بناهای تاریخی، شناسنامه فرهنگی ایرانیان

بناهای تاریخی هر كشور بخشی از شناسنامه فرهنگ و كارنامه مردمی است كه در آن زندگی می‌كرده‌اند؛ هر چند برگ‌های زرین این دفتر پرارج پراكنده است اما از همین پراكنده‌ها چیزهایی می‌توان گرد آورد كه در هیچ دیوان پرداخته‌ای نیامده است.
در ایران ما، پایگاه هنر و معماری و شهرسازی درست پس از سخن دری جای دارد. با اینكه صدها دفتر و دیوان و جنگ درباره شعر و نثر فارسی پرداخته‌اند، از هنر شایسته معماری چنانكه باید و شاید یاد نشده و اگر چند تن چون ابن‌خردادبه و اصطخری و دیگران به تناسب تالیفی كه در دست داشته‌اند، گاه‌گاه فهرستی از بناها و شاهكارهای هنر معماری در تالیف گرانبهای خود گرد آورده‌اند دیگران بیشتر در برابر اینگونه شاهكارها به توصیف‌های شاعرانه اكتفا كرده‌اند و كمتر كسی را می‌شناسیم كه چون ناصر خسرو علوی جزئیات یك اثر معماری را موبه‌مو تعریف كند و تصویر واقعی آن را در برابر چشم ما بگذارد. اگرچه ایران‌دوستان و جهانگردان بیگانه نیز سعی داشتند كه تا حد زیادی این نقص را جبران كنند (و هر ایرانی منصفی بر این خدمت بزرگ ارج می‌نهد) اما یا چنان در برابر زیبایی فریبنده و درخشش چهره این آثار محو تماشا شده‌اند كه نتوانسته‌اند به جزئیات آن بپردازند و نكات دقیق فنی آن را (به خصوص منطق ریاضی و فن و ساختمان) دریابند یا چون جز به آثار معروف و بناهای عمومی دسترسی نداشته‌اند و نیز وقتشان تكافوی بررسی عمیق را نمی‌كرده تنها به توصیف جلوه‌های ظاهری هنر معماری ما پرداخته‌اند. با وجود این خوشبختانه وجود تعداد زیاد آثار معماری پراكنده در گوشه و كنار ایران كه از دست عوامل ویران‌كننده طبیعی و غیرطبیعی جسته و نیز پیوستگی و همارگی عوامل هنر معماری ایران كه از كهن‌ترین روزگار تا به امروز، توسط معماران به كار گرفته شده و رازهایی كه سینه به سینه از پدر به پسر رسیده امكان بررسی هنر والای معماری ایران را همیشه فراهم می‌كند.از جلوه‌های ظاهری و زیبایی و تناسب سردرها و گنبدها و ایوان‌ها بسیار سخن رفته و دفترهای گوناگونی به آن پرداخته‌اند ولی چیزی كه بیشتر شایسته بررسی است گوهرمعماری ایرانی و منطق ریاضی و عرفانی آن است. درونگرایی و كشش معماران ایرانی به سوی حیاط‌ها و پادیاوها و گودال باغچه‌ها و هشتی‌ها و كلاه‌فرنگی‌ها كه شبستان‌ها را گرداگرد خود گرفته و محیط‌های دلكش و خودمانی به وجود آورده از دیرباز جزو منطق معماری ایران بوده است. همچنانكه در كاخ‌های تخت‌جمشید می‌بینیم كه پیرامون حیاطی، اتاق‌ها، تالارها و ایوان‌ها جای دارد، در كاخ ساسانی سروستان و خانقاه‌ها و سراهای پس از اسلام ایران هم (حتی در خانه‌های قرن اخیر تهران) می‌توان دریافت كه معمار ایرانی هیچگاه این كشش منطقی خود را از دست نداده و همیشه خانه‌ها و كاخ‌ها را چنان ساخته است كه گویی مادری مهربان فرزند دلبند خود را گرم در آغوش می‌فشارد.
معمار ایرانی هرگز كار بیهوده (آزموده را دوباره آزمودن) انجام نداده و همیشه كوشیده است چون باغبانی كاردان و نغز كار، بهترین پیوند را از هركجا كه هست به دست آورد و بر تنه سخت ریشه و استوار باغ خود بزند. پیش از اینكه تخت‌جمشید بر پیشگاه كوه رحمت استوار بشود، صدها ایوان و شبستان با ستون‌های چوبی و سنگی در سراسر جهان متمدن آن روز ساخته شده بود ولی نخستین بار در تخت‌جمشید می‌بینیم كه ستون‌ها تا آخرین حد ممكن از هم فاصله گرفته است؛ با اینكه شاید بدون اغراق در بعضی از معابد كهن‌تر خارج از ایران (مثلاً مصر) فاصله دو ستون چیزی نظیر قطر آنها بلكه اندكی كمتر است.
آرایش اجزای معماری در یك طرح ایرانی توسط تجزیه و تركیب اندازه‌ها و معیارهای مشخصی انجام می‌گیرد كه معمار به تناسب، فضاهای مورد احتیاج را به وجود می‌آورد و با كاسته و افزودن و جابه‌جا كردن اجزای آن، طرح منظور را تهیه می‌كند. پیمون نه تنها در نقشه و اندازه پایه‌ها و ستون‌ها و عرض و طول اتاق‌ها و راهروها اثر دارد بلكه حالت و هیات‌نما و در و پنجره و نسبت بین آنها را نیز معین می‌كند و پیش از همه در پوشش درگاه‌ها، ایوان‌ها، طاق‌ها و گنبد خانه‌ها تاثیر دارد، به طوری كه از پیش معلوم است كه مثلاً‌ طبره یا ضخامت گنبد با دهانه مشخص در هر نقطه چه اندازه است، به همچنین ارتفاع، شكل و انحنای آن را بر حسب پیمودن تعیین می‌كنند و این است كه در هر حال معمار ایرانی با تضمین كافی با كاربرد پیمون كست افزود طرح و محاسبه و اجرای آن را در آنِ واحد انجام می‌دهد، بدون آنكه از نااستواری یا بی‌اندامی آن نگرانی داشته باشد.
پیمون‌های معماری ایرانی از كهن‌ترین روزگار تاكنون به كار می‌رفته و سینه به سینه از پدر به پسر می‌رسیده است چنانكه تاكنون هم پاییده است و در هر نقطه ایران كه معماری سنتی رواج داشته باشد مانند صدها سال پیش رعایت می‌شود.

برگرفته از درس‌های زنده‌یاد استاد محمدكریم پیرنیا

منبع : روزنامه تهران امروز