تجلی معرفت هنر

پس از کتاب هایی که انتشارات فرهنگستان در زمینه هنر به معنای عام منتشر کرد و البته با اقبال خوبی نیز برخوردار شد، نشر سوره مهر نیز کوشیده در این زمینه تکاپویی نشان دهد.
تازه ترین کتاب از حسن بلخاری است که در مقدمه نوشته است؛ «عالم سراسر حسن و زیبایی و در عین حال پررمز و راز هنر و معماری اسلامی، توجهات و تبعات وسیعی را از سوی مستشرقان و اسلام شناسان غرب و شرق، ظرف ۲۰۰ سال گذشته برانگیخته است. تحقیقاتی که گاه به کشف مبانی حکمی و رازورانه این هنر و گاه به نفی هویت هنری این دین انجامیده است.
شرح این ماجرا خود مجالی فراخ می طلبد، اما نفس این معنا، ضرورت بازنگری عمیق و تاملی دقیق در متن مصادیق و مبانی هنر اسلامی را ایجاب می کند، امری که اگر حق یاری کند این مجموعه خود را مکلف بدان می داند. برای کاویدن این ظاهر و رمزگشایی از این باطن، ناگزیریم اصول اساسی عرفان اسلامی و در مرتبه ای فراتر حکمت اسلامی را به تعمق و فوری عمیق نشینیم و این سرگذشت پررمز و راز که در حکایت چون «او از جبرئیل» است از «ابسال و سلامان» و در روایت، روایت «عقل سرخ» است از رساله «حی بن یقظان» پرده برگشاییم تا شاید با «اسفار اربعه» توان یابیم که بار یابیم به بارگاه حضرت خیال از «حضرت خمس»، «فصوص» و «فتوحات».
ورود به بطن و متن هنری که نه می توان آن را به تمامی، انتزاعی و مجرد دانست و نه به تمامی تقلید و تشبیه، نظری تازه و منظری تازه تر را طلب می کند، نگاهی تاویلی و تحلیلی که رجوع کند به اول و آغاز یک اثر، همان اقلیم هشتم یا به تعبیر سهروردی «ناکجاآبادی» که این آثار از آنجا ریشه گرفته و آغاز گشته اند.
هنر اسلامی نه هنر تشبیه است نه تنزیه، بل چیزی است میان این دو، زیرا نقش و نگارش نه به تمامی به امثال و ظهور عالم عین می ماند و نه به تنهایی منفصل مطلق از آن. معنایی که شاید بتوان آن را در تبارشناسی «اقلیم هشتم» یا ساحت «حضرت خیال» در عوالم برتر از عالم عین - یا همان که به تعبیر «قونوی» جامع جوهر نورانی و روحانی در جوار قالب جسمانی است - دریافت، اما این عالم خیال انگیز به وصف و بیان نیاید مگر به طی منازل و سیر مراحل و منازلی که بنیان آنها بر «وحدت شهود» است در تفسیر «وحدت نور وجود».
اساس عرفان اسلامی در طریقت «وحدت وجود» است و در غایت و حقیقت «وحدت شهود». جز «او» هیچ چیز، استحقاق وجود ندارد. تنها «او»ست که هست، بالذات و هر چه غیر «او»ست جلوه اوست، بالعرض. ذات در وحدت منطوی است و عرض در کثرت منجلی.دفتر اول این مجموعه در بحثی حکمی به بررسی و تبیین اصل وحدت وجود و وحدت شهود (اگر تمایزی بین این دو باشد) در ادیان و حکم می پردازد.
ادیانی چون مسیحیت، هندوئیزم و اسلام و حکمی چون حکمت یونانی و حکمت اسلامی. این بحث تا بدان جا فرا می رود که به اصل تجلی یعنی سریان نور وجود در مراتب حضور و ظهور رسد و از تجلی به مراتب و از مراتب به خیال و از خیال به تصویر آن در گستره هنر اسلامی (قوس نزول) و از آن به رمزگشایی عالمی که این هنر راوی آن است (قوس صعود).
دفتر دوم شرح آرای حکیمان مسلمان است در وصف و ذکر عالم خیال و سپس جلوه های نور و قدر (هندسه و ریاضیات قدسی) در هنر و معماری اسلامی.
دفتر اول شرح مبانی است و دفتر دوم تطبیق این مبانی بر مصادیق، همان که سنت گرایانی چون «نصر» و «شوان» و «بورکهارت» و «کنون» بر سر آن از سوی کسانی چون «نجیب اوغلو» و «تری آلن» مورد انتقادند.

حسن بلخاری قهی
ناشر؛ سوره مهر
چاپ اول؛ ۱۳۸۴
۲۲۰۰ نسخه
۳۷۲ صفحه

منبع : روزنامه کارگزاران