جمعه, ۱۰ فروردین, ۱۴۰۳ / 29 March, 2024
مجله ویستا


ارگ آگرا و تاج محل، مرواریدهای هند


ارگ آگرا و تاج محل، مرواریدهای هند
ارگ آگرا كه به خواهر تاج محل مشهور است، در قرن شانزده میلادی به دست اكبر كبیر، یكی از پادشاهان مغول، در ناحیه آگرای هندوستان بنا نهاده شده است. این ارگ تاریخی كه با مساجد و قصر های بسیار زیبا و مجلل خود افسانه های شرقی را یادآوری می كند، در دوكیلومتری شمال غربی تاج محل واقع شده است.
براساس تخمین مورخان، ارگ آگرا در ابتدا متعلق به سلسله لوریس بوده است و در قرن شانزده میلادی به وسیله اكبر شاه كبیر پادشاه مغول، تصرف شده است. اكبر شاه در دوره حكمرانی خود مركز حكومتش را از دهلی به آگرا تغییر داد و به این ترتیب موجب شكوفایی و رونق آگرا شد. در همین دوره، اكبر شاه ارگ قدیمی سلسله لوریس را مورد بازسازی و تغییر شكل كلی قرار داد و آن را به درباری باشكوه تبدیل كرد.
اكبر شاه كه علاقه بسیاری به سنگ ماسه سرخ داشت، برای ساخت عمارت های ارگ آگرا از این سنگ استفاده كرد و به همین دلیل ارگ آگرا امروزه به ارگ سرخ آگرا نیز معروف است. البته علاوه بر ماسه سنگ سرخ در ساخت بناهای آگرا از مرمر سفید و سنگ های تزئینی دیگر نیز استفاده شده است. اما در حكومت نوه اكبر شاه، شاه جهان بود كه این محوطه تاریخی سرانجام شكل امروزین خود را پیدا كرد.
شاه جهان در نزدیكی ارگ آگرا بنای زیبای تاج محل را از مرمر سفید بنا كرد و داخل ارگ آگرا را نیز تغییرات بسیاری ایجاد كرد و بعضی ساختمان ها را تخریب و به جای آنها عمارت های دیگری ساخت. ارگ آگرا در كل به شكل یك هلال است و به وسیله دیوارهایی به ارتفاع بیست و یك متر و به طول حدود سه كیلومتر محصور شده است. همچنین اطراف دیوار ها خندقی وجود دارد كه به رودخانه یامونا متصل است.
ارگ آگرا از نظر تاریخ معماری ارزش بسیاری دارد، چرا كه بعضی از جالب ترین آمیزه های معماری هند و معماری اسلامی را می توان در آن مشاهده كرد. در واقع بسیاری از تزئینات و كاشی كاری های عمارت های آگرا با اصول معماری اسلامی ساخته شده، اما روی آنها به جای خطوط اسلیمی و خطاطی، اژدها، فیل و پرندگان مختلف نقش شده است.
● تاج محل
معماری مغولی آرامگاه شاه جهان، با ساخت مقبره معروف همسر محبوب اش، ارجمند بانو بیگم، در آگرا به اوج خود رسید. نام این مقبره ابتدا از ریشه لغوی ممتاز محل گرفته شده و سپس به نام عامه پسند تاج محل تغییر یافته است. در مقایسه با طرح ها و نقشه های عثمانی، باغ این مقبره بزرگتر است و با یك طراحی دقیق مجموعه بی نظیری را به نمایش می گذارد.
قسمت جنوبی آن به وسیله چاك جلو خانه، طرحی كه قبلاً با نام مرسوم مقبره جهانگیر شناخته شده بود، قدری جلوتر قرار گرفته است. میدان جلو خانه به وسیله دو حیاط داخلی كوچك تر برای همراهان (خواص)، راه هایی به سوی بازار و حصارچینی به سوی آرامگاه وابستگان، كه در دو طرف میدان ساخته شده جدا می شود.
بخش جنوبی به وسیله دو راهرو جالب توجه دیگری كه به چار سو بازار كه به چهار كاروان یا سرا باز می شود راه پیدا می كند. قدری جلوتر یك میدان به نام چاك قرار دارد كه به بازار های دیگر و سرا های بیشتری راه پیدا می كند. اطراف این منطقه در زمان ساخت آرامگاه و توسعه شهرستان های اطراف، ممتاز آباد نام داشت، اما امروزه به تاجگانی معروف است. به دستور پادشاه، در آمد بازارها و كاروانسرا ها و سی روستای حوزه آگرا صرف نگهداری و مرمت آرامگاه می شود.
در طراحی این آرامگاه با تراس های بلندش كه به چهار باغ های پائینی ملحق شده، باغ نماینده و شاخصه مهم رودخانه آگرا است و یك اثر تاریخی مهم به شمار می رود. تقریباً در همان دوره، معماران شاه جهان متوجه تشابه طراحی حیاط های مسكونی باغ انگوری در قلعه آگرا شدند، از این رو طرح باغ تاج نشان دهنده عظمت غیر قابل تغییر ساخت آرامگاه به آن شكل و به كار گیری معماری های مادی و غیر روحانی مغول است. نوع طراحی و معماری ساختمان های مغولی كه به عنوان مقبره یا آرامگاه استفاده می شد، نشان دهنده بهشت زمینی متوفی است كه خلاف عقاید و مفاهیم فلسفه اسلامی است.
