مزار بقیع‏

این مبارك بقعه را، حاجت‏به نور ماه نیست‏ در دل هر ذره، خورشیدی نهان دارد بقیع‏ بقیع: مقدس‏ترین و با فضیلت‏ترین «شفق» مكانها، پس از قبر پیامبر گرامی اسلام(ص) در مدینه است. این مكان مقدس كه محلّ دفن چهار امام معصوم - علیه‏السلام -، همسران و فرزندان رسول خدا(ص)، جمع كثیری از صحابه و یاران آن حضرت و تعداد زیادی از علما، شهدا و بزرگان اسلام است، از دیدگاه تاریخی و معنوی، دارای ارزش فوق‏العاده‏ای است. و همین نكته موجب شد، تا در اولین شماره این مجلّه، جهت آشنایی خوانندگان محترم به شناخت و معرفی این مكان شریف و بزرگانی كه در آن مكان آرمیده‏اند، بپردازیم. بقیع و معانی آن‏ قبرستان بقیع را كه قدیمی‏ترین قبرستان مدینه است «جنهٔالبقیع» هم می‏نامند. و از آنجا كه در این مكان مقدس، درختی به نام «غرقد» بوده، به «بقیع الغرقد» نیز معروف است. بقیع در زبان عرب، به جایگاه وسیع، یا مكانی كه در آن درخت و ریشه‏های درخت باشد اطلاق می‏شود.
در مجمع‏البحرین آمده است: «البقیع من الارض: المكان المتّسع (قیل) و لا یسمّی بقیعاً الّا فیه شجرا و اصولها، و منه، بقیع الغرقد». بعضی می‏گویند: بقیع به معنی توتستان، و بقعه، و مزرعهٔ نیز آمده است. در كنار بقیع الغرقد، قطعه دیگری، به نام «بقیع العمّات» بوده است كه در این اواخر دیوار بین دو بقیع را برداشته، و هر دو قسمت را به صورت یك قبرستان درآورده‏اند. بقیع در كجا واقع شده است؟ بقیع در سمت شرقی مسجدالنبی(ص)، و در حال حاضر تقریباً در وسط شهر مدینه واقع شده، كه از شمال به شارع عبدالعزیز، و از شرق به شارع ستین، و از جنوب به شارع باب العوالی، و از غرب به شارع ابی‏ذر، محدود شده است. در گذشته، دیوارهای بقیع، از گل و خشت خام درست شده بود، كه بعداً دورتا دور این قبرستان را با بلوك‏های سیمانی دیوار كشیده و روی دیوار نیز نرده‏ها و پنجره‏هایی، نصب كردند.
متأسفانه تا چند سال پیش، درب بقیع تنها برای دفن جنازه‏ها باز می‏شد و در غیر آن، بسته بود. ولیكن از سال ۱۳۶۵ شمسی و به دنبال درخواست مردم مسلمان ایران و اقدامات مسؤولین ایرانی، در ساعاتی از روز، درب آن به روی زائران گشوده می‏شود. فضیلت بقیع‏ پیامبر اكرم(ص) فرمود: سرزمین بقیع، نخستین مكانی است كه در روز قیامت شكافته می‏شود، و مدفونین آن سر از خاك بیرون می‏آورند، و پس از آن زمین مكّه. و در روز قیامت، هفتاد هزار نفر از بقیع، در صحرای محشر حاضر می‏گردند كه صورتشان مانند ماه شب چهارده می‏درخشد، و بدون حساب نیز داخل بهشت می‏شوند. به گواهی تاریخ، پیامبر اسلام(ص) بارها و حتی در نیمه‏های شب به زیارت بقیع می‏رفت و برای خفتگان در آن، طلب مغفرت می‏كرد و می‏فرمود: خدایا اهل بقیع را بیامرز. و نیز می‏فرمود: مأموریت دارم تا بر اهل بقیع درود بفرستم: «انّی بعثت الی‏ اهل البقیع لأصلّی علیهم». گنجینه‏های گرانقدر در خاك بقیع‏ چنان كه گفتیم بقیع، قبرستان قدیمی مدینه است كه بهترین عزیزان پیامبر(ص) و سربازان فداكار اسلام، در آنجا مدفونند؛ اینك به نام برخی از آنها اشاره می‏كنیم:
۱) مرقد چهار امام معصوم از ائمه شیعه(ع): امام‏مجتبی(ع)، امام سجاد(ع)، امام‏باقر(ع) و امام صادق(ع).
۲) (بنابه‏نقلی) قبرپنهان فاطمه زهرا(س).
۳) قبور فرزندان پیامبر(ص) مانند ابراهیم، زینب، ام‏كلثوم و رقیّه.
۴) قبور همسران آن حضرت.
۵) قبر فاطمه بنت اسد مادر علی بن ابی طالب(ع).
۶) قبر عباس عموی پیغمبر(ص).
۷) قبر صفیّه و عاتكه، عمه‏های پیامبر(ص).
۸ ) قبرحلیمه سعدیه، مادر رضاعی آن حضرت.
۹) قبر عقیل برادر علی(ع)، و عبداللَّه بن جعفر، همسر زینب كبری(س).
۱۰) قبر سعد بن معاذ، و ابوسعید خدری.
۱۱) قبر اسماعیل فرزند امام صادق(ع).
