پیدایش جنگل

تعریف جنگل و انواع آن جنگل منطقه وسیعی پوشیده از درختان، درختچه‌ها و گونه‌های علفی است که همراه با جانوران وحشی نوعی اشتراک حیاطی گیاهی و جانوری را تشکیل داده و تحت‌تأثیر عوامل اقلیمی و خاکی قادر است تعادل طبیعی خود را حفظ کند.
حداقل سطحی که برای تشکیل جنگل از نظر علمی لازم است بسته به نوع گونه درختی، شرایط محیطی و غیره تغییر می‌کند. این مساحت در شرایط معمولی حداقل ۳/۰ هکتار (۳ هزار متر مربع) است. واژه ”جنگل“ از زبان سانسکریت است و به اکثر زبان‌های اروپائی نیز وارد شده است و معنای جنگل طبیعی و بکر را می‌دهد. جنگل بسته به نوع پیدایش آن و خصوصیات ساختاری به جنگل بکر، جنگل طبیعی، جنگل مصنوعی یا جنگل دست کاشت طبقه‌بندی می‌شود.
جنگل بکر یا دست‌نخورده، جنگلی است که بدون دخالت انسان به‌وجود آمده است و ترکیب گونه‌های درختی و درختچه‌ای و علفی آن طوری است که وضعیت کاملاً طبیعی را نشان می‌دهد. چوب و سایر فرآورده‌های آن در همان سیستم طبیعی تجزیه شده و به خود جنگل برمی‌گردد. به‌عبارت دیگر از جنگل بکر هیچ‌گونه موادی (زنده یا غیرزنده) به خارج از آن حمل نمی‌شود.
رویش چوبی جنگل‌های بکر که به حالت تعادل رسیده باشند عملاً صفر است، یعنی همان‌قدر که چوب و سایر موادآلی تولید می‌شود همان‌قدر هم تجزیه می‌شود و یا می‌پوسد، به‌عبارت دیگر چرخه رفت و برگشت مواد در یک جنگل بکر چرخه‌ای بسته است.
در جنگل بکر بین تولیدکنندگان (گیاهان)، مصرف‌کنندگان (جانوران) و تجزیه‌کنندگان (جانوران ریز) یک اشتراک حیاتی متقابل و پایدار برقرار است. جنگل‌های بکر از تنوع زیستی بالائی برخوردارند و دارای اطلاعات ژنتیکی ارزشمندی هستند که تا به امروز بسیاری کشف نشده است. امروز ارزش جنگل‌های بکر بسیار زیاد است هر چند که متأسفانه روند تخریب کمی و کیفی آنها در دنیا رو به افزایش است.
امروزه سعی بر این است که جنگل‌های بکر باقی مانده بر روی کره‌زمین را حفظ و زا آنها به‌عنوان ذخیره‌گا‌ه‌های اطلاعات ژنتیکی و تنوع زیستی استفاده شود. امروزه تبدیل جنگل‌های بکر به جنگل‌های صنعتی قابل توجیه نیست و نگهداری آنها حتی از نظر اقتصادی نیز توجیه‌پذیر است.
جنگل طبیعی، جنگلی است که بدون دخالت انسان به‌وجود آمده است ولی انسان به‌طور مستقیم یا غیرمستقیم در آن دخالت (بهره‌برداری) کرده است.
جنگل‌های بکر، دست‌خورده و بهره‌برداری شده تبدیل به جنگل‌های طبیعی می‌شوند. به‌عبارت دیگر جنگل‌های طبیعی، جنگل‌های بکر دست خورده هستند. ترکیب درختان و سن آنها و تنوع گونه‌های گیاهی و جانوری در یک جنگل طبیعی با جنگل بکر متفاوت است و عموماً جنگل طبیعی از نظر زیست‌محیطی فقیرتر از جنگل بکر است. با وجود این جنگل‌های طبیعی قادر هستند چشم‌اندازهای طبیعی هر منطقه را حفظ کرده و در اکثر موارد از جنگل‌های مصنوعی یا دست‌ کاشت غنی‌تر و پایداتر باشند.
