اهداف پوتین در خاورمیانه

در بررسی اهداف پوتین در خاورمیانه و ارتباط با سران عربی باید نگاهی به روابط گذشته روسیه و کشورهای عربی بیندازیم .تا قبل از ایجاد اتحاد جماهیر شوروی و به دست گرفتن قدرت توسط کمونیست‌های بلشویک در سال ۱۹۱۷ سیاست خارجی روسیه تزاری در قبال کشورهای عربی بیشتر متاثر از همان وصیت پترکبیر به جانشینان بود پترکبیر به جانشینان توصیه نمود که برای اقتدار روسیه باید این کشور به آبهای گرم خلیج فارس و نیز تنگه بسفر و داردانل در ترکیه تسلط داشته باشد. بیشتر تلاش تزارهای روسی در رابطه با کشورهای عربی دسترسی به آبهای گرم خلیج فارس بود.
با سقوط روسیه تزاری و پیدایش اتحاد جماهیر شوروی این سیاست هم تا حدی دنبال شد. سران کرملین در اتحاد جماهیر شوروی دست کمی از تزارها نداشتند و آنان نیز در ذهن خود به اهمیت آب‌های گرم خلیج فارس و دستیابی به تنگه بسفر و داردانل پی برده بودند. در ترکیه کمال آتاتورک با تشکیل یک نظام سکولاریستی مبتنی بر اندیشه‌های پان ترکی توانسته بود بر اوضاع سیاسی، امپراتوری تجزیه شده مسلط شود و با اتحادی که با رهبران غربی تشکیل داده بود توانسته بود راه نفود تزارهای جدید را که در لباس انترسوسیالیسم جهانی سعی در نفوذ بر بسفر و داردانل داشتند سد نماید.
در قلب خاورمیانه تشکیل رژیم صهیونیستی که تازه به معادلات منطقه‌ای وارد شده بود نیز ذهنیت منفی ملت‌های مسلمان خاورمیانه نسبت به کشورهای استعمارگر غرب و بویژه فرانسه، انگلستان و آمریکای نواستعمار سبب شد که اتحاد جماهیر شوروی نسبت به برقراری و گسترش روابط خود با جهان عرب تلاش‌‌های جدی نماید.
استالین در کنفرانس تهران که ۲۸ نوامبر تا اول دسامبر ۱۹۴۳، با شرکت روزولت ،چرچیل و استالین برگزار شد مسائل بعد از جنگ جهانی دوم را هم به بحث گذاشت و اهداف خود در مورد رسیدن به آبهای گرم را پنهان نمی‌کرد. در رابطه با تنگه‌های بسفر و داردانل نیز فشار شوروی بر ترکیه برای تجدید نظر در قرار داد مونترو(۱۹۳۶) و وضعیت این تنگه‌ها، دول غربی ‌حمایت کامل خود را از ترکیه اعلام نمودند این موضوع سبب اصل تضاد میان آمریکا و شوروی شد.
با کودتای ژنرال جمال عبدالناصر در سال ۱۹۵۲ روابط روسیه و جهان عرب وارد مرحله‌ای تازه شد. ناصر با امضای موافقت‌ نامه هایی با شوروی سابق خشم فرانسه و انگلستان را برانگیخت و سبب شد که انگلستان و فرانسه روابط خود با مصر را قطع نمایند و از کمک‌های اقتصادی به مصر جلوگیری نمایند. متقابلا ناصر کانال سوئز را ملی اعلام کرد که این یک موفقیت برای سیاست اتحاد جماهیر شوروی محسوب می‌شد.
حسنین هیکل مدیرمسئول روزنامه الاهرام با آگاهی از عملکرد سران اتحاد جماهیر شوروی از خروشچف به عنوان “تزار سرخ” نام برد در مقابل شوروی‌ها در سیاست‌های اعلامی خود بویژه در جشن‌های هفتم نوامبر در مسکو از ملت مصر دفاع می‌نمودند. در زمان خرو‌شچف، وی در دیدار با سفیر مصر گفت: “شما دم شیر انگلستان را قطع نمودید و ما نیش‌هایش را کشیدیم! حالا دیگر نه می‌تواند نعره بکشد و نه می‌تواند گاز بگیرد!”
