یک جهان زیبایی در جزایر ایرانی

اقلیم پهناور ایران تنها محدود به ۳۰ استان به هم چسبیده كه در نقشه ها آن را به شكل گربه ای می بینیم نیست. دهها جزیره كوچك و بزرگ نیز در میان آب های خلیج همیشه فارس ، متعلق به این فرهنگ و دیار است. جزایری كه در دل خود مردمانی نجیب و فداكار و دیدنی هایی فراوان را چون درّ نگاهداری می كند. این روزها كه آب و هوای بهاری بسیاری از گردشگران را راهی جنوب كشور می كند، مناسب دیدیم تا با معرفی كوتاه و اجمالی ویژگی های اقلیمی و فرهنگی چند جزیره، گردشگران را به شناخت نقاط كمتر شناخته شده ترغیب كنیم. در مطلب پیش رو علاوه بر معرفی بندر لافت قشم، نگاهی داریم به جزایر هرمز، لارك، هنگام و فارور. بخوانید و بعد كفش سفر پا كنید.
● لارك (همزیستی با كشتی های غول پیكر)
جزیره لارك در شرق جزیره قشم و در مدخل تنگه هرمز ـ جایی كه روزانه كشتی های بزرگ و غول پیكر از كنار آن می گذرند ـ روبه روی بندرعباس قراردارد و فاصله آن با قشم ۱۶ كیلومتر، با جزیره هنگام ۵۱ كیلومتر، با جزیره هرمز ۲۲ كیلومتر، با تنب ۱۲۶ كیلومتر و بندرعباس ۳۱ كیلومتر است. این جزیره با ۷۷ كیلومتر مربع مساحت از كوه های آتشفشان مخروطی شكل تشكیل شده و بلندترین نقطه آن ۱۳۸ متر از سطح دریا ارتفاع دارد.
اكثر مردم این جزیره به صید و صیادی به وسیله ۷۰ فروند قایق و ۳ فروند لنج اشتغال دارند . آب و هوای این جزیره گرم و مرطوب است. حدود ۶ ماه از سال هوا به شدت گرم و مرطوب و در۶ ماه دوم هوا معتدل است. زبان مردم این منطقه عربی و فارسی با لهجه ای خاص است. در جزیره لارك كشاورزی انجام نمی شود، اما دامداری به صورت سنتی وجوددارد كه بیش از ۳۰۰ رأس دام از نوع بز نگهداری می شود.
آب مصرفی جزیره از طریق كشتی هفته ای دوبار از بندرعباس تأمین می شود و برق جزیره نیز به وسیله دو موتور برقی كه به میزان ۱‎/۵ مگاوات آبی قدرت دارد، تولید می شود. خانه بهداشت، مجتمع آموزشی، سد خاكی درحال احداث برای ذخیره كردن آب باران برای مصرف اهالی، مخزن بتونی ۱۰ هزار تنی آب درحال احداث، دوباب مسجد، دفتر مخابرات، یك نانوایی و یك اسكله فلزی متحرك كه ورود و خروج از آنجا صورت می گیرد، ازجمله امكانات جزیره است. علاوه بر حدود ۳۰۰ رأس بز كه آزادانه در سطح جزیره تردد می كنند، ۷۰ رأس آهو و تعداد زیادی خرگوش نیز در لارك وجوددارد. در جزیره لارك یك قلعه پرتغالی وجوددارد كه نوع بنا و ساختمان آن را مورخان با نوع بنای قلعه های پرتغالی قشم و خمیر شبیه دانسته اند.
قلعه لارك از سنگ دریایی و سنگ تراشیده و ملاط گچ ساخته شده و دارای اتاق ها و پیش خوان های سایه گستر است. قلعه ۳ طبقه است كه جدا از طبقه فوقانی دوطبقه دیگر با سقف كوتاه به هم متصل هستند. قلعه دارای ۴ برج در چهارگوشه و یك راهرو سرتاسری در اطراف عمارت اصلی از چهارطرف دارای در ورودی و مدخل بوده، همچنین دارای تأسیسات، جدول و نقب است. آثاری از عمارت تلگرافخانه كمپانی هند شرقی در نقطه ای موسوم به «مرنه» در جزیره نیز وجوددارد. آنچه در لارك از نقطه نظر مدنیت قابل توجه است آتشدان های سفالی از گل پخته است كه به صورت گلدان های كوچك برروی مقابر نو مردگان و جوانمردگان می گذارند و درآن آتش با زغال افروخته ریخته و به آن كندر و اسپند اضافه كرده و شب های جمعه بر سورگور مردگان قرار می دهند.
