نوروز و محرم : میراث معنوی جهان

● گفتگو با دكتر فاطمه فراهانی رییس اداره فرهنگ كمیسیون ملی یونسكو درایران
▪ به نظر شما در مبحث میراث معنوی جهانی نوروز چه جایگاهی دارد؟
در اولین همایش نوروز مطلب كوتاهی داده بودم و در ا، برنامه های یونسكو در زمینه حفظ میاث معنوی را تشریح كردم. در سال ۱۹۸۹ با تصویب توسعه فرهنگ سنتی و خود جوش ظرف ده سال گذشته، اجلاس های منطقه ای متعددی داشتیم من در آنجا اشارخ كرده ام كه نوروز یك شاهكار میراث شفاهی است و فقط مربوط به ایران هم نمی شود و در كشورهایی مانند تاجیكستان، ازبكستان ، آذربایجان و ... این سنت همچنان حفظ شده است. نوروز خود یك مجموعه است كه از اوایل اسفند شروع می شود و تا ۱۵ فروردین همادامه پیدا می كند. بهنظر من لازم است به عنوان یك شاهكار از میراث معنوی، روی آن تاكید و تامل كرده و نسبت به معرفی بیشتر آن اقدام كنیم. این بحث بهصورت بین المللی از دو سال پیش مطرح شد.
زمانی كه یونسكو در حال تدوین برنامه ای تحت عنوان شاهكارهای میراث های معنوی و شفاهی بود. در آن موقع پیش نویس آن تهیه و در كنفرانس آبان سال ۱۳۷۸ به تصویب رسید واكنون نیز برای اولین بار در حال اجراست. از این رو لازم است كه راجع به نوروز به عنوان یكی از نمونه های عالی میراث شفاهی كه مجموعه سنت های خاص خود را هم دارد بحث شود. به همین دلیل است كه ما تاكید داریم تا حتما" در چهارچوب برنامه های یونسكو روی آن كار كنیم، اقداماتی هم در این زمینه در حال اجراست.
▪ شما اشاره ای درمورد روند ثبت نوروز ایران در یونسكو داشتید آیا می توانید جزئیات بیشتری در این مورد بیان كنید؟
بعد از كنفرانس عمومی كه در سال گذشته برگزار شد و برنامه شاهكارهای میراث های شفاهی و معنوی كشورها تصویب شد، به كشورها اعلام شد كه اگر رسم هایی در این چهارچوب دارید اعلام كنید. بنابر این از طرف كمیسیون ملی یونسكو در ایران طی نامه ای به ریاست سازمان میراث فرهنگی كشور پیشنهاد كردیم نسبت به معرفی مراسم نوروز اقدام شود و از همان زمان مسئولیتش به عهده پژوهشكده مردم شناسی سازمان میراث فرهنگی واگذار شد و ما سعی كردیم همزمان نسبت به تهیه اسناد و مدارك آن اقدام كنیم كه در حال حاضر نیز پروژه نوروز را برای یونسكو فرستاده ایم و جالب است كه خانم نوریكو آیكاوا، مدیر بخش میراث معنوی یونسكو،بیش از خود ما برای ثبت مراسم تكید كردند با توجه به اینكه مساله نوروز فقط مربوط به كشور شما نمی شود و مجموعه كشورهای دیگری هم درگیر آن هستند سعی كنید كه حمایت آنها را هم بگیرید. از این رو در صدد هستیم كه از طریق موسسه فرهنگی اكو و سازمانهای ملی كشورهایی كه مراسم نوروز را دارند، حمایت آنها را در این زمینه بگیریم.
داوری برنامه قرار است در آوریل سال ۲۰۰۱ باشد كه امیدواریم بتوانیم تا آن زمان حمایت كتبی كشورهای دیگر را هم در مجموعه مراسم داشته باشیم.