با انقلاب عراق که توسط عبدالکریم قاسم روی داد و نیز نفوذ کمونیست‌ها در یمن نقش اتحاد جماهیر شوروی در جهان عرب روز به روز بیشتر می‌شد. با سقوط ناصر و قاسم در مصر و عراق زمینه‌های تسلط اتحاد شوروی در جهان عرب کاسته شد و بعدها در سال ۱۹۹۰ فروپاشی شوروی به آرزوهای دیرینه پترکبیر مبنی بر دسترسی به آبهای گرم پایان داد.فروپاشی شوروی سابق بر روابط روسیه با کشورهای اسلامی و عربی تاثیرگذاشت و تجزیه امپراتوری شوروی توام با تغییرات اساسی همانند بازگشت سرمایه‌داری به کشور بود.
رهبران جدید مشتاق رابطه با غرب بودند و مردم روسیه دهه ۹۰ میلادی (دوران یلتسین) را دهه از دست رفته می‌دانند گرچه در این دوران هم جایگزینی یوگنی پریماکف - یک شرق‌شناس ویژه در مسائل اسلام و اعراب می‌‌باشد- با آندره کوزیروف در سال ۱۹۹۶ تا حدی نشان از توجه روسیه به جهان عرب و اسلام داشت اما این جایگزینی درحدی نبود که معنای واقع‌گرایی را در سیاست خارجی ترسیم نماید.
با کناره‌گیری بوریس یلتسین در دسامبر ۱۹۹۹ پوتین موقتا رئیس جمهور روسیه شد و به سیاست‌های دوران یلتسین بی‌توجهی خاص نشان داد. پوتین بیش از هرچیزی خواهان بازگشت به پرستیژ بین‌‌المللی به روسیه است. حال آیا پوتین جای خالی پترکبیر، لنین و یا استالین را خواهد گرفت؟ سوالی است که تا حدی با شخصیت روحی پوتین سازگار است. پوتین به مانند دیگر رهبران گذشته تزاری یا کمونیستی دارای شخصیت اقتدارطلبی است و بارها و بارها یکجانبه‌گرایی آمریکا را به چالش طلبیده است.
سفر ولادیمیر پوتین به کشورهای عربی در نیمه دوم فوریه سال‌جاری بیانگر جایگاه جهان اسلام و کشورهای عربی در سیاست‌ خارجی روسیه خواهد بود.
- پوتین می‌داند که گسترش ناتو به شرق تاثیر مستقیمی بر امنیت ملی روسیه دارد و بارها و بارها رهبران کنونی کرملین نگرانی خود را از گسترش ناتو به شرق ابراز نمودند، این رهبران با آگاهی از این امر درصددند با برقراری رابطه با کشورهای اسلامی تا حدی از خطرات ناتو در شرق بکاهند.بویژه اینکه با حوادث یازدهم سپتامبر و موج بیداری اسلامی در کشورهای عربی نسبت به گسترش ناتو که آمریکا از اعضای اصلی آن است پوتین و رهبران کرملین سعی دارند یک نوع نگرانی مشترک را از گسترش ناتو به شرق با تشکیل اتحادی استراتژیک یا همکاری راهبری جبران نمایند.- پوتین با آگاهی از نگرانی کشورهای عربی بویژه عربستان سعودی نسبت به فشار آمریکا مبنی بر انجام اصلاحات سیاسی - اقتصادی فرهنگی و اجتماعی در ساختار عربستان سعودی و دیگر کشورهای عربی سعی دارد زمینه‌های همکاری متقابل را فراهم نماید.
- رهبران کرملین از منازعه اعراب و اسرائیل به خوبی آگاهند و می‌دانند که ایالات متحده پشتیبان اصلی سیاست‌های رژیم صهیونیستی است در این راستا سعی دارند با نزدیکی به اعراب محدودیت‌هایی در حمایت آمریکا از رژیم صهیونیستی اعمال نمایند.
- پوتین به خوبی از احساسات ضد آمریکایی اعراب بویژه بعد از اشغال عراق آگاه است و سعی دارد با برقراری روابط اقتصادی و سیاسی با رهبران عرب و تاثیر گذاشتن بر افکار عمومی جوامع عربی مقدمات محبوبیت روسیه در نزد افکار عمومی جوامع عربی را فراهم نماید.