▪ جشن عروسی همراه با رقص شمشیر
اهالی لارك میهمان نواز، بی باك و غیورند و به آداب و رسوم محلی احترام خاصی قائل هستند. یكی از جالب ترین مراسم این منطقه، جشن عروسی و رقص شمشیر است. «دختر و پسر را از كودكی برای یكدیگر نامزد می كنند و وقتی دختر به ۱۲ و پسر به ۱۵ سالگی رسیدند، آنان را به عقد هم درمی آورند. یك روز قبل از عقد، برای رفع چشم زخم به بدن داماد «نیل» می مالند و تا بیرون جزیره به استقبال اهالی جزیره مجاور رفته و پس از قربانی كردن گوسفندی با ساز و آواز و رقص شمشیر به جست و خیز و جنگ و گریز و شادی می پردازند.
روز سوم داماد را به خارج از جزیره، به كنار چاه آبی می برند و با تیغ موهای سر او را می تراشند و بدنش را می شویند و لباس دامادی به تن او می كنند و یك خنجر و یك شمشیر در كمرش می بندند. سپس سپری از پوست كرگدن و یا پوست حیوان دیگر، به دست او می دهند و با ساز و آواز او را به جزیره بازمی گردانند.» رقص بسیار جالب شمشیر، همراه با حركات دیدنی جوانان بومی، هنوز هم در جزیره لارك، اجرا می شود.
● فارور (آشیان پرستوهای دریایی)
جزیره فارور با مساحت ۲۶۲۰ هكتار یكی از جزایر خلیج فارس است كه به لحاظ داشتن موقعیت خاص جغرافیایی و شرایط ویژه اكولوژیكی یكی از مناطق حفاظت شده استان هرمزگان محسوب می شود. این جزیره كه در ۶۷ كیلومتری شهر ابوموسی و همچنین در ۲۶۲ كیلومتری بندرعباس از راه دریا قرار دارد، در سال ۱۳۶۶ به عنوان منطقه حفاظت شده انتخاب و در مدیریت سازمان حفاظت محیط زیست قرار گرفت.
فارور منطقه ای است كه از تپه ماهورهای كوچك و بزرگ تشیكل شده و دارای آب و هوایی گرم و مرطوب و میانگین دمای سالانه آن ۲۶ تا ۲۷ درجه سانتیگراد است. در فصل تابستان دمای آن به ۴۵ درجه و گاهی هم به ۴۷ درجه سانتیگراد می رسد. عمق آب در خاور جزیره از ۳۰ متر تجاوز می كند، اما در باختر آن ژرفای آب به ۱۱ متر می رسد، رنگ آب در نزدیكی جزیره سیاه و دارای شیب تند و پرتگاه هایی است كه ارتفاع آن از ۱۰ متر می گذرد.
این جزیره منطقه ای است با منابع آبی بسیار محدود و بلندترین ارتفاع آن به ۱۴۵ متر می رسد. پوشش گیاهی منطقه را درختان و درختچه هایی نظیر آكاسیاه، كنار و كهور تشكیل می دهد. از حیات وحش مهم منطقه می توان پرستو دریایی و عقاب ماهیگیر را نام برد. انواع پرندگان دیگر از قبیل: بلبل خرما، زردپره سره زیتونی، چك چك و دلیجه در این منطقه دیده می شوند. تنها پستاندار منطقه را جبیر تشكیل می دهد. این جزیره از نظر لانه سازی عقاب ماهیگیر و حفظ جمعیت جبیر بسیار حایز اهمیت است. نبود پاسگاه، نیروی انتظامی و برخی ارگان های دولتی از جمله جهاد و شیلات در جزیره، مهمترین مشكل حفاظت از گونه های جانوران از شكار و صید غیرمجاز است.
● قشم (نهنگ بزرگ خلیج فارس)
قشم بزرگترین جزیره خلیج فارس است كه از ۲۶ كشور جهان بزرگتر است ور زیبایی های فراوانی را در گوشه و كنار خود جای داده است. چنان چه شكل جغرافیایی جزیره قشم را به صورت نهنگی درنظر آوریم كه روبه سوی تنگه هرمز دارد، بندر لافت در شمالی ترین نقطه باله پشتی آن مستقر است. موقعیت لافت در دماغه شمالی جزیره و در نزدیك ترین فاصله با ساحل سرزمین اصلی ایران از زمان های بسیار دور برای این بندر ویژگی های خاصی به همراه داشته است و آن را همواره به عنوان یك كانون زیستی با اهمیت برای حاكمان منطقه مطرح كرده است. فاصله منطقه استقرار این بندر تا بندر پل در سواحل جنوبی كشور نزدیك به دو كیلومتر بوده و عمق آب در این فاصله بسیاركم است.