۱۲) قبر امّ‏البنین مادر حضرت ابی‏الفضل(ع).
۱۳) قبر عثمان بن مظعون، و سفیان بن الحارث بن عبدالمطلب.
۱۴) قبر جمعی از شهدای اُحُد و شهدای واقعه حرّه كه محل آنها معلوم و مشخص است.
۱۵) قبور برخی از فرزندان ائمه و بستگان پیامبر گرامی اسلام(ص) و برخی از صحابه بزرگوار آن حضرت.
۱۶) قبور گروهی از راویان حدیث، و عده‏ای از علما، شهدا و قرّاء و مبلغین بزرگ اسلام. و سرانجام بسیاری از شخصیتهای برجسته و افراد والامقام كه از صدر اسلام تاكنون، در این سرزمین مقدس آرمیده‏اند و قبورشان مجهول است. قبوری كه چنانچه، هر یك از آنها در دیگر بلاد اسلامی قرار داشت، آنچنان آباد و مجلل می‏بود كه چهره آن شهر را عوض می‏كرد. سمهودی در «وفاءالوفاء» از مالك روایت كرده كه: در این آرامگاه ده هزار نفر از صحابه گرامی و اكابر اسلام مدفونند، لیكن قبور تعدادی از آنها مخفی، و برخی دیگر هم كه معلوم بوده به مرور زمان از بین رفته، و متأسفانه بسیاری از آنها را هم در این قرن اخیر از میان برده‏اند. «رفعت پاشا» نویسنده «مرآهٔالحرمین» عقیده دارد: بیش از دو هزار نفر از اصحاب و تابعین، در این قبرستان دفن شده‏اند. صحابه مدفون در بقیع‏ گروهی از صحابه كه در این مكان شریف مدفونند عبارتند از:
۱) مقداد بن الاسود.
۲) مالك بن حارث.
۳) مالك اشتر نخعی.
۴) خالد بن سعید.
۵) خزیمهٔ ذوالشهادتین، كه پیامبر(ص) شهادت و گواهی او را به جای دو شاهد عادل می‏پذیرفت.
۶) زید بن حارثهٔ. (پسرخوانده پیامبر«ص»)
۷) سعد بن عباده.
۸) ابو دجانه انصاری.
۹) جابر بن عبداللّه انصاری.
۱۰) مالك بن نویره.
۱۱) زید بن ارقم.
۱۲) حسّان بن ثابت.
۱۳) قیس بن سعد بن عباده.
۱۴) اسعد بن زاره... مورخین نوشته‏اند: نخستین كسی كه از انصار در بقیع مدفون شد، اسعد بن زراره بود، وی از بیعت كنندگان با پیامبراسلام(ص) در عقبه اول و دوم (پیش از هجرت) در سرزمین منی بوده است و نخستین كسی كه از مهاجرین در بقیع مدفون شد، عثمان بن مظعون است كه به حبشه و مدینه هجرت كرد و همو بود كه سرپرستی گروه مهاجران اول به حبشه را عهده‏دار بود. علاوه بر افراد یاد شده، تعداد دیگری از بستگان پیغمبر(ص) و فرزندان ائمّه - علیهم‏السلام - نیز در اینجا دفن شده‏اند، از جمله:
۱) محمد حنفیه، فرزند علی(ع).
۲) حسن مثنی و جعفر و زید فرزندان امام مجتبی(ع).
۳) چهار تن از فرزندان امام سجّاد (ع) به نامهای عمرالاشرف، عبداللّه باهر، حسین اكبر، حسین اصغر (حسین اصغر متولی موقوفات جدش علی(ع) بوده كه از موقعیّت والایی نیز برخوردار بوده است).
۴) از فرزندان امام باقر(ع): ابراهیم، عبداللَّه، زینب و امّ سلمه.
۵) از فرزندان امام صادق(ع): اسماعیل و عبداللَّه افطح.
۶) عبیداللَّه و اسحق از فرزندان امام كاظم(ع).
۷) فرزندان حضرت ابوالفضل(ع).
۸) امام زادگان دیگری چون عبداللّه امیرالعارفین از فرزندان حسین اصغر، حسن مثلث فرزند حسن مثنی و... بعلاوه بقیع، مرقد گروهی از راویان و قرّاء و مبلغان نیز می‏باشد، مانند:
۱) عبداللّه بن مسعود.
۲) معاذ بن جبل.
۳) سالم.
۴) ابوالحسین یحیی النسابهٔ العقیقی، او نخستین كسی است كه در انساب سادات، كتابی تدوین نموده، تألیفات بسیاری دارد، و در كتب رجال نیز مورد تمجید و تقدیس قرار گرفته است.