مجموعه تاج محل شامل دو بخش محوطه ورودی یا صحن جلوخانه كه شامل بازار چهارسو و چهارسرا و سه دروازه ورودی است كه همه از سنگ سرخ ساخته شده است. بخش دوم شامل محوطه اصلی به نام صدردروازه و چهار باغ بسیار زیباست، در مركز محوطه اصلی، حوضی مرمرین با آب نماها در چهار سمت و فواره های زیبا در وسط آب نماها قراردارد. در انتهای باغ كه به رودخانه یامونا متصل می شود، بنای اصلی مقبره بر روی سكویی بلند قراردارد.
در دو طرف بنای مقبره دو ساختمان دیگر كه یكی تسبیح خانه و دیگر مسجد از سنگ مرمر سرخ است، قرار دارد. بنای اصلی مقبره بر روی یك سكو به ارتفاع دوازده متر و طول نود و پنج متر از سنگ مرمر سفید ساخته شده است، در چهار گوشه آن چهار منار خوش تركیب هر یك به ارتفاع چهل و یك متر قراردارد. به گفته كارشناسان، مناره های تاج محل افزون بر زیبایی و ظرافت به گونه ای طراحی شده اند كه دارای مقاومت زیادی در مقابل زلزله است.
علاوه برآن مناره ها به ظاهر انحرافی به سمت مقبره دارند ولی در اصل انحنایی وجود ندارد. در وسط این سكو، بنای اصلی مقبره با طرح هشت ضلعی مشابه مقبره های ایرانی ساخته شده است، در چهار طرف این بنا، چهار ایوان عظیم به ارتفاع سی و چهار متر و در غرفه هایی در دوطبقه در هشت ضلع قراردارد. در بالای بنا یك گنبد عظیم و زیبا كه ارتفاع آن از سطح زمین به نودو هفت متر می رسد قرار گرفته كه با چهار گنبد احاطه شده است. داخل بنا و زیر گنبد اصلی سنگ دو قبر قراردارد كه سنگ كوچك متعلق به قبر ممتاز محل و سنگ بزرگتر قبر شاه جهان است. قبر اصلی شاه جهان و همسرش در طبقه زیرین بنا قرار دارد. نمای ایوان های خارج و طاقهای داخل با آیات و سوره های قرآن كریم با خط ثلث عالی كار امانت خان شیرازی بر روی سنگ مرمر سیاه بر زمینه سفید نوشته شده است.
به طور كلی بنای آرامگاه بر روی دو صفه روی هم قرار گرفته است. ساختمان مقبره با طرح هشت بهشت طراحی و ساخته شده است. هشت بهشت یا هشت جنت نام نوعی طرح معماری است كه براساس آن به طور معمول در وسط نقشه بنا یك فضای مركزی گنبدی شكل وجود دارد كه از مركز آن چهار محور تقارن عبور می كند.
در بالای عمارت تاج محل، گنبد پیازی شكل قرار دارد كه دو پوسته است. ارتفاع گنبد اصلی از روی صفه بیش از پنجاه متر است. در چهار طرف گنبد اصلی، چهار عدد طاقی با گنبد كوچك قرار دارد. وجود چهار گنبد كوچك در چهار سوی گنبد اصلی، سنت و شیوه ای است كه آن را در مقبره امیر اسماعیل سامانی در بخارا می توان ملاحظه كرد. بنا بر این، خصوصیت مزبور را می توان از ویژگی های معماری ایرانی دانست. چهار منار در چهارگوشه صفه عمارت وجود دارد. این خصوصیت را باید به معماری گوركانی نسبت داد. ساختن چهار منار در چهارگوشه یك عمارت در دوره تیموری رایج شد و در دوره گوركانی و بویژه در تاج محل، آنها را به صورت مستقل از ساختمان، در چهار گوشه صفه ساختند.
وجود چهار منار در گوشه های صفه موجب شكل گیری فضای خاصی شد كه عمارت آرامگاه در میان آن اهمیت ویژه ای یافته است، زیرا افزون بر خصوصیات حجمی یگانه و ممتاز آن، تمام سطح آن را با سنگ مرمر سفید پوشانده اند، در حالی كه سطح صفه اول و نیز میهمانخانه و مسجد واقع در دو سوی آن را با سنگ سرخ پوشانیده اند. در جلوی عمارت آرامگاه، باغی مربع شكل ساخته شده است. مربع یكی از شكل های كامل و بویژه یكی از شكل های مهم و مقدس در فرهنگ طراحی معماری و شهری در ایران است.
صحن باغ نیز با طرح چهارباغ كه یكی از مهمترین الگوهای طراحی باغ ایرانی است، ساخته شده است. در این شیوه، صحن باغ توسط دو معبر متقاطع به چهار قسمت تقسیم می شد. هر یك از این چهار صحن نیز دوباره به چهار قسمت تقسیم می شد و این روند تا جای ممكن ادامه می یافت و فضای هر سطح با درختان و گلهای متنوع پوشانده می شد.