به گونه ای كه به احتمال فراوان نخستین ارتباطات و رفت و آمدها به جزیره قشم از همین منطقه بوده است. درحال حاضر نیز به دلیل همین فاصله كم و شرایط مناسب، بسیاری از برنامه ریزان در راهبردهای خود برای توسعه قشم، بر اقتصادی بودن انجام طرح هایی نظیر ساخت یك پل دریایی میان بندر پل و لافت و یا یك تونل زیرآبی و نیز عبور خط لوله آب از بستر دریا به لافت برای تأمین آب جزیره قشم تأكید می ورزند. جمعیت بندر لافت در سال ۱۳۷۵ برابر ۳۱۳۴ نفر بود كه اكنون به بیش از ۴ هزار نفر رسیده است .
این میزان جمعیت در مقیاس یك روستا، جمعیتی قابل توجه است. و این مجموعه زیستی را در میان سكونت گاه های قشم - اعم از روستایی و شهری - بعد از قشم، بندر درگهان، شهر هرمز، بندر سوزا و روستای هلر، در رتبه ششم قرار می دهد. با توجه به توان ها و استعدادهای موجود، در صورت اجرای برنامه های توسعه ای لافت و افزایش توان جمعیتی آن، انتظارمی رود این بندر به یكی از قطب های جمعیتی شهرستان و حتی كل جزایر جنوب تبدیل شود. نقش مذهب در سنن فرهنگی آداب اجتماعی و مناسبات اقتصادی بسیار برجسته است. چنان كه همه آداب و سنن فرهنگی لافت رنگ مذهبی دارد.
مهم ترین واقعه سالانه فرارسیدن عیدقربان و عیدفطر است كه با مراسم مفصلی پاس داشته می شوند. ازجمله اعیاد مذهبی دیگر اعیاد معراج و میلاد حضرت رسول اكرم(ص) است. زبان مردم لافت در اصطلاح به زبان «جزیرتی» معروف است و زبان پارسی است با گویشی محلی كه در آن واژگان عربی، هندی، انگلیسی و آفریقایی نیز یافت می شود.
مردم لافت فارسی را قابل فهم صحبت می كنند و در ایجاد ارتباط با دیگر فارسی زبانان مشكلی ندارند. افراد كهنسال و ملوانان باسابقه، زبان عربی و تاحدودی هندی را می فهمند و قادرند به آن تكلم كنند. در مراسم مذهبی (چون اضواء، شوواری و مولودی خوانی) اشعار عربی به وسیله ملوانان كهنسال خوانده می شود.
ولی جوانان كه مجال مراوده زیادی با عرب زبانان نداشته اند، این زبان را كمتر درك می كنند. مردم لافت در مناسبت های مذهبی، چون عید قربان (عید گپ یا عید بزرگ)، عید فطر (عید كوچك) و اعیاد معراج و میلاد پیامبر اكرم(ص) مراسم بسیارجذاب و تماشایی دارند. در این روزها مردم طبق یك سنت فرهنگی با آلات موسیقی سنتی به جشن و شادمانی می پردازند و مراسم رقص محلی به نام اضواء و شوواری برگزار می كنند.مولودی خوانی نیز از دیگر مراسم مذهبی و شادمانی است كه در این اعیاد و همچنین در مناسبت های دیگر برگزارشده و سرودهایی در مدح رسول اكرم(ص) به صورت دسته جمعی در مساجد خوانده می شود. آنچه می توان به عنوان شاخص فرهنگی مردم لافت به شمار آورد این است كه برای جشن و شادمانی معنوی در فرهنگ خود جایگاه ویژه ای قائل هستند. در بندر تاریخی لافت و در جوار قلعه نادری، حلقه های چاه آب فراوانی - حدود ۶۰ حلقه - به چشم می خورد كه مردم سختكوش این منطقه با زحمت زیاد در دل سنگ ها كفه انتهای محوطه حفر كرده اند. تل مشرف بر این چاه ها با سطح سنگی مرجانی، آب باران را به گودال محل چاه ها هدایت می كند و چون كفه چاه ها به لایه های گچی ختم شده است، آب برای مدتی طولانی، سالم و خنك در آن باقی می ماند.