۵) سید الُمهنابن سنان الحسین اعرجی، او كسی است كه سؤالهایی از مدینه منوره به حضور «علامه حلی(ره)» ارسال نمود، و علامه هم به سؤالهای وی جواب داد و اكنون آن جوابها، به «اجوبهٔالمسائل المهنائیهٔ» معروف است. لازم یه یادآوری است كه در گذشته بقیع و مرقد امامان معصوم(ع) عموماً دارای بقعه و گنبد و بارگاه بوده و لیكن در سالهای اخیر همه آنها تخریب گردیده و هم اكنون هیچ آثاری از آنها جز چند قطعه سنگ كه در بالا و پائین قبور گذاشته شده، وجود ندارد.۱ در حالی كه اغلب این قبور چنانكه محمد بن محمود نجّار متوفای ۶۴۳ هجری (در كتاب اخبار مدینهٔالرسول) ابن جبیر متوفای ۶۱۴ هجری و ابن بطوطه متوفای ۷۷۹ آنها را مشاهده و خصوصیات آن را شرح داده‏اند، دارای كتیبه و سنگ‏های نوشته شده، بوده است. و نیز میرزا حسین فراهانی در سال ۱۳۲۰ و ۱۳۰۲ هجری این آثار را دیده و در سفرنامه خود آنها را شرح داده است.۲
● مظلومترین و اندوهناكترین صحنه بقیع‏
در بقیع صحنه‏های اندوهبار و حزن‏انگیز فراوانی است كه از همه آنها اندوهبارتر، قبور چهار امام مظلوم و معصومی است كه چون خورشیدی، در دل خاك مستور مانده‏اند:
۱) پیشوای دوم امام حسن مجتبی(ع).
۲) پیشوای چهارم امام زین‏العابدین(ع).
۳) پیشوای پنجم امام محمّد باقر(ع).
۴) پیشوای ششم امام جعفر صادق(ع). بدیهی است بیان علّت شهادت و دفن آن بزرگواران در بقیع و ماجرای تشییع و تدفین هر یك از آنها، خود كتابی مستقل و مقالاتی جداگانه می‏طلبد كه باید در جای دیگر به آن پرداخت و این مختصر را گنجایش آن نیست. و اینك قسمتی از بیوگرافی و شرح اجمالی زندگانی برخی از بزرگان مدفون در بقیع را ذكر می‏كنیم:
۱) فاطمه بنت اسد: فاطمه دختر اسد: فرزند هاشم، همسر ابوطالب و مادر علی(ع)، جعفر، عقیل و هانی و طالب است. وی كه از مهاجرین نخستین و بیعت كنندگان با حضرت محمد(ص) می‏باشد به پاكی و پرهیزكاری مشهور است و تنها كسی است كه در خانه كعبه وضع حمل نمود و مولود كعبه علی(ع) را به دنیا آورد. او در زمان حیات پیامبر(ص)، جهان را بدرود گفت، آن حضرت در مرگ وی تأثر و اندوه فراوان از خود نشان داد، و سرانجام بر جنازه‏اش نماز خواند، و او را در میان قبر نهاد. برخی قبر او را در كنار قبر عثمان بن مظعون و ابراهیم فرزند پیامبر دانسته‏اند ولی مشهور این است كه نزدیك قبر چهار امام معصوم(ع) قرار دارد كه اهل سنت آن را قبر فاطمه زهرا(ع) می‏دانند! این قبر قبلاً قبه و بارگاه داشته است.
۲) عباس، عموی پیامبر(ص) عباس فرزند عبدالمطلب عموی پیامبر(ص) و مادرش نتیله دختر خبّاب است. او دو تا سه سال از پیامبر اسلام(ص) بزرگتر بود. عباس از بزرگان و سادات قریش و بنی‏هاشم بود كه پیش از ظهور اسلام منصب سقایت حاجیان و عمارت مسجدالحرام را به عهده داشت. او به دستور پیامبر اكرم(ص) در مكه ماند و فعالیتهای ضد اسلامی قریش را به پیامبر(ص) گزارش می‏كرد. و نیز او بود كه خبر حمله قریش به مدینه را در جنگ احد و خندق به پیامبر(ص) اطلاع داد. عباس، دو ماه قبل از فتح مكه به سوی مدینه هجرت كرد. و از آن پس مستقیماً جزء یاران و صحابه پیامبر(ص) درآمد و از مهاجران شمرده شد. وی مورد توجه و عنایت خاص پیامبر(ص) بود، در جنگ حنین نیز فداكاری‏های زیادی انجام داد. عباس در سال ۳۳ هجری در عصر خلافت عثمان دار دنیا را وداع گفت. و در قبرستان بقیع در كنار قبر فاطمه بنت اسد دفن شد.