- پوتین نسبت به عکس‌العمل دیگر قدرت‌های تاثیرگذار برمعادلات جهانی از جمله اتحادیه اروپایی چین، هند نسبت به هژمونی آمریکا آگاه است، و سعی دارد از طریق تجدید مناسبات روسیه و اعراب، از دیگر رقبای جهانی خود عقب نماند.
- پوتین نسبت به نقش خاورمیانه در معادلات جهانی آگاه است بویژه اهمیت ژئو اکونومیکی و ژئو استراتژیکی این منطقه در افزایش یا کاهش قدرت ملی یک کشور، و سعی دارد به مانند پترکبیر و استالین با گسترش روابط با اعراب قدرت ملی روسیه را بالا برد و پرستیژ جهانی روسیه در معادلات جهانی را زنده نماید و با جای خالی نکردن در خاورمیانه سعی دارد از نفوذ روزافزون ایالات متحده در این منطقه جلوگیری نماید.
- پوتین با آگاهی از مشارکت‌ غربی‌ها در توسعه سرمایه‌گذاری در بخش انرژی می‌خواهد با اتحاد با کشورهای عربی و اسلامی و تشکیل اوپک گازی بویژه با پی بردن به نقش قطر، سعی دارد فضای حیاتی برای آینده روسیه به وجود آورد.
- پوتین با آگاهی از خریدهای تسلیحاتی کشورهای عربی از کارخانه‌های کشورهای غربی سعی دارد که از بازار رقابت اسلحه عقب نماند و سعی دارد با برپا نگه داشتن بازارهای تسلیحاتی خود بازار اسلحه روسیه را در خارج حفظ نماید. گرچه کشورهای عربی با روابط اقتصادی که در زمینه خرید تسلیحات از آمریکا دارند تا حدی از توجه خود به صنایع تسلیحاتی روسیه بی‌توجه ماندند اما روسیه در این زمینه نمی‌‌خواهد بیکار بماند.
با بررسی پیشینه روابط اعراب و روس‌ها به این نتیجه می‌رسیم که یک نوع “احساس ارتباط متقابل” در لابه‌لای سفرهای پوتین به کشورهای عربی وجود دارد. از یک طرف روس‌ها با بحران ناشی از کسب پرستیژ در معادلات جهانی مواجه‌اند که شخص مقتدر پوتین و مردم زیاده‌خواه روسیه درصددند آن را بازیابی نمایند تا به نوعی از یکجانبه‌گرایی آمریکا بکاهند و از طرف دیگر بی‌اعتمادی رهبران کشورهای عربی به سیاست‌های آمریکا نسبت به حل مسائل استراتژیک منطقه خاورمیانه و احساسات ضد آمریکایی که بعد از جنگ عراق در کشورهای عربی به وجود آمد سران دول عربی به این نتیجه رسیدند که برای کاستن از فشار آمریکا باید متحدی نزدیک حداقل به عنوان یک اهرم فشار در برابر آمریکا و غرب پیدا کنند. روسیه با عضویت ناظر در سازمان کنفرانس اسلامی، حمایت از پیروزی حماس، ارائه طرح “مشارکت کشورهای خاورمیانه و کشورهای ذی‌نفوذ خارجی را برای حل بحران دیرینه این منطقه” در مقابل طرح خاورمیانه بزرگ و مخالفت با جنگ عراق می‌توانست متحد خوبی برای کشورهای عربی باشد تا از شدت فشارهای ایالات متحده بکاهند.
در ارزیابی موفقیت یا عدم موفقیت سفر پوتین به سه کشور عربی در نیمه دوم فوریه سال‌جاری باید گفت این مسئله به “درک متقابل طرفین” بستگی دارد اگر دو طرف درک متقابلی از نیازها و خواسته‌های همدیگر داشته باشند و در عملیاتی نمودن این نیازها و خواسته‌ها “منافع متقابل” را در نظر بگیرند آنگاه می‌توان امیدوار بود که نتایج سفر پوتین مثبت و سازنده است، در غیر این صورت نه کشورهای عربی سودی از این روابط می‌برند و نه روس‌ها.

هادی محمدی ‌فر

منبع : روزنامه رسالت