کانسارهای دگرگونی مجاورتی (اسکارن)

اسكارن (Skarn) یك واژه سوئدی است كه معدنچیان سوئدی برای نامیدن مخلوطی از سیلیكاتهای كلسیم درشت بلور كه همراه كانه‌های آهن در معادن آهن این كشور یافت می‌شد، بكار می‌بردند. دانشمندان در اوایل قرن گذشته این واژه را به صورت علمی وارد تعاریف زمین‌شناسی اقتصادی نمودند.
بر اساس تعریف علمی هنگامی كه یك توده نفوذی ماگمایی داغ به درون مجموعه‌ای از سنگهای رسوبی كربناته نظیر آهك، دولومیت یا شیل آهكی نفوذ نماید ابتدا همانند تمامی سنگهای دیگر آنها را در شعاع تأثیر حرارت توده نفوذی تا چندین ده متر دچار دگرگونی مجاورتی می‌كند. این دگرگونی شامل افزایش ابعاد بلورهای كلسیت و تبدیل آهك به مرمر می‌باشد. این ناحیه دگرگون شده را هاله دگرگونی می‌نامند. اما در اسكارن‌ها پدیده دگرگونی به همین‌جا ختم نمی‌شود. محلول‌های كانی‌سازی كه از ماگما منشاء می‌گیرند در دما و فشار بالای حاكم بر اعماق از توده آذرین در حال سرد شدن به سمت هاله دگرگونی كربناته حركت نموده و به شدت با آن واكنش می‌دهند.
▪ این واكنش‌ها دو گروه از كانی‌های جدید را در هاله دگرگونی پدید می‌آورد.
۱) یك گروه كانی‌های سیلیكات كلسیم نظیر گارنت‌های كلسیم‌دار، اپیدوت، آكتینولیت، هدنبوژیت، زویزیت و غیره. این گروه از كانیها كه اصطلاحاً كانی‌های كالك‌ـ سیلیكات نامیده می‌شوند، كلسیم خود را از سنگهای رسوبی كربناته (آهك یا دولومیت‌ها) گرفته و عناصری چون Fe ، Mg ‌، Si ، Na ، AL را از محلول‌های ماگمایی كسب می‌كنند.
۲) گروه دوم گروه كانیهای اكسیدی و سولفیدی كه مستقیماً از محلول‌های ماگمایی متبلور شده و ماده معدنی اصلی كانسار را تشكیل می‌دهند.
این كانی‌ها شامل پیریت، كالكوپریت، بورنیت، منیتیت و هماتیت هستند كه تركیب و مقدار هر كدام به تركیب محلول‌های ماگمایی بستگی دارد.از ویژگی‌های مهم اسكارن‌ها ابعاد نسبتاً درشت بلورها و مخلوط بودن كانه‌های مس و آهن و كانی‌های كالك سیلیكات است.
اسكارنها مهمترین منبع تنگستن دنیا به شمار می‌روند. مواد معدنی مهمی كه از اسكارن‌ها استخراج می‌شوند عبارتند از : مس، آهن، مولیبدن، سرب و روی، همچنین كانی‌های صنعتی مهمی نظیر گارنت‌ها، ولاستونیت، آزبست و تالك و فلوگوپیت نیز از اسكارن‌ها بدست می‌آیند.
كانسارهای اسكارن‌ در اعصار مختلف زمین‌شناسی از پركامبرین تا دوران سوم تشكیل شده‌اند.
● اسكارن‌های مس
اسكارن‌های مس در مجاورت توده‌های نفوذی كالك آلكالن با تركیب گرانودیوریت تا مونزوینیت با سنگهای كربناته یافت مبی‌شوند. این اسكارن‌ها غالباً متعلق به دوران دوم و سوم زمین‌شناسی‌اند.
كانی‌های اصلی كالك‌ـ سیلیكات عبارتند از : گارنت (آندرادیت)، دیوپسید و سرپانتین و كانی‌های غیرسیلیكات اصلی آن عبارتند از كالكوپریت، پیریت و مقدار كمی مولیبدنیت. مولیبدن می‌تواند به عنوان محصول فرعی از این اسكارن‌ها استحصال شود.
عیار مس این كانسارها بین ۰/۸ تا ۳/۵ درصد و ذخیره آنها بین ۷۵ تا ۱۳۵۰ میلیون تن كانسنگ ‌مس متغیر است.
● اسكارن‌های آهن
این اسكارن‌ها علاوه بر آهن حاوی كبالت و نیكل هم هستند، ذخیره كه بین چند صد متر تا چند كیلومتر گسترش دارد در فاصله بین توده‌ی نفوذی و سنگهای كربناته اطراف آن واقع شده است. تركیب توده نفوذی بین گابروـ دیوریت تا گرانودیوریت‌ـ كوارتز مونزونیت متغیر است. سنگهای كربناته نیز تركیبی آهكی تا دولومیتی دارند.
كانیهای مهم كالك‌ـ سیلیكات این اسكارن‌ ها عبارتند از : گارنت (با تركیب آندرادیت‌ـ گرسولار) پیروكسن (با تركیب هدنبوژیت‌ـ دیوپسید) اپیدوت كوارتز، كلسیت، كلریت، كانی‌های اصلی ذخیره منیتیت و بندرت هماتیت می‌باشند. ذخیره این كانسارها معمولاً بین ۵ الی ۱۰۰۰ میلیون تن و عیار آهن ۳۳ الی ۵۵ درصد است. معادن مهم آهن اسكارن در كشورهای شوروی، كوبا، فیلیپین و ژاپن واقع شده‌اند.