رنج تاریخی آسیایی ها از انگلیس

روابط ایران و افغانستان، در گستره تاریخ، مسیری پرفراز و فرود پیموده است. الگوی همجواری امروز تهران و كابل، برآیند گذشته ای پرراز و رمز است. مركز اسناد و تاریخ دیپلماسی ایران، به تازگی با انتشار كتابی جدید، سرگذشت مناسبات این دو كشور را تحلیل كرده است.
كتاب «ایران و افغانستان از یگانگی تا تعیین مرزهای سیاسی» پژوهشی است مبتنی بر اسناد تاریخی وزارت امور خارجه ایران، كه در آن تصویر جدیدی از تاریخ ایران و افغانستان را ارائه می دهد، در این كتاب تلاش شده علاوه بر بررسی هویت فرهنگی و تاریخی سرزمین هایی كه امروزه دربرگیرنده دو واحد سیاسی یعنی ایران و افغانستان است به ریشه یابی زمینه هایی كه منجر به جدایی سیاسی افغانستان و ایران گردید، پرداخته شود. این كتاب علاوه بر تحلیل رویدادهای تاریخی دو كشور به چگونگی شكل گیری مرزهای ایران و افغانستان می پردازد، كتاب «ایران و افغانستان از یگانگی تا تعیین مرزهای سیاسی» از دو بخش نوشتار و بازنویسی اسناد تشكیل شده است كه بخش نخست نوشتار در برگیرنده ۶ فصل است. در این بخش به گونه ای گذرا به نقش خطه خاوری ایران كه مناطقی از آن هم اكنون در افغانستان قرار دارد، در پدیدار شدن كانون های تمدنی و نهضت های سیاسی و اجتماعی ایران اشاره شده است. در این بخش پس از شرح مختصری از دوره صفویه، خیزش افغان های غلجایی هوتكی و فرمانروایی نادرشاه افشار، پیدایش پادشاهی سه وزایی، حكومت احمدشاه ابدالی و جانشینان وی بررسی شده است، در ادامه بخش نوشتار به برآمدن سلسله قاجاریه و منازعه های پادشاهان این سلسله با ایران افغانی و همچنین نقش دولت انگلیس به عنوان یكی از عوامل اصلی این درگیری ها پرداخته شده است. سرانجام پس از اشاره به عهدنامه پاریس میان ایران و انگلیس، درباره افغانستان رویدادهایی همانند تعیین مرزهای ایران و افغانستان در منطقه سیستان مورد بررسی قرار گرفته است.
بخش دیگر این پژوهش، بخش بازنویسی اسناد است كه از ۸ فصل تشكیل شده و در آن ۱۵۰ سند تاریخی نو یافته و ارائه گردیده است. این اسناد دربرگیرنده آگاهی های تازه ای در مورد تاریخ و افغانستان است. این مستندات نشان می دهد كه اراده ایران و سرداران بزرگ افغان و عشق و علاقه مردم افغانستان بر حفظ وحدت و یگانگی ایران و افغانستان قرار داشت.
اسناد ارائه شده در كتاب، به روشنی نشانگر آن است كه جدایی سیاسی افغانستان از ایران بیش از هر چیزی ناشی از ترفندهای استعمار انگلیس برای تضعیف سرزمین یگانه مردم افغانستان و ایران بود.
هر برگ از این اسناد بویژه در توصیف ماجراهای مربوط به ترسیم مرزهای مناطق هشتادان و سیستان بیان كننده دخالت های ناروای استعمار انگلیس به ضرر ایران در تعیین این مرزهای سیاسی است.
اسناد ارائه شده در كتاب «ایران و افغانستان از یگانگی تا تعیین مرزهای سیاسی» در برگیرنده نامه های سیاسی رد و بدل شده میان مقام های ایرانی و انگلیس، مذاكرات مكتوب سیاسی میان دولتمردان ایرانی، فرمان های شاهان ایران بر ایران افغانی و نامه نگاری های این ایران با شاه و سایر سیاستمداران ایران است. مقطع زمانی اسناد كتاب مربوط به دوران «محمدشاه» و «ناصرالدین شاه قاجار» بوده و تعداد زیادی از آنها، دستخط های «ناصرالدین شاه» هستند، به ویژه در میان این اسناد، حاشیه نویسی های «ناصرالدین شاه» بر گزارش های وزارت امور خارجه كه در حقیقت تحلیل وی از رویدادهای مهم و دستورات سیاسی اش به كارگزاران دولتی است، جلب نظر می نماید.
كتاب حاضر اگرچه هدف اصلی اش بررسی دلایل جدایی سیاسی ایران و افغانستان و نیز چگونگی شكل گیری مرزهای این دو كشور است، اما پژوهش مستندی است كه گوشه هایی از دیپلماسی ایران و واقعیت های تاریخ دو كشور همسایه را در دوران های گذشته روشن ساخته و برای شناخت هر چه بهتر از جایگاه ایران در بازی بزرگ قدرت های بزرگ در آسیای مركزی یاری رسان باشد.
این كتاب اثری است، از محمد علی بهمنی قاجار، پژوهشگر تاریخ ایران كه تاكنون، چند پژوهش در مورد گستره تمدنی جهان ایرانی و به ویژه افغانستان انجام داده است. پیش از این آثاری از این نویسنده در زمینه «اختلافات ارضی افغانستان و پاكستان» از طرف مركز اسناد و تاریخ دیپلماسی منتشر شد كه در آن اسباب و علل اختلافات اسلام آباد و كابل به كمك داده های تاریخی تحلیل شده بود.

منبع : روزنامه ایران