می گویند: تعداد این چاه ها به تعداد ایام سال كبیسه ۳۶۶ حلقه بوده و مردم در هر روز از سال دهانه یكی از آنها را باز و از آن استفاده می كرده اند. بعضی به غلط و به دلیل ارزش بسیار آب در جزیره این واژه را طلا می نویسند و می گویند. درحالی كه صحیح آن« تل آو » یا « تل آب» ، به معنی آب برگرفته از شیب تل است. گذشته از چاه های طلا، یك آب انبار سنتی بزرگ، مسجدهای زیبا، خانه های قدیمی، درخت نیاز (معروف به خواجه كریم) و بازمانده قلعه نادری، همچنین بافت قدیمی لافت، با انبوه بادگیرها و كارگاه های لنج سازی ازجمله جاذبه های لافت است.
● هرمز (با مردمانی مهربان تر از دریا)
جزیره هرمز با مساحت ۴۱ كیلومتر مربع به شكل تقریبی یك بیضی است كه با شهر میناب ۶۵ كیلومتر، بندر عباس ۱۸ كیلومتر، قشم ۱۷ كیلومتر، جزیره لارك ۱۶ كیلومتر، بندر تیاب ۳۵ كیلومتر و جزیره السلامه در كشور عمان ۶۰ كیلومتر فاصله دارد. تنها نقطه مسكونی و تمركز انسانی در جزیره هرمز ، شهر هرمزاست كه در شمال آن قرار گرفته است.
جزیره هرمز بخشی از مناطق دریایی میان خلیج فارس و دریای عمان است كه در آب های حوزه استحفاظی استان هرمزگان و در آبراه بین المللی تنگه هرمز واقع شده است. جمعیت این شهر بیش از ۶ هزارنفر اعلام شده است. در فاصله تقریبی ۷۰۰ تا ۵۰۰ متری از شهر هرمز، محل كارگاه های قایق سازی ودیگر تأسیسات و در جنوب شرقی جزیره هرمز و به فاصله ۸‎/۵ كیلومتری شهر ، ایستگاه تحقیقاتی محیط زیست دریایی قرار گرفته است.
از جمله مراكز اقتصادی جزیره هرمز بندرگاه صیادی، كارگاه های بلوك زنی، كارگاه های قایق سازی، كارگاه های تولید شن و ماسه وسنگن شكن و معدن خاك سرخ است. جزیره هرمز جزو اقلیم نیمه گرمسیری خلیج فارس است كه بنا به گزارشات موجود میزان رطوبت و دمای هوای آن ، از بندر عباس ملایم تر است.
رطوبت نسبی در تابستان زیاد و طول دوره خشكی حدود ۶ تا۸ ماه است. در گذشته تنها منبع تأمین آب جزیره را نزولات آسمانی تشكیل می داد و آب ناشی از بارش به وسیله ۲۴ آب انبار و ۳ حلقه چاه در منطقه چاه موتور (محل كنونی ایستگاه تحقیقاتی محیط زیست دریایی) جمع آوری و استفاده می شد كه با احشام و یا به وسیله افراد به صورت پیاده و یا به كمك دیوارهایی كه از ساروج تهیه شده بود به شناورها انتقال داده می شد و قرار گرفت. در ضمن آب مورد نیاز مردم از طریق شناورها از بندر عباس نیز تأمین می شد. در سال۱۳۶۷ با ساخت تأسیسات آب شیرین كن در جزیره، آب دریا شیرین شده و به مصرف عموم می رسد.
ازتیرماه۱۳۷۵ با ساخت یك خط لوله زیردریایی آب شیرین از منطقه بندر عباس (از طریق سد استقلال میناب) آب آشامیدنی به منطقه انتقال و مورد استفاده قرار می گیرد. آب مورد نیاز گیاهان و جانوران منطقه نیز از طریق نزولات آسمانی تأمین می شود. جزیره هرمز یك موزه طبیعی كانی شناسی است. در این جزیره انواع مختلف كانی های رسوبی و آذرین به صورت اتومورف یافت می شد. خاك سرخ جزیره هم از مرغوب ترین خاك سرخ های جهان است كه صادرات داخلی و خارجی دارد.
از طرفی، وضع زمین شناسی، میزان بارندگی، فصل بارش، درجه حرارت، پراكندگی و جریان آب، بافت خاك، ساختمان خاك، تبخیر شدید و برخی از عوامل اكولوژیكی موجب محدود شدن پوشش گیاهی در این ناحیه شده است. در حال حاضر عمده ترین پوشش گیاهی جزیره كه از نظر تغذیه وحوش منطقه نیز دارای اهمیت بسیار است، پوشش های فصلی است كه به طور معمول پس از بارندگی و بعد از زاد و ولد جبیر به وجود می آید كه عامل مهمی برای ایجاد تغذیه مادران بوده ودر بقای حیات نوزادان تازه متولد شده نیز نقش به سزایی دارد.
