جمعه, ۱۰ فروردین, ۱۴۰۳ / 29 March, 2024
مجله ویستا


علل زوال ساسانیان


علل زوال ساسانیان
نویسنده کتاب، کلاوس شیپمان متولد سال ۱۹۲۴ در کیل آلمان است. وی بعد از گذراندن تحصیلات ابتدایی و متوسطه در زادگاه خود هامبورگ و گوتینگن، در رشته اقتصاد و حقوق در دانشگاه مونیخ و هامبورگ به تحصیل پرداخت. در سال ۱۹۵۳ در فرانسه و انگلستان و در سال ۱۹۵۵ در آمریکا به تحصیلات خود در تاریخ، حقوق و علوم سیاسی ادامه داد تا اینکه در سال ۱۹۵۷ موفق به اخذ دکترا در رشته حقوق از دانشگاه هامبورگ شد.
وی همچنین در سال های ۱۹۵۹ - ۱۹۵۸ مسوول کارکنان شرکت سهامی صنعت کاغذ در هامبورگ شد، اما مسافرت۹ ماهه ای ( ۱۹۶۰ ـ ۱۹۵۹ ) به خاورمیانه او را به کلی از مسیر تحصیلی اش جدا کرد و بر آن شد تا به رشته باستان شناسی رو آورد. پس از بازگشت از سال ۱۹۶۱ در رشته باستان شناسی خاورمیانه در دانشگاه گوتینگن شروع به تحصیل کرد و در سال ۱۹۶۹ در رشته باستان شناسی خاورمیانه با گرایش ایران موفق به اخذ درجه دکترا شد و از سال ۱۹۷۲ با درجه استادی در دانشگاه گوتینگن به تدریس پرداخت.
از آثار این نویسنده می توان از آتشکده های ایران ( ۱۹۷۱ )، مبانی تاریخ پارتیان (۱۹۸۰)، مبانی تاریخ ساسانیان ( ۱۹۹۰ ) و نقش برجسته های الیمایی ایران از دوره اشکانی (۱۹۸۵ ) نام برد. ولی از آنجا که کلاوس شیپمان متخصص حقوق سیاسی نیز هست، از این رو نظراتش در مورد مناسبات دیپلماتیک و جنگی دو کشور ایران و روم از دیدگاه حقوق بین الملل اهمیت و سنگینی خاصی به کتاب کم حجم، اما دقیقش می دهد.
کتاب مبانی تاریخ ساسانیان توسط کیکاووس جهانداری که فارغ التحصیل رشته زبان های خارجی از دانشگاه ادبیات تهران است تاکنون به نشر مقالات مختلف و ترجمه آثار ادبی و همچنین سفرنامه ها و تاریخ ایران پرداخته است. وی همچنین از آغاز تاسیس مرکز دایره المعارف بزرگ اسلامی به آن پیوست و هم اکنون نیز در آن موسسه فعالیت دارد.
این کتاب ادامه دیگری است که درباره مبانی تاریخ پارتیان انتشار یافت. ساختار و فصل بندی هر دو اثر مشابه یکدیگر است، فقط بازیگران آنها با یکدیگر تفاوت دارند. در اینجا سخن از قومی در میان نیست که محققان درباره آن کوتاهی کرده باشند. با دولت ساسانی، دوران شرق کهن به آخرین نقطه اوج و اعتلای خود می رسد. پس از ساسانیان فصل دیگری از تاریخ جهان و عصر جدیدی آغاز می شود، اسلام، حال دیگر عرب ها پای برعرصه تاریخ جهان گذارده اند.
در بسیاری از نشریات از ساسانیان به عنوان وارثین هخامنشیان یاد می کنند، یعنی اینکه، پارتی ها را نایده می گیرند و درباره آنها سکوت می کنند. چنین شیوه برخوردی تازگی ندارد، بلکه در مورد مورخین اسلامی و همچنین ادبیات و نوشته های فارسی نیز وضع چنین است، مثلا فردوسی در شاهنامه می گوید؛ که از پارتی ها در وقایع نامه ها ذکری نشده است. پارتی ها به هیچ وجه عنصری خارجی در تاریخ ایران کهن به شمار نمی آیند و ساسانیان کامل از لحاظ سیاسی و نیز هنری با تحولات اسلاف خود، یعنی پارتی ها، پیوستگی دارند. طبق تحقیقات جدید بی هیچ تردیدی می توان به چنین نتیجه ای رسید.
در قیاس با پارتی ها مواد و مدارک باستان شناسی بیشتری درباره ساسانیان موجود است، از قبیل تاسیسات فراوان شهری، کاخ ها، معابد، کتبیه ها، نقش برجسته های سنگی و همچنین بسیاری از آثار هنری کوچک تر، با این وجود تنها یک کتاب معیار درباره ساسانیان موجود است. منظور کتاب ایران در دوره ساسانیان اثر آرتور کریستنس، دانشمند دانمارکی است که در سال ۱۹۳۶ به چاپ رسید و در سال ۱۹۴۴ چاپ دوم آن با تجدید نظر و افزوده ها منتشر گردید.
از سوی دیگر ساسانیان در اثر منتشره همواره فقط به صورت فصلی از تاریخ ایران مورد توجه قرار گرفته اند، چرا که از زمان نامبرده که اکنون ۴۵ سال از آن می گذرد هیچ تک نگاری جامع دیگری درباره ساسانیان به چاپ نرسیده است و این امر به رغم آنکه درباره هریک از مسائل آنان و کشفیات جدیدی از آن دوران، تحقیقات نو به تعداد فراوان وجود دارد، به سهولت توضیح پذیر نیست و احتمالا تعداد کثیر تحقیقات متفرق در زمینه های باستان شناسی و تاریخ هنر مانع از آن شده است که محققین به ساسانیان روی آوردند، شاید هم این حقیقت، که پس از جنگ دوم جهانی، ساسانیان در عالم تحقیق به صورت مد در نیامدند، سبب شده باشد که مرکز ثقل باستان شناسی ایران بیشتر به دوره های پیش از تاریخ روی آورده باشد.