در طراحی مجموعه تاج محل، اصل سلسله مراتب (توجه به نحوه ترتیب، تنظیم و استقرار عناصر بر اساس اهمیت معنوی و نمادین فضاها) مورد توجه بوده است. در این مجموعه، حركت شخص از دنیوی ترین نماد (بازار) آغاز می شود و به اخروی ترین نماد مجموعه (مقبره) منتهی می شود. در این بین، میدان جلوخان فضایی رابط و برزخ گونه بین بازار و مزار (دنیا و آخرت) است. حضور مزار در باغ را نیز می توان استعاره ای از حضور انسان در بهشت دانست. توجه به اصول تقارن، مركزیت و ریتم نیز از دیگر ویژگی های این مجموعه است كه آن را این چنین ارزشمند ساخته است. كتیبه های قرآنی این بنا كه عمدتاً درباره بهشت و قیامت است، باغ و درختان آن تمثیل جاودانگی و حیات است و با الگویی ملكوتی انطباق یافته است. حوض مرمرین وسط باغ نماد حوض كوثر و چهار نهر چهار سوی آن نماد چهار نهر جاری در بهشت است. عمارت مزار كه گنبدی پیازی شكل دارد، نماد عرش و چهار مناره اطراف آن، نماد چهار طبقه از عرش است.
در متون تاریخی به نام معمار این مجموعه اشاره نشده است اما در برخی از متن های متأخر، از شخصی به نام استاد عیسی نام برده شده كه بعضی او را اهل شیراز و عده ای وی را اهل استانبول دانسته اند. برخی از پژوهشگران نیز به یك نسخه خطی اشاره كرده اند كه در آن به استاد عیسی شیرازی نقشه نویس و امانت خان شیرازی طغرانویس اشاره شده است. علاوه بر این، در برخی از متون به شخصی به نام استاد احمد لاهوری اشاره شده است.
هرچند كه وجود یك معمار لاهوری در طراحی تاج محل به معنی فقدان یك یا چند معمار ایرانی نیست. زیرا می توان اظهار داشت كه طراحی و ساخت این مجموعه عظیم و با شكوه، تنها به وسیله یك معمار صورت نپذیرفته است و به احتمال زیاد چند نفر معمار و عده زیادی هنرمند در این كار مشاركت داشته اند.
نوع طراحی كه در تاج محل به كار برده شده شامل میدان دواری است كه دور هشت وجهیِ مركزی كه به برهانپورحمام معروف است، را گرفته و باعث تعادل كامل بقیه اجزا می شود. دلایل دیگری نیز وجود دارد كه بنای تاج محل را جزو بی نظیر ترین بنا به لحاظ نوع هارمونی كه در آن به كار رفته خلاقانه و اصیل نشان می دهد.
بلندی گنبد به وسیله پیش طاق كه از دو طاقچه طراحی شده و تا گنبد مكعبی شكل دهلی و اشكال پیاز مانند گنبد بالا آمده زیبایی ظریف و هارمونی خاصی را به نمایش گذاشته كه نشان از عروج و رهایی از زندگی خاكی است. تناسبات متعادل نیز به وسیله اشكال آجری پیچیده كه از سنگ مرمر سفید مینا كاری شده و جواهرات گران سنگ است كه با بازتابش نور فضای روحانی و اسطوره ای و نورانی به آن داده است.
در گذشته ذهن محققان غربی را این سؤال اشغال كرده بود كه چرا یك معمار اروپایی مسئولیت طراحی آرامگاه را بر عهده گرفته است و ترجیح داده است تا ساخت بی نظیر این بنا را به اروپائیان اختصاص دهد در حالی كه واقعیت این است كه این بنا را یك نابغه آسیایی ساخته است. از آنجایی كه آرامگاه بر اساس معماری مغول ساخته شده است، احتمال دخالت معمار اروپایی را در مرحله دوم اهمیت قرار می دهد. اگر طلا ساز ایتالیایی، ژرمینو ورونه، در طراحی آن بنا دخالت داشته و مورد مشورت قرار گرفته باشد، او تنها فرد یك گروه بسیار بزرگتر بوده كه به وسیله شاه جهان دعوت به كار شده است.
شواهد موجود نشان می دهد طراحی و معماری داخلی آرامگاه تاج محل نشانه های اروپایی نیز دارد. از این جمله می توان به گل های منحنی شكل و گلدان های ایزارا اشاره كرد. ساختار تمامی جزئیات مانند گنبد های كوچك می تواند از سنگ مرمر سفید باشد. گنبد های كوچك تر یك طبقه و هشت وجهی هستند كه به وسیله ستون ایوان ها و یا هشت پیشگاهِ یك اندازه احاطه شده اند. هر دوی آنها با گنبد هایی كه به گنبد های پیازی شكل معروفند بالا آمده اند.
رویا بشنام
منبع : روزنامه ایران


همچنین مشاهده کنید