زیبایی های صنایع دستی اقوام گلستان در یک نگاه

اقوام مختلف استان گلستان كه هر یك فرهنگ، آداب و رسوم و صنایع دستی خاص خود را دارند، ابداع‌كننده و ادامه‌دهنده حیات بسیاری ازصنایع دستی منطقه و كشور هستند. در این زمینه بافت قالی، قالیچه و پشتی تركمن، ابریشم‌بافی، نواربافی، ساخت دوتار تركمن، پلاس بافی، جاجیمچه، زیورآلات، سوزن‌دوزی تركمن و بلوچ، نمدمالی، قلمزنی و قلاب‌بافی بخش كوچكی از این زیباییهای دست ساز است. در استان گلستان هم‌اكنون دو گونه رشته‌های صنایع دستی كه به آن بومی و غیربومی گفته می‌شود رواج دارد، هر چند برخی از آنها منسوخ شده و در حال فراموشی است.
از این میان "قالی و قالیچه تركمن، نمدمالی علی‌آباد، رودوزی‌های كتول، زیورآلات تركمن، سوزن‌دوزی شاهكوه، شیشه‌گری، مسگری، نمدمالی تركمن، سرپرده، پشتی و پلاس تركمن، ابریشم‌بافی رامیان و مینودشت، ساخت ساز دوتار، سوزن‌دوزی تركمن، سفالگری، ابریشم‌بافی تركمن، نواربافی تركمن، خورجین‌بافی، جوال، جاجیم، لباس محلی، زین‌سازی ، پوستین دوزی، چوغا (پوشاك سنتی) بیلیش‌دوزی و چیغ‌بافی" از صنایع دستی بومی این منطقه است.
حصیربافی، ورنی‌بافی، مینیاتور، ملیله‌دوزی، مفرش، چنته‌بافی، گلیم‌بافی، گلیمچه، سكمه‌دوزی (چشمه دوزی)، قالی گل برجسته، رنگرزی، معرق، نازك كاری، منبت، خراطی، تكه‌دوزی، قلاب بافی، ابریشم دوزی ( خامه دوزی)، قیطان دوزی، سوزن‌دوزی بلوچ، منجق‌دوزی، ده‌یك‌دوزی"، از صنایع دستی غیر بومی این استان محسوب می‌شود.
در این زمینه هنرهایی چون "گلابتون دوزی، آجیده‌دوزی، بردری دوزی، سرمه- دوزی، مرواریددوزی، رفوگری فرش، قلمزنی، گبه‌بافی، نقشه‌كشی قالی و گلیم، كاشی، مجسمه‌سازی، افزار فلزی، تذهیب، توربافی، حكاكی نقاشی، منبت معرق، زرگری، تراش سنگهای قیمتی و نیمه‌قیمتی و صحافی سنتی نیز باید به این مجموعه افزوده شود.
درابریشم‌بافی پارچه‌های ابریشمی الوان به صورت طاقه‌ای به طول ‪ ۲/۵‬متر و عرض ‪ ۳۰‬تا ‪ ۴۰‬سانتیمتر با ابزاری چون ماكو، ماسوره، شانه تهیه می‌شود.
مواد اولیه این هنر صنعت الیاف ابریشمی الوان، نخهای طلایی و نقره‌ای است كه با ابزاری به نام "دار، نورد، شانه، قرقره، ماكو و ماسوره" انجام و برای استفاده درلباس، روسری، شال گردن، چادرشب، حوله و سفره كاربرد دارد.
این هنر بیشتر در مناطق شرق استان گلستان همچون رامیان، مینودشت، كلاله و نیز منطقه شاهكوه رواج دارد.
نواربافی كتول خاص منطقه كتول در حوزه شهرستان علی‌آبادكتول است و برای تزئین حاشیه لباسهای سنتی و مصارف تزئینی دیگر با استفاده از نخ گلابتون توسط كارگاه مخصوص و سیم گلابتون بافته می‌شود.
نخ گلابتون طلایی یا نقره‌ای، كاموای سیاه و سفید مواد اولیه آن بوده و با استفاده ازكارگاه نواربافی، نی‌تراش خورده‌كوچك و سیم گلابتون تولید می‌شود.