قلعه هرمزكه در ضلع شمالی جزیره هرمز و در ساحل دریا قرار دارد مهم ترین قلعه باقی مانده از روزگار تسلط پرتغالی ها بر سواحل و جزایر خلیج فارس است. این قلعه به فرمان «آلفونسو آلبر كرك» دریانورد پرتغالی در سال۱۵۰۷ میلادی در محلی موسوم به «مورنا» بنا شد. قلعه به شكل چند ضلعی نامنظم با ساختمان بسیار محكم است و دیوارهایی به قطر ۳‎/۵متر با چند برج به ارتفاع ۱۲متر دارد.
● هنگام (یادگار دلاوری های امامقلی خان)
جزیره «هنگام» به شكل مخروطی ناقص با مساحت ۳۳‎/۶ كیلومترمربع در كرانه های جنوبی جزیره قشم واقع شده است. این جزیره تا بندرعباس حدود ۴۳مایل دریایی و تا شهرستان قشم حدود ۲۹ مایل دریایی فاصله دارد و دارای ارتفاعات پست آهكی است كه بلندترین نقطه آن كوه «ناكس» با ارتفاع ۱۰۶ متر است. «هنگام» از سه بخش هنگام قدیم، هنگام جدید و قیل تشكیل شده است . ۸۵ درصد از جمعیت جزیره در محله هنگام جدید سكونت دارند. عمده شغل مردم این جزیره صیادی به وسیله قایق و تور است.
جزیره «هنگام» در زمان پرتغالی ها به عنوان یكی از جزایر ایرانی در تصرف پرتغالی ها بود كه در دوران شاه عباس صفوی به دست امامقلی خان از سرداران شجاع و وطن دوست وی از تصرف پرتغالی ها خارج و از آن زمان تا كنون مردم ایران در این سامان سكنی گزیده اند. برای رفتن به جزیره «هنگام» از قشم، باید پس از طی ۵۰ كیلومتر جاده آسفالته، به محله ای به نام «كندالو» رسید و از آنجا با قایق پس از طی یك راه آبی ۲كیلومتری به این جزیره رسید. امكانات جزیره مجتمع آموزشی شامل دبستان، مدرسه راهنمایی و دبیرستان، یك مسجد، یك حسینیه، یك زینبیه ، خانه بهداشت، موتورخانه برق، آب شیرین كن در حال ساخت و یك زمین فوتبال خاكی است.
این جزیره ۱۵۰ دانش آموز دختر و پسر در مقاطع مختلف تحصیلی، ۸ دیپلمه و یك مدیر مدرسه دارد. به دلیل این كه ساخت نانوایی در جزیره صرف اقتصادی ندارد، اهالی نان مصرفی خود را خارج از جزیره و خیلی گران تهیه می كنند. جوانان جزیره علاقه فراوانی به رشته های مختلف ورزشی دارند، اما سالن ورزشی نیست كه آنان در آنجا تمرین كنند.
از طرفی به دلیل نبودن امكانات تفریحی ، مردم و بویژه جوانان جزیره اوقات فراغت خود را تنها در كنار ساحل و تماشای دریا می گذرانند. تنها كتابخانه جزیره هم امكانات ندارد. اهالی از مسئولان می خواهند تا موجبات استقرار دائمی یك پزشك را درجزیره فراهم كنند. در حال حاضر وقتی كه یكی از اهالی بیمار می شود، با مشكلات فراوانی با قایق و گاهی در شرایط نامساعد دریا به قشم یا جزایر اطراف مراجعه می كنند.
دولت تا كنون امكانات زیادی در اختیار ما قرار داده كه از جمله می توان به اعطای وام برای خرید تجهیزات صیادی و تعمیر و بهسازی مسكن اشاره كرد. از دیگر مشكلات این جزیره زیبا را كه هر بیننده ای را به خود جلب می كند، نداشتن یك پارك بازی مناسب برای كودكان جزیره است . به گفته اهالی حدود سال های ۶۲ یا ۶۳ از سوی اداره شیلات بندرعباس برای ساخت سردخانه شیلات در جزیره ، محلی را تعیین كردند و پی آن را نیز ریختند و آهن زیادی هم به محل آوردند، اما معلوم نیست به چه دلیل این طرح متوقف شد و تیرآهن های آن در حال پوسیدن است.

داریوش عباسی
سید مسلم یگانه

منبع : روزنامه ایران