۳) عبداللَّه بن جعفر پس از مهاجرت گروهی از مسلمانان، به سرپرستی جعفر بن ابی‏طالب از مكّه به سوی حبشه و اقامت در آنجا، خداوند به جعفر فرزندی داد كه نامش را عبداللَّه گذاشت. عبداللَّه اولین مولود مسلمانی بود كه در حبشه به دنیا آمد. پدرش جعفر، در سال هفت هجری از حبشه به مدینه بازگشت و در سال هشتم، به فرماندهی سپاهی كه زید بن حارثه و عبداللَّه بن رواحه فرمانده دوم و سوم آن بودند عازم موته شد و در آنجا شهید گردید... رسول خدا(ص) با نشان دادن عكس‏العمل شدید نسبت به شهادت او و همراهانش، ایثار و فداكاری جعفر را ستود و برای تسلیت به خانواده‏اش به منزل وی رفت و بشارت خدا را نسبت به جعفر بدینگونه اعلان كرد كه: خداوند متعال به جای دو بازوی جدا شده او در جنگ موته، دو بال به او داده است تا در بهشت همانند فرشتگان پرواز كند و بدین جهت او را «جعفر طیّار» لقب داده‏اند. و امّا عبداللَّه پسر جعفر هم مورد محبت پیامبر(ص) بود، او كسی است كه در كودكی با پیامبر(ص) بیعت كرد و پیامبر(ص) نیز با آنكه معمولاً بیعت كودكان را نمی‏پذیرفت بیعت او را پذیرا شد. عبداللَّه همسر بانوی بزرگ اسلام حضرت زینب كبری(س) است. او مردی سخاوتمند و جوانمرد و از حامیان علی بن ابیطالب(ع) بود كه در سال ۸۰ هجری و در نود سالگی در مدینه فوت كرد، و او را در قبرستان بقیع كنار قبر عمویش عقیل دفن كردند.۴) امّ‏البنین مادر ابوالفضل(ع) امّ‏البنین دختر حزام بن خالد همسر علی بن ابی طالب(ع) بود، او مادر چهار پسر یعنی حضرت عباس، جعفر، عثمان و عبدالله است كه تمامی این فرزندان در كربلا شهید شدند. این بانوی گرامی به امام حسین(ع) بیش از فرزندان خود علاقه داشت. هر چند نام او فاطمه بود، ولیكن به احترام فاطمه زهرا(ع) كمتر به این نام خوانده می‏شد. و فقط او را به خاطر فرزندانش «اُمّ‏البنین» (مادر پسران) می‏خواندند. وی در مدینه از دنیا رفت و در بقیع به خاك سپرده شد، قبر او در كنار قبر عمه‏های پیامبر (صفیه و عاتكه) قرار دارد.
۵) حلیمه‏ حلیمه از قبیله بنی سعد بن بكر و دختر ابو ذُوَیب، عبداللّه بن حارث است. وی مدتی دایه و مادر رضاعی پیامبر اكرم(ص) بوده است. او نیز در بقیع مدفون، و قبرش معروف است. علی بن موسی مؤلف كتاب «وصف المدینه المنوره» می‏نویسد: قبر او در جهت شمالی قبر عثمان قرار دارد كه در سال ۱۳۰۳ هجری دارای گنبد و بارگاه بوده است.
۶) اسماعیل فرزند امام جعفر صادق(ع) اسماعیل بزرگترین فرزند امام صادق(ع) و مورد علاقه شدید آن حضرت بود. مادرش فاطمه دختر حسین بن علی(ع) است. در زمان امام صادق(ع) در سال ۱۳۳ هجری فوت كرد. امام(ع) در فوت اسماعیل شدیداً گریست و بدون كفش و عبا به استقبال جنازه وی كه از منطقه عُریض به مدینه حمل می‏شد، رفت. در بین راه چندین بار جنازه را به زمین نهاد و صورتش را باز كرد و سپس او را در بقیع دفن نمود. و این عمل بدین جهت بود كه برخی خیال نكنند او (اسماعیل) امام بوده و نمرده است. ولی با این حال، عده‏ای از طرفدارانش او را مهدی موعود پنداشته و امامت را حق مسلّم او و فرزندانش بعد از امام ششم می‏دانند و شیعیان اسماعیلی از این طایفه‏اند. «سمهودی» قبر او را در مقابل قبر عباس در سمت مغرب آن می‏داند... مقبره او دارای بقعه‏ای بوده است كه پس از خیابان كشی از قبرستان جدا، و سپس تخریب شد.
۷) محمد بن حنفیه‏ اسم او محمد اكبر، پسر علی بن ابیطالب(ع)است. وی نیز در قبرستان بقیع دفن شده است. محمّد با آنكه به امامت علی بن الحسین(ع) معتقد بود ولی پس از قیام مختار برخی او را امام و حتی مهدی موعود خوانده‏اند. مورخین مرگ او را در سال ۸۱ هجری ذكر كرده‏اند.
۸) قبور عمه‏های پیامبر(ص) دو تن از عمه‏های پیامبر اكرم(ص) به نامهای «صفیه» و «عاتكه» در بقیع دفن شده‏اند و برخی معتقدند كه سه تن از عمه‏های آن حضرت در آنجا مدفونند. شرح حال مختصر آنان:
الف) صفیه دختر عبدالمطلب:
او با حمزه سیدالشهداء از جهت پدر و مادر یكی بودند. وی همسر عوام بن خویلد برادر حضرت خدیجه و مادر زبیر بن عوام است. صفیه در نبرد احد حضور داشت و آنگاه كه در كنار جسد مثله شده برادرش قرار گرفت سخنانی سوزناك و پرمعنی ایراد كرد. در جنگ خندق همراه حسان بن ثابت و دیگران، در كوشك فارع، به حراست شهر و نگهبانی از خانه‏ای كه زنان و كودكان به دستور پیامبر(ص) در آن جمع بودند، پرداخت، می‏نویسند: او یك یهودی مهاجم را نیز با شمشیر از پای درآورد، و بدین خاطر، مورد تقدیر پیامبر قرار گرفت. صفیه در سال ۲۰ هجرت در مدینه از دنیا رفت و در بقیع به خاك سپرده شد.
