رحلت استاد علما سید مرتضی علم الهدی

دانشمند بزرگ و نابغه قرن چهارم و پنجم، مرحوم " سید مرتضی" در ماه رجب سال ۳۵۵ هجری قمری در شهر بغداد دیده به جهان گشود.
او از خانواده ای بسیار شریف بود، نسب وی با پنج واسطه به امام هفتم حضرت موسی بن جعفر(ع) كه در سال ۱۸۳ هجری به شهادت نائل شد، می رسد. از همان دوران كودكی به یادگیری دانشهای متداول آن روز پرداخت و در سنین جوانی در بسیاری از علوم اسلامی به مقامی والا رسید و از شاگردان ممتاز مرحوم شیخ مفید به شمارمی آمد. نبوغ و پیشرفت سریع او در رشته های مختلف علوم اسلامی سبب شد كه در بین علما و دانشمندان شهرتی چشمگیر پیدا كرده، و مورد احترام جامعه اسلامی واقع گردد و به عناوینی همچون " ذوالمجدین" ( صاحب دو مجد و عظمت)، " علم الهدی" ( پرچم هدایت)، " شریف مرتضی" و... معروف گشته و مرجعیت و رهبری دینی جامعه آن روز را پس از استادش شیخ مفید(ره) بر عهده گیرد و پناهگاه و تكیه گاه مسلمانان به حساب آید.
●آغاز تحصیل
روایت شده كه شبی شیخ مفید در خواب دید: حضرت فاطمه (س) دخت گرامی پیامبرعظیم الشان اسلام دست فرزندانش امام حسن(ع) و امام حسین(ع) را گرفته و آنها را به نزد او آورد و پس از سلام، خطاب به او فرمود: جناب استاد این دو پسر من هستند، به آنها علم فقه و احكام دین وعلوم اسلامی بیاموز!
شیخ مفید شگفت زده از خواب برخاست و پس از انجام نمازهای واجب و مستحب به فكر فرو رفت كه این چه خوابی بود كه من دیدم و تعبیر آن چیست؟ آیا خدای ناكرده برخورد بدی با شاگردان خود داشتم و این خواب هشداری برای من بود؟! یا اینكه تعبیرش اینست كه بیشتر دقت كنم ، زیرا در میان شاگردان افرادی هستند كه در آینده به مقام والایی خواهند رسید؟ یا چیز دیگری كه نمی دانم؟! خلاصه استاد با افكار و اندیشه های مختلفی دست به گریبان بود، ولی فكرش به جایی نرسید، تا اینكه ساعت درس فرا رسید، و او به طرف مسجد "براثا" واقع در كرخ حركت كرد. وقتی وارد مسجد شد پس از لحظاتی درس را شروع كرد، ولی در كلاس درس هم مسأله خاصی پیش نیامد و موضوع خواب نیز روشن نشد، ولی چند لحظه پس از پایان درس دید زنی با وقار خاصی درحالی كه دست دو فرزندش را گرفته وارد مسجد شد و سلام كرد، وقتی استاد فهمید كه او فاطمه دختر ناصر كبیر است، به احترام او از جا برخاست و به وی سلام كرد و آنها در حضور استاد نشستند.
مادردو فرزند ، علی و محمد خطاب به استاد چنین گفت: جناب شیخ! این دو، پسران من هستند، آنها را خدمت شما آوردم تا علم فقه به آنها بیاموزید. مرجع بزرگ شیعه ناگهان به یادخواب شب گذشته افتاد و شروع به گریستن نمود. همه حاضران مبهوت شدند می خواستند از او سؤال كنند چه شد كه محزون گشت و گریه به او دست داد . در همین لحظات استاد لب به سخن گشود و خواب شب گذشته خود را كه حقیقت یافته بود، برای آن بانو و كودكان و حاضران نقل كرد، سپس با كمال اشتیاق تعلیم و تربیت آنان را به عهده گرفت و در پیشبرد آنان به درجات علمی وعملی همت گماشت و درهای علوم ومعارف اسلامی را به روی آنان گشود تا اینكه هر دو برادر از نوابغ روزگار و علمای نامدار به شمار آمدند.(۲)
● تألیفات سید مرتضی
خداوند متعال به سید مرتضی ذوق و استعدادی سرشار داده بود، و او نیز از این نعمت بزرگ الهی به خوبی بهره برداری كرد، و درنتیجه تلاش و كوشش در مدتی نه چندان طولانی هنرمندی صاحب قلم، شاعری متعهد، مجتهدی عارف، محققی توانا، اسلام شناسی ورزیده و آگاه ، و خدمتگزاری لایق ودلسوز برای اسلام و مسلمانان گردید . از این رو می بینیم او علاوه بر داشتن مسؤولیتهای مهم اجتماعی و تربیت شاگردان ممتازی مانند شیخ طوسی، ابن برّاج و افراد دیگر، آثار مهمی نیز در زمینه علوم و معارف اسلامی از خود به یادگار گذارد. او به خاطر مهارتی كه در علوم مختلف داشت تالیفات مهمی در زمینه فقه ،اصول ، تفسیر، علوم قرآن، كلام، حدیث و ادبیات به جامعه عرضه كرد كه تعدادی از آنها تاكنون درایران و كشورهای عربی چاپ و منتشر شده و مورد استفاده علما و دانشمندان و ادبا قرار می گیرد.
