رنج، هیجان، اشتیاق و تکاپوی یک سالک است. عطار با بیان شیرین و رسا سرگشتگی سالک را شرح می دهد. قدم به قدم او را به جلو می برد و هرچند در این دربه دری در آغاز راه به جایی نمی برد در هر مرحله از تلاش و کوشش وی بهره ای می گیرد.
قیاس عطار در این روی آوردن ها و گزینش این عناصر و شخصیت ها و گفت و شنود سالک با این مقامات جنبه ادبی متعارف ندارد. عطار با بیانی شیرین و رسا سرگشتگی سالک را شرح می دهد. قدم به قدم او را به جلو می برد و هرچند در این دربه دری در آغاز راه به جایی نمی برد. اگر از آغاز تا پایان کتاب مطالب آن به دقت بررسی شود، یکی از رازهای بزرگ زندگی، جهان هستی، عالم عرفان و تصوف، فلسفه و روان شناسی بر خواننده آشکار می گردد.
تمام عرفا و صاحبدلان بر این باورند که انسان نخستین خشت ساختار بنای سراسر کائنات است. تمام علوم، رموز و راز و رمز جهان هستی در اندرون همین انسان نهفته است. شگفت انگیزترین مسئله آنکه انسان باید خود را بشناسد. شیخ عطار تئوری راز و رمز شگفت انگیز درون انسان را به لطیف ترین و زیباترین شیوه در کتاب خود بیان می دارد.

محمود فاضلی

منبع : روزنامه کارگزاران