ب) عاتكه دختر عبدالمطلب:
عاتكه و دو خواهرش امیمه و بره از مادر دیگری به نام فاطمه بنت عمر و بن عاید بن عمران بودند. همسر عاتكه امیهٔ بن مغیرهٔ بن عبداللَّه بود. وی از او دو پسرداشت: به نام‏های «زهیر» و «عبداللَّه». ظاهراً زهیر اسلام نیاورد و لیكن عبداللَّه با ابوسفیان بن حارث و عباس مسلمان شد و به حضور پیامبر(ص) رسید. به هر حال عاتكه پیش از وقوع جنگ بدر، شكست قریش را در رؤیا دیده بود. و سرانجام به مدینه هجرت كرد و در آنجا از دنیا رفت و در كنار قبر خواهرش صفیه به خاك سپرده شد.
۹) ابوسفیان بن حارث‏ ابوسفیان نوه عبدالمطلب و پسر عموی پیامبر اسلام(ص) است، او شبیه‏ترین افراد به پیامبر بود و پیش از فتح مكه، مسلمان شد. در جنگ حنین هنگامی كه پیامبر(ص) در تنگه حنین به محاصره درآمد، و یارانش پا به فرار گذارده بودند، او با اخلاص فراوان به دفاع از اسلام و پیامبر(ص) پرداخت، حضرت او را مورد تجلیل قرار داد و از اهل بهشت معرفی كرد.۳ وی در سال ۲۰ هجری در مدینه فوت كرد و در كنار مقبره‏ای در بقیع كه بعدها به مقبره عقیل شهرت یافت، دفن گردید.
۱۰) عقیل پسر ابوطالب و برادر علی(ع) او فرزند ابوطالب و مادرش فاطمه بنت اسد می‏باشد كه ده سال از جعفر و بیست سال از علی(ع) بزرگتر بود. سه فرزند او به نامهای مسلم، عبداللَّه و عبدالرحمن در كربلا و كوفه شهید شدند. نسل عقیل تنها از فرزند دیگرش محمد بن عقیل ادامه یافت. عقیل در علم انساب عرب شهرتی بسزا داشت. وی در جنگ بدر مسلمان شد، و در جنگ حنین فداكاری‏های زیادی نمود. عقیل در نزد پیامبر(ص) محبوب بود، و حضرت بدو چنین فرمود: تو را به دو جهت دوست دارم:
۱) به خاطر قرابت و خویشاوندی با من.
۲) به خاطر محبت عمویم ابوطالب به تو.
او در آخر عمر نابینا شد و پیش از كشتار و قتل عام مدینه توسط یزید در واقعه «حرّه» در مدینه از دنیا رفت و در دار عقیل سمت غربی قبرستان بقیع كه بعداً عبداللَّه جعفر و ابوسفیان بن حارث بن عبدالمطلب نیز در آنجا دفن شدند، به خاك سپرده شد. این مقبره قبلاً قبه و بارگاه داشت، كه از بین رفته است. همسران پیامبر(ص) الف - زینب بنت جحش: او و برادرش عبداللَّه جحش از مسلمانان نخستین هستند، وی به اصرار پیامبر(ص) به عقد زید بن حارثه پسر خوانده پیامبر(ص) كه از بردگان آزاد شده بود درآمد و شاید رسول خدا(ص)، می‏خواست با این كار، رسم جاهلی را كه اشراف با بردگان آزاد شده ازدواج نمی‏كردند، بشكند. می‏گویند زینب در آغاز خواستگاری، تصور كرده بود كه پیامبر(ص) او را برای خود خواستگاری كرده است و لذا تمایل فراوان نشان داد، ولی بعداً كه معلوم شد حضرت او را برای زید خواستگاری نموده است، به احترام پیامبر پذیرفت. این ازدواج تا سال پنجم هجری ادامه داشت. ولیكن زندگی آنان، بی‏اندازه سرد و بی‏فروغ بود. و سرانجام منجر به طلاق گردید. و از سوی دیگر طبق سنّت غلط جاهلی، ازدواج مرد با همسر پسر خوانده خود ممنوع بود، ولی قرآن این سنّت را منسوخ كرد زیرا اصولاً پسر خوانده پسر واقعی انسان نیست و آثار حقوقی فرزند انسان را ندارد ولی شكستن این سنّت غلط، كار آسانی نبود. از این رو بنابه دستور وحی، این سنّت شكنی به عهده پیامبر(ص) نهاده شد. و حضرت پس از طلاق گرفتن زینب، به امر خدا با او ازدواج كرد. و قرآن نیز در آیه ۳۷ از سوره احزاب به این قضیه تصریح كرده است. «فلما قضی زید منها و طراً زوّجناكها...» «هنگامی كه زید او را طلاق داد، ما او را به همسری تو درآوردیم...» زینب در سال ۲۰ هجری در سن پنجاه سالگی از دنیا رفت و در مراسم تشییع جنازه او، رجال صحابه حاضر بودند و در بقیع به خاك سپرده شد. ب - عایشه بنت ابی بكر: عایشه دختر ابوبكر در سال چهارم بعثت متولد شد، مادرش ام رومان دختر عامر بود كه در سال دوم هجرت و پس از گذشت پنج سال از وفات حضرت خدیجه با پیامبر(ص) ازدواج كرد. وی با آنكه طبق شواهد مسلّم تاریخی‏۴ مردم را به قتل عثمان تحریك می‏كرد ولی پس از خلافت علی(ع) و بیعت عموم مردم با آن حضرت، به تحریك بعضی از افراد به عنوان خونخواهی عثمان، جنگ جمل را با همكاری طلحه و زبیر رهبری كرد و از سپاه علی(ع) شكست خورد. او در سال ۵۸ هجری (و به نقلی در ۵۷) درگذشت. و ابوهریره بر جنازه‏اش نماز خواند و در بقیع مدفون شد.۵
ج) حفصه دختر عمر بن خطاب:
وی هیجده سال پیش از هجرت (۵ سال قبل از بعثت) از مادرش زینب بنت مظعون متولد شد. او با خنیس بن حذافه ازدواج كرد و پس از مرگ وی در سال دوم یا سوم هجرت به عقد پیامبر(ص) در آمد.۶ می‏گویند: پیامبر او را طلاق داد و پس از مدتی، به دلایلی كه خیلی روشن نیست رجوع كرد. به نقل واقدی او در سال ۴۵ هجری در مدینه از دنیا رفت و مروان بر جنازه‏اش نماز خواند، و در بقیع در كنار مقبره همسران پیامبر(ص) دفن شد.
