زیبایی شناسی و مسائل هنر از دیدگاه ابوحیان توحیدی

کتاب زیبایی شناسی و مسائل هنر از دیدگاه ابوحیان توحیدی نوشته پژوهشگر عرب ، حسین الصدیق و ترجمه غلامرضا تهامی، از معدود آثاری است که به بررسی زیبایی شناسی از منظر اسلام می پردازد.
علی بن عباس ملقب به توحیدی در فاصله سال های ۳۱۰ تا ۳۲۰ هجری متولد شد. از زندگی او اطلاعات چندانی در دست نیست. وی به استنساخ کتاب اشتغال داشته و از این راه روزگار می گذرانیده است و همین امر موجبات آشنایی وی با آثار ارزشمند ادبی ، فلسفی و مجموعه های حدیثی و دیگر منابع و مراجع را فراهم ساخته است. از آثار مشهور او می توان به الامتاع و المؤانسهٔ ، الصداقهٔ و الصدیق ، المقابسات و نیز الهوامل و الشوامل اشاره کرد. توحیدی در کتاب هایش کمتر به ابراز آراء و نطریات شخصی پرداخته و در تمامی عمر همچون یک دانشجو و نه یک دانشمند، از استادان خویش نقل قول کرده و نظریات آنان را محترم شمرده است .
توحیدی در قرن چهارم هجری و پیش از فیلسوفان و اندیشمندان غربی توانست مسائل اساسی سازنده زیبایی شناسی را با ویژگی های یک اندیشمند و پژوهشگر مسلمان ارائه کند. وی در دورانی می زیست که با جنگ ها و برخوردهای فراوان همراه بود اما در عین حال، نمایانگر اوج تکامل فرهنگی و فکری تمدن اسلامی بود. نهضت ترجمه و نیز اختلاط نژادی-فرهنگی اعراب با ملل دیگر، به تغییر و تحول در مبانی و روابط زیبایی شناسی زندگی و ظهور مفاهیم زیبایی شناختی نوینی انجامید که دیدگاه زیبایی شناسانه ابوحیان یکی از برجسته ترین و نمایان ترین آن مفاهیم در عصر اوست.
در کتاب زیبایی شناسی و مسائل هنر، نویسنده ابتدا عبارات و مطالب مربوط به زیبایی شناسی را از خلال آثار توحیدی بیرون کشیده و سپس آنها را با تحلیل های خویش همراه ساخته است و در این راه از آثار نویسندگان معتبری چون کروچه، شارل لالو و دنیس هویسمان بهره گرفته است.
این کتاب در یک درآمد و پنج فصل گردآوری شده است. نویسنده نخست به رابطه زیبایی شناسی با جامعه می پردازد و در ادامه، اصول و مبانی زیبایی در زندگی اعراب از عصر جاهلیت تا پایان قرن چهارم هجری را مورد بررسی قرار می دهد تا ما را با فضای فرهنگی و اجتماعی عصر توحیدی آشنا سازد. معرفی ابو حیان توحیدی و آثارش ، مشرب فلسفی و مذهب دینی وی و نیز منابع و مآخذ نظریات زیبایی شناختی او بخشهای دیگر درآمد را تشکیل می دهند.
فصل اول کتاب به معرفی نظریه معرفت و ماهیت و طبیعت زیبایی اختصاص یافته است. نویسنده پس از بررسی ماهیت زیبایی ، به بیان دیدگاه های توحیدی درخصوص انواع زیبایی پرداخته و رابطه بین مفاهیم سودمندی و زیبایی را بررسی می نماید.
عنوان فصل دوم کتاب آفرینش هنری است. نویسنده ابتدا طبیعت نوآوری را مورد مطالعه قرار می دهد و سپس به نقش الهام در فرآیند آفرینش هنری می پردازد و رابطه الهام با علم و عمل را مورد بررسی قرار می دهد. وی معتقد است هرگاه الهام با علم و عمل همراه شود، انسان به آفرینندگی صنعتی و هنری دست می یابد.
نویسنده در فصل سوم کتاب با عنوان ذوق زیبایی شناختی ، به بررسی واکنشهای روانی و فیزیولوژیکی انسان در مواجهه با یک اثر یا پدیده زیبا می پردازد و پرسش و پاسخ های توحیدی با استادانش ، مسکویه و ابو سلیمان منطقی را مطرح می سازد و در ادامه این فصل ، به بررسی روند درک زیبایی و عوامل مؤثر بر آن می پردازد.
فصل چهارم کتاب به طبقه بندی هنرها اختصاص یافته است و مطالب آن در چهار بخش وحدت هنرها، صورت هنری ، خط عربی و موسیقی گنجانده شده و آراء توحیدی و استادانش پیرامون موارد فوق عنوان گردیده است. به اعتقاد توحیدی، صورت الهی والاترین و رفیع ترین صورت هاست و از راه حواس قابل درک و وصف نیست و سایر صورتها همچون عقلی، طبیعی، اسطقسی، صناعی و لفظی در مراتب پایین تر قرار دارند. در این میان هنرهای تجسمی در حوزه صورت های صناعی و هنرهایی نظیر ادب و موسیقی در حوزه صورت های لفظی مطرح می شوند. توحیدی خط را که در شمار صورت های صناعی است به لحاظ ماندگاری در طول تاریخ برتر از صورت های لفظی می داند. در زمینه موسیقی، هرچند که توحیدی ارزش ها و فضائل زیادی برای غنا و آوازه خوانی قائل است اما انواعی از موسیقی و آواز را که نفس حیوانی را بر نفس عقلانی غلبه می دهند مردود می شمارد.
عنوان فصل پنجم ، ادبیات و مسائل زیبایی شناختی آن است. از دیدگاه توحیدی، ادبیات گسترده ترین گونه هنری است و بهتر از هر هنر دیگری می تواند زندگی انسانی را به تصویر کشد. بیان مبداء و منشاء اجتماعی زبان، ارتباط متقابل شکل و محتوا، صدق و کذب کلام، تفکیک میان نظم و نثر ، بدیهه گویی و صناعت و نیز مفهوم بلاغت و شرایط زیبایی ادبی، موضوعات ارائه شده در فصل پایانی کتاب را تشکیل می دهند. در پایان کتاب خلاصه ای از آرا و دیدگاه های ابوحیان تنظیم شده است. این کتاب توسط انتشارات بین المللی الهدی و با همکاری فرهگستان هنر در ۲۰۰۰ نسخه منتشر شده است.

منبع : سایت هنرهای اسلامی