جنگل‌های مصنوعی یا دست کاشت یا جنگل انسان‌ساخت جنگلی است که به دست انسان و با هدف مشخصی ایجاد شده است و هدف از ایجاد آن تولید چوب، ایجاد مناظر طبیعی، حفظ آب و خاک، ایجاد مناطق تفریحی و تفرجی و غیره است.
جنگل مصنوعی معمولاً به‌صورت نهال کاری (درختکاری) به‌وجود می‌آید، هر چند این جنگل‌ها را می‌توان با کاشت بذر نیز به‌وجود آورد. تجربه شده است جنگل‌های مصنوعی که با این روش به‌وجود آمده‌اند پایدار و نزدیکتر به جنگل‌های طبیعی هستند. جنگل‌های مصنوعی که با همه ایجاد شده، قلمستان نامیده می‌شود (مثل قلمستان‌های صنوبر در بسیاری از نقاط کشور). البته باید متذکر شد که قلمستان‌ها در اکثر نقاط دنیا از نظر حقوقی جزء جنگل‌ها محسوب نمی‌شوند. امروزه ایجاد جنگل‌های مصنوعی در دنیا از اهمیت بالائی برخوردار است چرا که به افزایش نیاز چربی در جهان پاسخ می‌دهد.
چنانچه جنگل‌هائی در زمین‌های زراعی و بایر با هدف تولید چوب با استفاده از روش‌های پیشرفته زراعی از قبیل شخم زمین، کود دادن و غیره ایجاد شده باشد به آن زراعت چوب اطلاق می‌شود. حجم زراعت چوب در زمین‌های غیرجنگلی در تمام دنیا در حال افزایش است. علاوه بر سه نوع جنگلی که تعاریف آن ذکر شد در کشور ما از اصطلاح ”بیشه“ هم استفاده می‌شود. ما بیشه را معمولاً برای پوشش گیاهی به‌کار می‌بریم که اطراف رودخانه و شیار دره‌ها در مناطق خشک ظاهر می‌شوند. این واژه به تجمع درختچه‌ها و نیزارها نیز اطلاق می‌شود.
● پیدایش جنگل و طبقه‌بندی آن
جنگل‌های دنیا از حدود ۱۴۰-۶۰ میلیون سال پیش به‌وجود آمده‌اند. بسته به نوع درختان تشکیل‌دهنده، جنگل‌های دنیا را به دو نوع سوزنی‌برگ و پهن‌برگ تقسیم می‌کنند.
جنگل‌های سوزنی برگ دنیا قدیمی‌تر از جنگل‌های پهن‌برگ هستند و پیدایش اولیه این جنگل‌ها در دوران دوم زمین‌شناسی در دوره کرناسه یعنی حدود ۱۴۰ میلیون سال قبل رخ داده است. جنگل‌های پهن‌برگ در مقابل جنگل‌های سوزنی برگ تکامل یافته در عین حال جدیدتر هستند. این جنگل‌ها در دوران سوم زمین‌شناسی در حدود ۶۰ میلیون سال پیش به‌وجود آمده‌اند. از آن زمان تاکنون جنگل‌های دنیا دائماً در حال تحول و تکامل بوده و اگر انسان در روند آن دخالتی نداشته باشد سیر تحول و تکامل آنها همچنان ادامه خواهد یافت.
در اواخر دوران سوم زمین‌شناسی اقلیم کره‌زمین رو به سردی گذاشت به‌طوری که در اوایل دوران چهارم بارش‌های آسمانی اکثراً به‌صورت برف درآمد و به‌خصوص در عرض‌های جغرافیائی بالاتر از ۴۰ درجه شمالی و یا ترافعات بالای ۳ تا ۴ هزار متری عرض‌های پائینی‌تر، یخچال‌های طبیعی تشکیل شدند و به‌تدریج رشد کردند، به‌عبارت دیگر دوران یخبندان به‌وجود آمد.