د) ام سلمه:
نام او هند بنت ابی امیهٔ بن مغیرهٔ، و مادرش عاتكه بنت عمر كنانیه بود. او كه از مسلمانان اولیّه بود، با ابو سلمه عبداللَّه بن عبدالأسد كه وی نیز تازه به اسلام گرایش پیدا كرده بود، ازدواج كرد. و هر دو جزء نخستین گروه مهاجران، به حبشه بودند. ام سلمه در حبشه فرزندی به دنیا آورد كه وی را «برّه» نام نهاد ولی پیامبر(ص) بعدها او را زینب نامید. ابوسلمه در جنگ بدر و سپس احد شركت كرد ولیكن در جنگ احد بر اثر جراحات جنگ شهید شد. پیامبر(ص) پس از شهادت ابوسلمه، با ام سلمه ازدواج كرد. ام سلمه خواهر رضاعی عمار یاسر بود. او به خاطر ایمانش، در میان زنان پیامبر(ص) از موقعیت ممتازی برخوردار بود. وی همواره مدافع اهل بیت(ع) بود. و حتی چندین بار عایشه را از مخالفت با علی(ع) و حركت برای جنگ جمل برحذر داشت ولی سودی نبخشید. ام سلمه تا پس از شهادت امام حسین(ع) زنده بود. و او اولین كسی بود كه با گریه‏اش بر امام حسین(ع)، مدینه را در عزا و ماتم فرو برد. وی در سال ۶۱ هجری وفات كرد. و دو فرزندش عمر و سلمه او را در بقیع و در كنا مقبره دیگر همسران پیامبر(ص) دفن كردند.ه) ماریه قبطیه:
می‏نویسند «مقوقس» پادشاه مصر در پاسخ نامه پیامبر اكرم(ص) نامه‏ای را در سال ششم هجری، همراه با هدایایی به مدینه ارسال داشت كه از جمله هدایا، كنیز جوانی به نام ماریه (ماری = مریم) دختر شمعون قبطی مصری بود، ماریه در بین راه توسط نامه رسان پیامبر(ص) «حاطب ابن ابی بلتع» مسلمان شد. پس از مسلمان شدن، پیامبر اسلام(ص) او را به همسری خود انتخاب كرد كه از وی فرزندی به نام ابراهیم به دنیا آمد. و به همین جهت نیز مورد حسادت برخی از همسران پیامبر(ص) واقع شد زیرا رسول خدا(ص) تنها از دو همسر دارای فرزند ذكور شد یكی خدیجه، كه قاسم و عبداللّه را و دیگر ماریه كه ابراهیم را به دنیا آوردند. ولی متأسفانه قاسم در مكه فوت كرد و ابراهیم نیز در سن ۲۲ ماهگی در مدینه از دنیا رفت و در بقیع دفن شد. و سرانجام ماریه در سال ۱۶ هجری، در عصر خلافت عمر بن خطاب در مدینه فوت كرد و در بقیع دفن گردید.
و) رمله بنت ابی سفیان (ام حبیبه) او مسلمانی پاك و با اخلاص بود، كه با همسرش عبیداللَّه بن جحش در یك حركت قهرآمیز به حبشه مهاجرت نمودند. همسرش در آنجا به دین نصاری گرایش یافت، و در همانجا از دنیا رفت ولی رمله به اسلام پای‏بند باقی ماند. به هر حال او كه زنی مؤمن و از خاندان اموی بود، در حالی كه از وطن رانده و در غربت مانده بود و در شرایط بسیار سختی قرار داشت، پیامبر اكرم(ص)، از راه تفقد و دلجویی توسط نجاشی، پادشاه حبشه، از وی خواستگاری كرد، و سرانجام با اعلان رضایت به عقد پیامبر(ص) درآمد. این ازدواج از لحاظ عاطفی و سیاسی و مصلحتی اهمیت فراوانی داشت. رمله یا ام حبیبه همچنان در حبشه بود تا آنكه در سال ۷ هجری همراه با آخرین گروه مهاجران، به مدینه بازگشت. وی در سال ۴۴ یا ۴۶ هجری در مدینه درگذشت و در بقیع به خاك سپرده شد.