در این زمینه فیلمی تهیه و مجموعه اسنادی با همكاری آقای میرشكرایی تهیه شده است كه باز هم جای كار دارد و ریاست سازمان میراث فرهنگی هم قول داده اند كه برنامه مدونی را برای ثبت اجرای برنامه نوروز داشته باشند و قرار است در مورد فیلم تجدید نظر كنند تا مراسم نوروز با كیفیت بهتری معرفی شود.
چون در هنگام داوری مجموعه مراسمهای نوروز كه در كشورها بعنوان شاهكارهای میراث معنوی و شفاهی مطرح است تنها نیستیم و كشورهای دیگری برای معرفی آثار خودشان هزینه و سرمایه گذاری زیاد انجام می دهند. در غیر این صورت نه تنها شان آنها را حفظ نكرده بلكه در حقشان جفا كرده ایم و درست نیست كه با معرفی ناقص و نامناسب شانس معرفی میراث شفاهی خودمان را ضعیف كرده و یا از بین بیریم.
راجع به ثبت میراث معنوی و جهانی و چارت تشكیلات آن اشاراتی شد، اگر ممكن است در مورد چارت تشكیلاتی یا روند اداری ثبت میراث فرهنگی و شفاهی در خود یونسكو توضیحات بیشتری دهید.
میراث فرهنگی در یونسكو بخشی را به میراث معنوی اختصاص داده است كه این بخش مسئولیت شناسایی میراث شفاهی یا معنوی كشورها را به عهده دارد. هر دو سال یكبار سنت ها یا مجموعه مراسمی كه حائز شرایط است از طرف كشورها معرفی می شود و هئیت داورانی كه در یونسكو هستند بحث های مربوطه را درباره هر یك انجام می دهند. الان تعدادی از ابنیه تاریخی كشور ما در فهرست میراث جهانی به ثبت رسیده و در مورد سنت های شفاهی نیز قرار است كه چنین فهرستی باشد و بیشتر هم هدف این است كه در برابر روند جهانی سازی و مساله تكنولوژی كه بیشاز هر چیزی میاث شفاهی كشورها را در معرض خطر قرار می دهد تمهیداتی اندیشیده شود كه در واقع هویت فرهنگی كشورها كه در این میراث های معنوی وجود دارد حفظ شود تا به این طریق به نسلهای آینده انتقال یابد.
▪ در حال حاضر ثبت میراث معنوی در ایران به كجا رسیده است؟
تا الان در بحث میراث معنوی و شفاهی زیاد كار نكرده ایم. البته خود یونسكو هم تازه به این نتیجه رسیده كه این مساله بسیار حائز اهمیت است. اما با توجه به اینكه در یونسكو میراث معنوی یك وضعیت دیگری پیدا كرده است لذا بحث بر سر تدوین كنوانسیون میراث معنوی است و قرار است در ماه مارس امسال در ایتالیا اجلاسی داشته باشیم.
تا در ارتباط با خود مفهوم میراث معنوی بحث و تبادل نظر شود و به كنوانسیون انتقال یابد. یكی از ساختارهای كمیسیون ملی یونسكو در ایران كمیته های تخصصی است و در این راستا به این نتیجه رسیده ایم كه كمیته ای تحت عنوان كمیته میراث را در شورای اجرایی كه قرار است در ماه می ۲۰۰۱ برگزار شود ارائه دهیم.
در واقع بیشتر تاكید ما این است كه اگر قرار است هویت فرهنگی نسل های آینده حفظ شود این هویت فرهنگی بیش از هر چیزی در میراث شفاهی ما نهفته است و اگر مادران و زنان نتوانند نقش این فرهنگ را از كودكی به كودكان بیاموزند ما مشكلی پیدا خواهیم كرد كه در حال حاضر با آن مواجه هستیم:یعنی نداشتن هویت فرهنگی مستقل . بسیاری از جوانان ما ژانویه را بیشتر از عید نوروز می پسندند و برایشان ژانویه خیلی راحت تر از نوروز است. بخاطر اینكه همه خانواده ها هنگامی كه نوروز می شود به سفر می روند.