یخچال‌های طبیعی اکثر جنگل‌های مناطق مذکور (بالاتر از ۴۰ درجه عرض شمالی) را در زیر خود مدفون ساختند. با گرم شدن آب‌وهوای کره‌زمین یخچال‌ها ذوب شدند یا به‌اصطلاح عقب‌نشینی کردند و پس از مدتی دوباره بر اثر سرد شدن اقلیم یخچال‌ها شروع به پیشروی کردند. در طول یک میلیون سالی که از اوایل دوران چهارم می‌گذرد چهار دوره یخبندان به‌وجود آمد. در این زمان کلیه جنگل‌هائی که بالاتر از عرض ۴۰ درجه بودند از بین رفتند.
آخرین دوره یخبندان در حدود ۱۸ هزار سال پیش به اتمام رسید و هوای زمین رو به گرم شدن نهاد. جنگل‌های ایران خصوصاً جنگل‌های شمال کشور در این مدت از هجوم یخچال‌ها در امان ماندند و به توسعه خود ادامه دادند ولی اکثر جنگل‌های کنونی اروپا پس از پس روی آخرین یخچال‌ها به‌وجود آمدند، به‌عبارت دیگر جنگل‌های کنونی کشورهای اروپائی شمال آمریکا و آسیای‌شمالی جنگل‌هائی ”جوان“ هستند و قدمت تکاملی آنها به ۱۹۰ هزار سال نمی‌رسد.
با توجه به طول تحول و تکامل جنگل‌های دنیا ”جنبش قاره‌ای“. نوسانات اقلیمی در سطح کلان و عوامل دیگر، امروزه پنج نوع جنگل در دنیا قابل تفکیک است.
▪ این جنگل‌ها از قطب شمال به طرف استوا عبارتند از:
۱) جنگل‌های سوزنی‌برگ مناطق سرد نیمکره شمالی (جنگل‌های بوره‌آل)
۲) جنگل‌های پهن‌برگ خزان‌کننده (سبز تابستانه) مناطق معتدله (جنگل‌های راش و بلوط)
۳) جنگل‌های همیشه سبز مناطق مدیترانه‌ای (جنگل‌های زربین و زیتون)
۴) جنگل‌های پهن برگ مناطق نیمه‌استوائی (همیشه سبز و سبز بارانی)
۵) جنگل‌های پهن‌برگ مناطق استوائی (همیشه سبز بارانی)
در کشور پهناور ما به‌دلیل پستی و بلندی فراوان و اقلیم متنوع سه نوع از جنگل‌های پنجگانه دنیا وجود دارد. جنگل‌های سبز تابستانه راش و بلوط در شمال ایران، جنگل‌های همیشه سبز مدیترانه‌ای (جنگل‌های زربین و زیتون) در شمال و جنوب غرب و همچنین جنگل‌های پهن‌برگ گرمسیری مختص مناطق نیمه‌استوائی مثل جنگل‌های کهور و کنار و جنگل‌های ماندابی (مانگرو) در جنوب.
▪ به‌طور کلی علل پدید آمدن جنگل‌های پنجگانه دنیا عبارت است از:
شرایط کلی تحول و تکامل تاریخ از دوران سوم، پدیده قاره‌زائی در این دوران و همچنین شرایط کلی اقلیمی و خاکی حاکم بر نقاط مختلف کره‌زمین که در این مورد نقش اساسی دارند. طبقه‌بندی ساده‌تر و گزیده‌تر، طبقه‌بندی جنگل‌های دنیا به سه نوع، جنگل‌های سوزنی برگ، جنگل‌های پهن برگ و جنگل‌های آمیخته سوزنی‌برگ و پهن‌برگ است.