دوتار تركمن ساز مخصوص تركمنها بوده و دارای دو سیم و ‪ ۱۱‬پرده است كه با چوب، استخوان و سیم توسط مغار و سوهان و چكش ساخته می‌شود. چوب توت و گردو، چسب، سیم، استخوان یا شاخ بز از مواد اولیه ساخت آن بوده و با ابزاری همچون اره، سوهان، سمباده، مغارهای قاشقی و چكش ساخته می‌شود. این ابزار بیشتر در مناطق تركمن‌نشین ازجمله شهرستانهای گنبدكاووس، كلاله، بندرتركمن و آق قلا تولید می‌شود.
پلاس نوعی گلیم بدون پرز با نخ پشمی است و نقوش آن ساده و هندسی بوده و با رنگهای مختلف به صورت تخت و برجسته توسط دار و شانه و قیچی برای استفاده به عنوان زیرانداز و كیف بافته می‌شود.
در بافت پلاس، پشم مهمترین ماده اولیه بوده و توسط هنرمندان بافنده با استفاده از دار، شانه و قیچی برای مصارفی چون زیرانداز، كیف و پشتی (قارچین) در شهرستانهای گنبد، كلاله، آق قلا و بندرتركمن بافته می‌شود. و اما باید گفت قالی و قالیچه تركمن كه مهمترین و معروفترین هنر صنعت این منطقه بشمار می‌رود، دست‌بافی پرزدار است كه از طریق درگیری تار و پود و پرز با نقوش هندسی روی دار افقی بافته می‌شود. مواد اولیه فرشهای زیبای تركمن پشم، كرك، نخ پنبه‌ای و نخ ابریشم بوده كه هنرمندان آن را با كمك ابزاری همچون دار (قورمه)، قلاب (كسر)، قیچی (سنی) و شانه (داراق) به فرشی زیبا تبدیل كرده كه هنوز در خانه بسیاری از ایرانیان با افتخار "زیبا و دست بافت بودن" استفاده می‌شود. این هنر علاوه بر زیرانداز بودن به عنوان قارچین (پشتی) و سرپرده نیز كاربرد داشته و تولید آن مربوط به مناطق تركمن‌نشین گلستان می‌شود.
جاجیمچه یا جاجم نیز دستبافتی ضخیم و بدون پرز از جنس پشم و پنبه و دارای چله كشی بلند است كه به صورت راه‌راه و رنگین برای مصارفی چون زیرانداز و پادری بافته می‌شود.
ابزار مورد نیاز برای بافت جاجیمچه شامل چرخ، شانه، ماسوره، گورد و ماكو بوده و بیشتر در روستای زیارت شهرستان گرگان تولید می‌شود
سفالدر این میان برخی از صنایع دستی منطقه نیز به مرور زمان به فراموشی سپرده شده كه از آن جمله سفالگری است. گفته می‌شود دوره تاریخی سفال جرجان در دوره صفوی پایان یافته است.
سفال به مواد یا قطعات و تولیداتی گفته می‌شود كه از خاك رس وبا استفاده از ابزارهای سفالگری و چرخ آماده و در كوره پخته می‌شود و مواد اولیه آن تنها خاك رس و آب است.
شیشه‌گری نیز كه متعلق به قرون سوم تا ششم هجری است، شامل محصولاتی بوده كه از طریق شكل دادن سیلیس و دیگر مواد معدنی در كوره و باروش دمیدن توسط لوله مخصوص و ابزار دیگر برای ساخت انواع ظروف كاربردی و تزئینی استفاده می‌شد. مواد اولیه آن "سیلیس، خورده شیشه، اسید بوریك، عناصر ذوب‌كننده ، تثبیت‌كننده و سفیدكننده " بوده و با ابزاری همچون "بوری، میزكار، قاشق چوبی، دستگاه آب، انبر، پنس، واگیره و قالب" ساخته می‌شد. مناطق تولید این هنر جرجان قدیم بوده است.
مسگری از دیگر هنرهای منسوخ گرگان است كه براساس اعلام سازمان میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی گلستان فقط یك كارگاه از آن باقی مانده است. ظروف مسی در گذشته در امور روزمره استفاده می‌شد و امروزه نیز در برخی مراسم در ماههای محرم یا رمضان مورد استفاده قرار می‌گیرد.
شاید یكی از دلایل منسوخ شدن این صنعت، جایگزین شدن فلزات سبكی چون روی و آلومینیوم به جای آن باشد.
از منظر دیگر برای احیا و ادامه برخی از صنایع دستی منطقه در سالهای اخیر توسط سازمان میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی گلستان اقداماتی ازجمله با برگزاری دوره‌های آموزشی انجام شده است.

منبع : روزنامه تفاهم