در صورتی كه ما این سنت را نداشتیم. نوروز زمانی بوده است كه همگی دور هم جم می شده اند چندی پیش یكی از دانشجویان كارشناسی ارشد كه در زمینه میراث فرهنگی تحقیق می كرد گفت از نوروز معنوی اعم از كارشناسانی كه در رشته های مختلف میراث شفاهی كشور كار می كنند و همچنین كارشناسان حقوقی تشكیل دهیم تا با همكاری سازمان میراث فرهنگی و نیز سازمانهای غیر دولتی كه در زمینه میراث شفاهی فعالیت می كنند یك كمیته ۸-۷- نفره ای در این زمینه به طور مستمر كار كند.
دو سال پیش هم در كنفرانس عمومی یونسكو طرح جدیدی را با عنوان نقش زنان در حفظ و انتقال میراث معنوی مطرح كردیم كه به تصویب رسید و در سال گذشته سمپوزیوم نقش زنان در حفظ و انتقال میراث معنوی را نیز در ایران برگزار كردیم. بدنبال آن پیشنهاد كردیم یونسكو پروژه ای را تحت عنوان طرح بین المللی ویژه زنان ومیراث معنوی و توسعه، داشته باشد كه آنهم تصویب شده است و قرار است كه روی آن كارسنجی را انجام بدهیم و به كمك خود یونسكو گزارش آن خیلی خوشم نمی آید به ایشان گفتم كه شما الان یك دختر هستید اگر ازدواج كنید همین روحیه را به فرزند خودتان هم انتقال خواهید داد.
نوروز ما فقط یك عید نیست مساله هویت فرهنگی است. اگر این هویت فرهنگی را به راحتی نادیده بگریم چیزی از نسل آینده باقی نمی ماند و جالب است كسانی كه سالها است خارج از ایران زندگی می كنند به مراتب نسبت به سنت نوروز وابستگی بیشتری احساس می كنند تا ما كه در ایران هستیم . آنها سعی می كنند كه این احساس تعلق و هویت ملی و فرهنگی شان حفظ شود.
▪ با توجه به مطالعات و معیارهایی كه در اختیار دارید به نظر شما چه آیین ها و مراسم دیگری داریم كه در مساله میراث های معنوی و شفاهی قرار بگیرد تا همرستان با نوروز در این فهرست ثبت شود؟
در قطعنامه پایانی همایش بین المللی محرم و فرهنگ مردم( یزد، مرداد ۱۳۷۹ ) تاكید شده است تا آیین های مربوطه در فهرست میراث شفاهی ثبت شود، چرا كه مجموعه مراسم محرم نیز یك مجموعه بسیار قوی و بی نظیر است. مجموعه محرم از یك بعد، و نوروز از بعد دیگر. من پیشنهاد كردم تا بعد از مراسم نوروز، بتوانیم مراسم محرم را برای ثبت در این مجموعه پیشنهاد دهیم. مجموعه محرم یك سری معیارها و ارزش های دیگری دارد. بعد مذهبی اش به جای خود ارزش های انسان دوستانه اش هم با ارزش است.
مجموعه یعنی روندی كه از جایی شروع و به یك جایی ختم شود و تنها بحث عزاداری در ماه محرم وجود ندارد بلكه قبل از آن احتیاج به آمادگی هایی دارد برای همین پیشنهاد كردیم كه كارشناسان روی آن كار كنند و به نظر می رسد كه اگر روی این مساله سرمایه گذاری كنیم جواب خواهد داد چون مراسم محرم رسومی است كه قرن ها در ایران مانده است و ما در ایران هر سال مجموعه مراسم محرم را داریم و علیرغم همه الگو سازی های غربی هیچگاه از بین نرفته است: مانند نوروز، اگر دقت كنید می بینید حتی آنها كه از ایران رفته اند همچنان به این مراسم اعتقاد دارند و آنرا انجام می دهند.

منبع : پژوهشکده مردم شناسی