● پیدایش جنگل‌ها
پیدایش جنگل‌ها در تمام نقاط کره زمین یکسان نیست. اصولاً برای ایجاد جنگل در یک منطقه، شرایط زیست‌محیطی خاصی مورد نیاز است.
▪ این شرایط عبارتند از:
حرارت و رطوبت کافی، منظور از حرارت کافی، برای پیدایش جنگل در یک منطقه وجود حداقل ۲ ماه گرم در سال است که به مدت ۶۰ روز درجه حرارت روزانه به‌طور متوسط از ۱۰ درجه بالاتر باشد، وجود رطوبت کافی، یعنی بارندگی به مقدار کافی نیز ضرورت دارد ه برای رشد جنگل خوب حداقل به ۶۰۰ میلی‌متر بارندگی در سال نیاز دارد و از این مقدار حداقل نیمی از آن باید در دوره رشد گیاهی، یعنی دوره گرم سال (بهار و تابستان) ریزش کند. به‌طور مثال مناطق شمالی کشور ما این شرایط را دارند و به همین دلیل ما از آستارا در غرب گیلان تا جنگل گلستان در شرق استان گلستان جنگل‌های انبوه پهن برگ راش و بلوط داریم. حال چنانچه میزان بارندگی سالانه بین ۳۰۰ تا ۶۰۰ میلی‌متر باشد جنگل‌های به‌اصطلاح کم‌پشت یا تنک ظاهر می‌شوند. (مثل اکثر جنگل‌های منطقه زاگرس در غرب و جنوب‌غربی کشور).
جنگل‌های کویری با گونه‌هائی شبیه تاغ و گز قادر هستند حتی با بارندگی ۱۰۰ تا ۲۰۰ میلی‌متر در سال ظاهر شوند. این جنگل‌ها، دیگر قدرت تولید زیاد چوب را نداشته و بیشتر از نظر حفاظت خاک و جلوگیری از فرسایش اهمیت دارند.
در مناطق استوائی حرارت کافی در تمام طول سال وجود دارد و میزان بارندگی سالانه اکثراً بیش از ۲ هزار میلی‌متر است و این امتیاز سبب پیدایش جنگل‌های انبوه و غنی از گونه‌های مختلف درختی می‌شود.
▪ به‌طور کلی در کره زمین دو نوار جنگلی مهم وجود دارد:
نوار جنگلی استوائی که بیشترین تمرکز این جنگل‌ها در آمریکا‌ی‌جنوبی (برزیل)، آفریقای غربی و مرکزی (کلنگو) و آسیای جنوب‌شرقی (اندونزی) است و نوار جنگلی دیگر که جنگل‌های سوزنی برگ مناطق سرد را در نیمکره شمالی دربرمی‌گیرد و شامل کشورهای کانادا، اسکاندیناوی و روسیه (سیبری) است. این جنگل‌ها از نظر تولید چوب‌های صنعتی و خمیر کاغذ و مقوا اهمیت دارند.
در مقابل، جنگل‌های استوائی از نظر تنوع زیستی و ژنتیکی و گیاهان داروئی اهمیت درند و نقش این جنگل‌های را اقلیم کره‌زمین (بادهای پاسات) در حال افزایش است. امروزه حفاظت از تنوع زیستی در جنگل‌ها، استفاده از اطلاعات ژنتیکی و خواص داروئی گیاهان جنگلی و حفظ تعادل زیستی بین گیاهان و جانوران وحشی جزء اهداف کلی کشورهای جهان است که بعد از کنفرانس ”ریودوژانیرو“ در سال ۱۹۹۲ کنوانسیون‌های مختلف را امضاء کرده‌اند و می‌کوشند با مدیریت صحیح از جنگل‌های دنیا چه از طریق حفاظت و چه از طریق بهره‌برداری به روش‌های همگام با طبیعت شرایط لازم و کافی را برای توسعه پایدار در اکوسیستم‌های طبیعی به‌وجود آورند.

مهندس مرجان رازقی

منبع : نشریه بین المللی فنی مهندسی ایران