مسجد گوهرشاد

ایران‌زمین از دیرباز در مسیر ترك‌تازی اقوام پیرامونی خود بوده است، اما فرهنگ دیرپای این سرزمین همواره پیش از آن‌كه تأثیرپذیر باشد، تأثیرگذار بوده و اقوام تمدن‌ساز و بدوی را تمدن‌ساز كرده است.
نمونه این تأثیرگذاری در ابنیه تاریخی‌ سراسر ایران زمین است كه به دست اقوام مهاجر در این سرزمین بنا شده از آن جمله است، مسجد جامع گوهرشاد در جوار بارگاه نورباران رضوی به گونه‌ای كه جانشینان امیر تیمور گوركانی خونریز، از جمله فرزند او شاهرخ با بهره‌گیری از تجربه معماران ایرانی نه تنها به بازسازی ویرانه‌های به جای مانده از دوران پدر پرداخت، بلكه عروس او گوهرشاد خاتون، همسر شاهرخ، مسجدی در جوار حرم رضوی ساخت كه هم‌اینك با گذر سالیان، همچنان جلوه‌گر معماری ایرانی ـ اسلامی و بیانگر روح تمدن‌ساز ایرانی است.
این بنای قابل توجه و برجسته در كنار بارگاه ملكوتی رضوی همه ساله میلیون‌ها زائر را پذیرا است.
● تاریخ و ویژگی‌های بنا
بنای مسجد گوهرشاد از آجر و گچ بوده و به خاطر ویژگی‌های ساختمانی و دارا بودن تزئینات غنی كاشی و كتبیه، از برجسته‌ترین بناهای تاریخی ایران است. تاریخ بنای مسجد در كتیبه ایوان مقصوره چنین آمده است: «كتبیه راجیا الی ‌الله بایسنقر‌بن شاهرخ بن تیمور گوركانی سنهٔ ۸۲۰» كه بنا در این سال و به استادی قوام‌الدین شیرازی به پایان رسیده است.
مساحت كل مسجد ۹ هزار و ۴۱۰ متر مربع بوده و طول اضلاع آن از جهت غرب ۳/۱۰۹ متر، از جهت شرق ۱/۱۰۷ متر، از حد شمالی ۸۷ متر و از حد جنوبی ۶۵/۹۸ متر است.
مسجد گوهرشاد در زمره مساجد ۴ ایوانی است شامل ایوان مقصوره (جنوبی)، دارالسیاره (شمال)، حاجی‌ حسن (شرقی) و ایوان آب (غربی) كه در كتبیه‌های چپ و راست /دارلسیارهٔ/ آمده است:
«الامره بعمارهٔ هنر المسجد صاحب الرشاد المعظمه گوهرشاد». ایوان جنوبی كه بزرگ‌ترین آن‌هاست ۳۴ متر عمق، ۱۲ متر دهانه، ۲۶ متر ارتفاع - با تیره طاق - به همراه دیوار، پیشانی و مناره‌ها ۴۳ متر ارتفاع دارد.
این مسجد دارای ۷ شبستان است كه به ترتیب از سمت در ورودی به نام‌های نهاوندی، میلانی، نجف‌آبادی، سرابی، گرم، سبزواری و شیخ غلامحسین شهرت دارند.
مسجد صحن وسیعی به ابعاد تقریبی ۵۶×۵۱ متر مربع دارد كه به ایوان‌ها و رواق‌ها محدود است.
در وسط صحن پیش‌تر مسجد بویه زن‌ قرار داشت كه بعدها حوض بزرگی به جای آن ساخته شد.
● كاشی‌های آسمانی رنگ
ازاره دیوارهای صحن به ارتفاع ۲۰/۱ متر با سنگ تیره پوشیده شده و بقیه سطح با تزئینات كاشی به شیوه‌های هنری، اسلیمی، گیاهی و غیره تزئین شده است كه متداول‌ترین رنگ كاشی‌ها آبی لاجوردی، فیروزه‌ای، سفید، سبز، زرد، زعفرانی، بور، سیاه آبنوس و غیره است.
در انتهای ایوان مقصوره، محراب بزرگی با ازاره سنگی و بدنه كاشی معرق قرار دارد كه در جوار آن محراب، منبر معروف صاحب‌الزمان قرار دارد كه اثر استاد محمد خراسانی به جا مانده از سال ۱۲۴۲ هجری قمری بوده و از شاهكارهای هنر منبت‌كاری چوب است.
جبهه ایوان از سوی صحن با تزئینات ممتاز كاشی و كتبیه‌های نفیس و دو گلدسته نماسازی شده است.
كتبیه ثلث اصلی این ایوان به خط بایسنقر میرزا بزرگ‌ترین ثلث‌نویس عهد تیموری و فرزند شاهرخ بود كه توسط استاد محمدرضا امامی از عهد صفوی بازسازی شده است.
زیر انتهای كتبیه اصلی داخل اسپری نام معمار بنا آمده است: «عمل عبد ضعیف فقیر محتاج الی رحمت‌الله» قوام‌الدین زین‌الدین شیرازی. بر روی بخش مركزی ایوان مقصوره، گنبد بنا شده است كه گنبد اصلی در اثر حمله ارتش روس به و به توپ بستن آن ارتش به سال ۱۳۳۰ هجری قمری آسیب دید و بر همین اساس به سال ۱۳۳۹ هجری خورشیدی گنبد كنونی با استفاده از بتون مسلح توسط مهندس آخوندزاده با همان ابعاد و شیوه بنا شد.
گنبد اصلی بنا از دو نوع پوسته گسسته پیازی شكل با ساقه كوتاه به قطر دهانه ۱۵، محیط ۶۳ و ضخامت ۵/۲ متر تشكیل شده است كه بخش محدب بدنه گنبد با كتبیه‌ای به خط كوفی برگ‌دار تزئین شده است.
ایوان شمالی كه كم‌عمق‌ترین ایوان به ابعاد ۱۸×۱۲ متر است به دارالسیاده و رواق‌های اطراف حرم مطهر رضوی راه دارد.
ایوان شرقی به ابعاد ۱×۷ متر و ایوان غربی به ابعاد ۱/۳ متر نیز طاق آهنگ پوشش یافته و دارای تزئینات غنی كاشی‌كاری است.
این مجموعه معماری اسلامی كه در زیبایی و جمال در حد كمال بوده و پس از گذشت ۶ قرن از ساخت آن استوار ایستاده؛ جلوه‌گری آن هر صاحب ذوقی را بر سر شوق آورده و جلوه‌گاه فرهنگ و تمدن ایرانی مسلمان است.

منبع : خبرگزاری فارس