ز) زینب بنت خزیمهٔ:
او دختر خزیمه بنت حارث است، وی زنی مهربان و رئوف بود كه به او اُمّ‏المساكین (مادر مسكینان) لقب داده بودند، او نخست همسر عبداللَّه بن جحش بود كه پس از شهادتش در جنگ اُحد به همسری پیامبر(ص) درآمد. وی در حالی كه بیش از سی سال نداشت در حیات پیامبر(ص) و در ماه ربیع‏الاخر سال ۴ هجری در گذشت. برخی نوشته‏اند كه بیشتر از دو تا سه ماه با پیامبر(ص) زندگی نكرد و پس از فوت در بقیع به خاك سپرده شد.
ح) صفیّه:
او دختر حی بن اخطب یهودی بود كه نخست با «ابو عبید سلام بن مُشكم» ازدواج كرده بود و سپس از او جدا شد. و همسر «كنانهٔ بن ابی الحقیق» شد. وی پس از شكست خیبر به اسارت اسلام درآمد و سپس به همسری پیامبر(ص) درآمد. ابن اسحاق و دیگران گفته‏اند او پیش از شكست خیبر در رؤیا دیده بود كه به همسری پیامبر آخرالزمان درآمده است و در این انتظار بود، تا آنكه به عقد پیامبر(ص) درآمد...۷ وی در سال ۵۰ یا ۵۲ هجری در مدینه فوت كرد و در بقیع به خاك سپرده شد.
ط) سوده بنت زمعه:
پدرش زمعهٔ بن قیس به عبد شمس و نام مادرش شموس بنت قیس بن زید بود. وی نخست با «سكران بن عمرو» ازدواج كرد و با همسرش به حبشه مهاجرت نمود. ولیكن در فوت همسرش در حبشه یا مكّه اختلاف است. بهرحال پس از فوت همسرش، پیامبر(ص) او را به همسری خود برگزید. او دومین زن پیامبر اسلام(ص) و اولین زنی است كه آن حضرت پس از فوت خدیجه(ع)، با او ازدواج كرده است. وی در سال ۵۰ یا ۵۴ هجری در مدینه وفات نمود و در قبرستان بقیع دفن شد.
ی) ریحانه بنت زید:
وی از قبیله بنی‏نظیر بود و قبلاً با مردی از بنی‏قریظه به نام «حكم» ازدواج كرده بود ولی پس از اخراج یهودیان بنی‏قریظه از مدینه مسلمان شد و در سال ششم هجری به عقد پیامبر(ص) درآمد. طبق نقل مورخان وی در حیات پیامبر(ص) درگذشت ولیكن به نقل ابن سعد در طبقات، پس از مراجعت پیامبر(ص) از حجهٔالوداع فوت كرد و حضرت او را در بقیع دفن نمود.۸
ك) جویره دختر حارث:
از بنی مصطلق بود. او در جنگ مُرَیسَع (یا جنگ بنی‏مصطلق) همراه پدرش اسیر شد، وی به درخواست «ثابت بن قیس بن شماس» رئیس طایفه بنی‏مصطلق به ازدواج پیامبر(ص) درآمد. و از بركت این ازدواج اسیران بنی‏مصطلق - كه یكصد خانوار بودند - آزاد شدند. او بیست ساله بود كه در سال ۵ یا ۶ هجرت به ازدواج پیامبر(ص) درآمد و در سال ۵۰ یا ۵۶ هجرت، در ایام خلافت مروان بن حكم در مدینه فوت كرد و در بقیع مجاور قبور دیگر همسران پیامبر(ص) دفن شد.۹
۱۲) فرزندان پیامبر(ص)
الف) ام كلثوم:
ام كلثوم یكی از دختران رسول خدا بود كه با یكی از دو پسر ابولهب به نام عتیبه ازدواج كرده بود، با نزول سوره: «تبّت یدا ابی لهب...» و قطع رابطه ام‏جمیل و ابولهب با پیامبر(ص)، ابولهب فرزندش را به طلاق دادن ام كلثوم مجبور كرد، از آن پس وی در خانه پدر، همراه فاطمه(ع) بود كه تا پس از مرگ «رقیه» (دختر دیگر پیامبر و همسر قبلی عثمان بن عفان) بنا به نقلی به همسری عثمان درآمد. وی تا سال نهم هجری زنده بود ولیكن فرزندی برای عثمان به دنیا نیاورد و پس از آن درگذشت. اسماء بنت عمیس و صفیه بنت عبدالمطلب او را غسل دادند و در بقیع، در مقبره بنات رسول‏اللّه(ص) دفن شد. ابن حجر در «الاصابه» می‏نویسد كه: علی(ع) و فضل بن عباس و اسامهٔ بن زید وارد قبر شدند تا او را دفن كنند و امّا از حضور عثمان در دفن او خبر و سندی در دست نیست.