منابع تاریخ ساسانیان را باید از میان انواع و اقسام اسناد و مدارک به دست آورد، هرچند که در قیاس با عهد پارتیان وضع مساعد تر است و منابع بیشتری وجود دارد. مهمترین منبع درجه اول کتبیه های گوناگون ساسانی است که آنها را در سنگ کنده اند. مسلم است که به هنگام ارزیابی این کتبیه ها همواره باید در نظر داشت که همه اینها به علل سیاسی و تبلیغاتی نوشته شده اند. جالب توجه اینکه این کتبیه ها مربوط به اوایل دوران استقرار ساسانیان هستند، اما بخوبی مشخص نیست که چرا فرامانروایان بعدی به نوشتن کتبیه نپرداخته اند. شاید که از وسایل بیانی دیگری مانند پوست یا کتاب استفاده می کرده اند که از بین رفته اند.
قدیمی ترین کتیبه سه زبانی ( پارتی، فارسی میانه، یعنی ساسانی و یونانی ) در نقش رستم در حوالی تخت جمشید به صورت نقش برجسته تعبیه شده است که مضمون آن انتصاب اردشیر نخستین پادشاه ساسانی است. کتیبه بسیار کوتاه و فقط حاکی از آن است که اشخاص تصویر شده عبارت اند از؛ اردشیر و اهورا مزدا. در همان نزدیکی، که به کعبه زردشت موسوم است، ساختمانی برج مانند از روزگار هخامنشیان. گسترده ترین کتیبه های مربوط به دوران ساسانیان وجود دارند.
این کتیبه ها در سال ۱۹۳۶ ضمن بیرون آوردن و آزاد کردن کامل بنا توسط هیات تحقیقی آمریکایی تخت جمشید زیر نظر ا.ف. اشمید کشف شد. صحبت بر سر یک کتیبه سه زبانی ( پارتی، فارسی میانه و یونانی ) شاپور اول ( ۲۷۲ـ ۲۴۲ م )، نوعی تارخ آمیخته به افسانه است که در آن شاه بیش از هر چیز دیگر درباره لشکرکشی های خود سخن می گوید. به کرات این کتیبه را ترجمه و تفسیر کرده اند، مع هذا تاکنون از نظر فهم مطلب بعضی از مشکلات آن برطرف نشده است.کتاب ۱۸۹ صفحه ای یاد شده شامل هفت بخش منابع، تاریخ ساسانیان در دولت ساسانی، سپاه و هنر از بخش های کتاب است.
در جمع بندی بخش تاریخ ساسانیان آمده است؛ اگر بخواهیم به تراز نامه تاریخ ساسانیان اشاره شود اینکه این دولت حدود ۴۲۰ سال دوام داشته است. تاریخ شرق قدیم با زوال ساسانیان به پایان می رسد. ساسانیان به هر حال از لحاظ سیاسی و نیز از جنبه فرهنگی به دنبال پارتیان می آیند. فرهنگ و تمدن شرق قدیم با دولت ساسانی بار دیگر به نقطه اعتلا رسید و نیز بیزانس و روم تحت تاثیر شرق و تحت تاثیر ساسانیان قرار گرفتند.
حال این پرسش مطرح است که چنین دولت نیرومندی چگونه به این شتاب منقرض شد ؟ علل مختلفی در این موضوع دخیل بوده است. مرزهای شرقی پشت سرهم با فشارهای قبایل چادر نشین در محاصره قرار گرفته اند. یک خطای کوچک دیگر از میان برداشتن دولت عربی لخیمه توسط خسرو دوم است و این دولتی بود که تا آن لحظه متحد باوفای ساسانیان به حساب می آمد و نوعی دولت پوشالی بین ساسانیان و بدوی ها به شمار می رفت. دیگر اینکه، قدرت بزرگ امرای دست نشانده قابل ذکر است که اغلب چه موجه و چه غیر موجه، با رفتار خود دولت را تضعیف کردند.
علت دیگر زوال و انقراض آنان، طبیعتا حمله عرب ها با دین جدیدشان بود که از آن رهگذر چنان نیرویی می گرفتند که به آنها امکان پیروزی سریع را می داد. مجموع این علت ها دولت ساسانی و مردم آن را خسته و فرسوده کرد. یکی از بخش های خواندنی کتاب فصل دین در دولت ساسانی است. یکی از پرسش های بی پاسخ در دوره ساسانی این است که آیا دین زردشت دین دولتی بوده است یا نه.
از کتیبه بزرگ شاپور اول در کعبه زردشت، می توان استنباط کرد که وی در سرزمین هایی که تسخیر می کرد، دستور می داد تعداد زیادی آتشکده برپا کنند. اما در این کار نباید تصور شود که سخن از پرستشگاه به معنی دین دولتی ساسانیان است، بلکه معبدی برای آیین آناهیتا بود.
کلاوس شیپمان
ترجمه؛ کیکاووس جهانداری
ناشر؛ فرزان روز
چاپ اول؛ ۱۳۸۴
۲۲۰۰ نسخه
محمود فاضلی
منبع : روزنامه کارگزاران


همچنین مشاهده کنید