علی اكبر دهخدا در" لغت نامه" نام ۶۶ كتاب او را بیان كرده و در مود آنها توضیحاتی مفید داده است.(۳) و مرحوم علامه امینی صاحب كتاب ارزنده الغدیر نام ۸۶ اثر او را بیان می كند.(۴) صاحب كتاب ارزشمند " اعیان الشیعه" نیز نام ۸۹ كتاب او را نوشته و آنها را ستوده است.
یكی از كتابهای مهم وی دیوان معروف اوست كه دارای بیست هزار بیت است. او علاوه بر مقام علمی و اجتهاد، سرشار از ذوق شعر و ادب نیز بوده است كه در زمان او غیر از برادرش سید رضی شاعری همانند او نبود.
كتاب معروف دیگر او" امالی" است كه در موضوع فقه ، تفسیر ، حدیث ، شعر و فنون ادب است.
نكته مهمی كه لازم است درتالیفات وی به آن توجه شود اینست كه مرحوم دهخدا می نویسد: اكثر كتابهای او ابتكاری بوده و او درتألیف آنها از پیشینیان تقلید نكرده است.
نكته ظریف دیگری كه در كتابهای این مؤلف متعهد وجود دارد، اینست كه در هر زمینه كه وارد تحقیق و تالیف شده ، به حد كمال آن نائل آمده است.از این رو امام خمینی(ره) در مورد كتاب "شافی" ایشان كه در بحث امامت نگاشته شده ، چنین فرموده است:
كتاب شافی سید مرتضی علم الهدی كه بهترین كتب و مشهورترین مصنفات در این باب است در دسترس همه است... كه هر چه متأخرین درباره امامت نوشتند، كمتر از آنست كه در شافی سید مرتضی تحقیق كرده است.(۵)
نكته دیگر اینكه تعداد زیادی از كتابهای او درباره مسائل آن روز جامعه بوده و بعضی از آنها در پاسخ به سؤالات افراد شهرهای مختلف اسلامی آن روز بوده است كه مسائل مهم خود را از او سؤال می كردند همانند كتاب مسائل ناصریه، مسائل طرابلسیه، مسائل موصلیه، مسائل حلبیه و...
● وداع با سید مرتضی
این دانشمند بزرگ و نامی، انسان وارسته و پیشتاز، مرجع عالم تشیع ، شاعرمتعهد، مجتهد سخت كوش، و نویسنده نوآور و خدمتگزار صدیق اسلام و عارف مخلص، سرانجام پس از عمری پربار و انجام كارهایی بزرگ و ارزنده در حدود هشتاد سالگی در روز یكشنبه بیست وپنجم ماه ربیع الاول سال ۴۳۶ ه. ق درشهر بغداد به جوار حق شتافت(۶) وتوسط شاگردش " حسین نجاش" با كمك " محمد بن حسن جعفری" و " سلاربن عبدالعزیز" و شاگردان دیگرش غسل داده شد . سپس فرزندش براو نماز خواند و در خانه اش واقع در محله كرخ به خاك سپرده شد و با مرگ او یكی از چهره های درخشان قرن چهارم در بغداد افول كرد.
پس از مدتی پیكر مطهر او به كربلا منتقل شد و در كنار قبر جد بزرگوارش حضرت سیدالشهداء (ع) در كنار قبر برادرش سید رضی درمقبره ابراهیم حجاب، نیای بزرگشان دفن گردید.
البته عده ای معتقدند كه مدفن سید مرتضی و سیدرضی در كاظمین و كنار قبر حضرت موسی بن جعفر(ع) است و دو ضریح وجود دارد كه می گویند: قبر سید مرتضی و سید رضی است و عده ای از مردم برای تبرك جستن و خواندن فاتحه و زیارت به آنجا می روند.(۷)
ولی بیشتر مورخان معتقدند كه جسم مطهر دو برادر به كربلا منتقل شده و در كنار قبر امام حسین (ع) به خاك سپرده شده است .

پی نوشتها:
۱) مجموعه دیدار با ابرار، ص ۱۳.
۲) فوائد الرضویه، ص ۲۸۵/ مفاخر اسلام، ج۳، ص ۲۶۶.
۳) لغت نامه دهخدا، واژه علم الهدی.
۴) الغدیر، ج۴، ص ۲۶۵.
۵) كشف الاسرار، ص ۱۶۱.
۶) فوائد الرضویه، ص ۲۸۵.
۷) ادب المرتضی، ص۷۶.

منبع : مجمع جهانی شیعه شناس