نقدی بر فیلم «اخراجی ها» ساخته مسعود ده نمکی رستگاری در چند ثانیه

«اخراجی ها» اولین اثر بلند مسعود ده نمكی در عرصه سینماست.كارگردانی كه در پرونده هنری خود دو اثر مستند «فقر و فحشا» و «كدام استقلال؟ كدام پیروزی؟» را دارا است. «اخراجی ها» نگاهی جسورانه دارد به هویت انسان های درون جنگ كه این نگاه به خودی خود، بد نیست. ده نمكی به جهت حضور مستمر در این فضا، سعی كرده تفكری را كه در كارهای جنگی دیگر وجود داشته تغییر دهد و با چاشنی طنز بیننده را با فضایی جدید و نگاهی نو نسبت به هویت جنگ مواجه سازد.او قصد دارد با ورود شخصیت های جاهل مسلك خود به فضای جنگ، سیر تحول آنها را تحت تاثیر نیروی معنوی جنگ نشان دهد.ورود محوری طنز به سینمای دفاع مقدس به اثر برجسته كمال تبریزی یعنی «لیلی با من است» برمی گردد.
تبریزی به جهت حضور در فضای جنگ و شناخت كافی از سینمای اجتماعی ایران، ژانر جنگ را تحت تاثیر طنزی شیوا و جذاب قرار داد و هیچگاه تقدس آن را به سخره نگرفت. بازی توانمندانه پرویز پرستویی نیز آن اثر را به عنوان اثری تاثیرگذار و ماندگار در این ژانر به ثبت رساند.ده نمكی نیز آمده بود تا با استفاده از طنز، حرفهای خود را به مخاطبان بزند و زوایای پنهان جنگ را به آنها نشان دهد ولی غفلت در كنترل مفاهیم و دیالوگ ها و طنززدگی كلامی باعث شد تا بیننده نسبت به فیلم، ژانر و هدف كارگردان، نگاهی متفاوت داشته باشد.مقایسه این فیلم با فیلم «مكس» در برخی اظهارنظرها مرا به یقین رساند كه این فیلم دردسته بندی ژانرها در ژانر كمدی جای گرفته است، نه ژانر دفاع مقدس!
و به سادگی می بینیم وقتی بیننده درگیر فضای جنگ می شود به علت تقابل واقعیات با فضای كمدی ذهنی اش كه در مسیر فیلم شكل گرفته، رغبتش رنگ می بازد. یعنی دقیقاً زمانی كه باید حرفهای اساسی را زد، بیننده از دیدن صحنه های عینی جنگ آزرده خاطر می شود و ناراحت است كه چرا خنده های بلندش تمام شده است؟
نویسنده در این طنززدگی هم دچار سطحی نگری است. او با وجود بازیگران شناخته شده در عرصه كمدی، از آنها بازی نمی گیرد و به دیالوگ های سبك دل بسته است.درگیری مخاطب شوخ طبعی های كلامی و سمعی بودن بیش از حد، این فیلم را به نمایشنامه ای رادیویی نزدیك كرده است. ولی به آسانی می توان گفت «اخراجی ها» نخستین انتظار از یك ژانر كمدی را كاملاً برآورده است چون بیننده را بی اختیار می خنداند.
با وجود تلاش و صداقت كارگردان برای ترسیم تحول در فیلم، تحول شخصیت ها بسیار كلیشه ای و باورناپذیر است. تا می خواهی با اصل تحول درگیر شوی، به یكباره همه چیز تمام می شود.در حالی كه بیننده در بیش از دوسوم فیلم، سرگرم مزه پرانی و شیرین كاری شخصیت های اصلی فیلم است، كارگردان در یك سوم پایانی ناچار است هر جور كه شده این تحول را نشان دهد و قصه را تمام كند آن هم به ساده ترین شكل و چه چیز بهتر از ش.ش.ش!
(شربت شیرین شهادت)با نگاهی به كارهای مشابه می بینیم تحول در آنها تدریجی و تكاملی است. به عنوان مثال در سریال «شب دهم» می بینیم یك جاهل لوتی تحت تاثیر عشق زمینی، به مردی برپادارنده تعزیه بدل شد و جانش را داد تا به عشق الهی برسد. با این تفاوت كه سیر تحول به گونه ای ترسیم شده بود كه آرام آرام با دیدن نشانه ها، به سوی معنویت گرایش پیدا كند و در نهایت رسیدنش به عشق الهی را باورپذیر نماید.در «اخراجی ها» شخصیت ها مجبورند به سرعت متحول شوند و این رستگاری در چند ثانیه اتفاق می افتد.
در آثار هنری، وقتی عرفی شكسته می شود بزرگترین خطر، خطر اغراق است كه «اخراجی ها» با توجه به كم تجربگی كارگردان در عرصه سینما، از آن مصون نیست.مرگ اغراق آمیز شخصیت مجید سوزوكی كه قمه را برای مقابله با تانك انتخاب كرده بود، غلو در لودگی و لم دادن اخراجی ها روی تانك و سیگار كشیدن در هنگام سخنرانی فرمانده در شب عملیات و،... نگاه اغراق آمیز نویسنده را نشان می دهد.
صرف نظر از استحقاق یا عدم استحقاق این فیلم برای دریافت سیمرغ جشنواره، باید گفت نحوه بازی بازیگران نشان می دهد كارگردان كوچكترین تلاشی در جهت شخصیت سازی جدید برای آنها انجام نداده است و آنها نقش های آزموده و تكراری خود را ایفا می كنند. همانطور كه شریفی نیا همان مؤمن متظاهر فیلم «دنیا»، امین حیایی همان جوان لوده فیلم «كما» و اكبر عبدی همان ترك ساده سریال های شناخته شده می باشند.
اگر شائبه گیشه محوری بازیگران را نادیده بگیریم، تكثر بیش از حد شخصیت ها باعث شده بهای لازم به هر یك داده نشود و نویسنده نداند به كدامیك بپردازد. چه بسا اگر شخصیت ها كمتر و پردازش آنها دقیق تر بود، تاثیرگذاری اثر دوچندان بود.با وجود این كاستی ها، «اخراجی ها» در صدر گیشه جای گرفت. به راستی چرا؟یكی از عواملی كه بیننده را مشتاق می كند، نام كارگردان است.
ده نمكی، انسانی همیشه معترض است و نگاه او، هر بیننده ای را كنجكاو می كند.اما مهم ترین عامل كه به بود و نبود ده نمكی نیز وابسته نیست، حضورچهره های نامی سینمای ایران در این فیلم است. بازیگرانی كه هر یك به تنهایی توانایی فتح گیشه ها را دارند و حضور شریفی نیا در گردآوری این چهره ها، بسیار پررنگ است.
از دیگر عوامل، برداشت مخاطبان و شیوع كمدی بودن فیلم است.ده نمكی كه این روزها، با گیشه پرواز می كند، در زمان اكران كم نظیر فیلم «آژانس شیشه ای» روی جلد نشریه شلمچه نوشت: «آژانس گیشه ای!»آیا اگر «اخراجی ها» را فرد دیگری می ساخت، تیتر این نبود: «اخراجی ها یا گیشه ای ها؟؟»او نباید از این فروش میلیاردی به خودشیفتگی برسد. بلكه باید با تقویت قوت ها و برطرف كردن كاستی ها، كارش را در آینده اصلاح و تكمیل نماید.او راه درازی پیش رو دارد.

سیدعلی میرمحمدی

منبع : روزنامه ابرار