ب) زینب:
مورخین: او را بزرگترین دختر حضرت رسول(ص) و خدیجه(ع) می‏دانند كه پیش از بعثت متولد شد. او همسر ابوالعاص فرزند ربیع و مادر ابوالعاص نیز «هاله» خواهر خدیجه بود. زینب بعد از ظهور اسلام مسلمان شد ولیكن شوهرش به شرك باقی بود، وی بعد از هجرت پیامبر(ص) با شوهرش در طائف ماند. ابوالعاص در جنگ بدر اسیر شد، مقرر گردید هر اسیری برای آزادی خود فدیه‏ای بدهد، و آنگاه این خبر به گوش زینب رسید. گلوبندی را كه مادرش حضرت خدیجه به او داده بود، برای مسلمانان فرستاد، پیامبر(ص) با دیدن گلوبند خدیجه متأثر شد و پیشنهاد آزادی او را مطرح فرمود، مسلمانان هم به احترام پیامبر(ص) ابوالعاص را بدون فدیه آزاد ساختند. و بنا شد كه ابوالعاص، دختر پیامبر(ص) را، طلاق داده، به مدینه بفرستد كه او نیز موافقت كرد. سرانجام زینب به مدینه هجرت كرد، و ابوالعاص نیز بعدها به مدینه آمد و مسلمان شد. و چون تاجر پیشه بود به مكّه برگشت و اموال مردم را رد كرد و پس از تصفیه حساب، به مردم چنین گفت: من مسلمان شدم. و سپس به مدینه آمد و مجدّداً با زینب ازدواج كرد. به هر حال زینب در سال ۸ هجری از دنیا رفت و پیامبر(ص) بر او نماز گذارد و در بقیع دفن شد.
ج) رقیّه:
رقیه دختر رسول خدا(ص) كه به نقلی همسرش «عتبه» پسر ابولهب بود و او (مانند برادرش عتیبه) با فشار پدرش ابولهب، او را طلاق داد. و بعد از مدتی رقیه با عثمان ازدواج، و با او به حبشه هجرت كرد، و سپس همراه پیامبر(ص) به مدینه بازگشت و در سال دوم هجرت در مدینه فوت نمود و در بقیع دفن شد. می‏گویند: او از عثمان فرزندی در حبشه به دنیا آورد كه نامش را عبداللّه نهاده بودند ولی در سال چهارم هجرت براثر بیماری فوت كرد و از آنجا كه «عثمان بن مظعون» نخستین مسلمانی بود كه در مدینه درگذشت، پیامبر اسلام(ص) پس از فوت رقیه خطاب به وی فرمود: «الحقی بسلفنا عثمان بن مظعون» آنگاه دستور داد او را در مجاورت قبر عثمان بن مظعون دفن كنند. ابن عباس می‏گوید: پیامبر(ص) كنار قبر وی نشست، در حالی كه فاطمه زهرا(س) هم در كنارش بود و می‏گریست، و آن حضرت اشك چشم فاطمه(س) را با لباس خود پاك می‏كرد. «و قعد رسول‏اللّه(ص) علی شفیر القبر و فاطمهٔ جنبه تبكی فجعل النبی(ص) یمسح عین فاطمه بثوبه رحمهٔ لها».۱۰ چنان كه اشاره شد، عثمان بن مظعون نخستین فرد از مسلمانان بود كه در بقیع دفن شد. و پس از آن قبرش نشانی برای مسلمانان گشت تا مردگان خود را در همان حوالی به خاك سپارند.
د) ابراهیم:
او از فرزندان حضرت محمد(ص) و مادرش، ماریه قبطیه بود، در ذی‏الحجه سال ۸ هجری قمری، به دنیا آمد. قابله‏اش «سلمی» و دایه‏اش «امّ‏برده» دختر منذر بن زید از بنی‏نجار بود. پیامبر(ص) به وی علاقه زیادی داشت. او یك سال و ده ماه در كنار پدر بزرگوار و مادرش بود و سپس در سال دهم هجرت فوت كرد، و در بقیع دفن شد. رسول خدا(ص) در فوت او بسیار ناراحت گردید و بر حسب اتفاق، خورشید در آن روز گرفت، و مردم نیز آن را معلول مرگ ابراهیم پنداشتند، ولی پیامبر(ص) فرمود: این چنین نیست، هرگز خورشید و ماه، برای مرگ یا حیات كسی گرفته نمی‏شود و شما در صورت مشاهده «كسوف» یا «خسوف» باید به نماز بایستید.

علی اكبر حسنی‏
پاورقی‏ها:
۱ - راهنمای حرمین شریفین ج ۵، ص ۱۴۲.
۲ - مدینه شناسی، از محمد باقر نجفی.
۳ - مستدرك حاكم، ج ۲، ص ۳۱۸ و مدینه‏شناسی.
۴ - تاریخ یعقوبی (چاپ نجف)، ج ۲، ص ۱۴۲ و نیز ج ۲، ص ۱۶۵؛ الكامل ابن اثیر، ج ۳، ص ۲۰۶؛ الفتوح، ج ۲ ص ۲۴۸ و...
۵ و۶ - مدینه شناسی ص ۳۶۶ و ۳۶۵.
۷ و۸ و۹ - سیره ابن هشام، ج ۳، ص ۲۹۵؛ اعلام الوری و تاریخ یعقوبی و طبقات الكبری، و مدینه‏شناسی ص ۳۷۵ تا ۳۶۵.
۱۰ - ترجمه: «پیامبر(ص) بركنار قبر نشست و فاطمه(س) در كنار او بود و می‏گریست پیامبر(ص) با رحمت و لطف، اشكهای فاطمه را با لباس خود پاك می‏نمود.»

منبع : فصلنامه الکترونیکی میقات حج